Rysunek pochodzący z Kodeksu Watykańskiego z roku 1162, który – jak się uważa – przedstawia kościół Świętych Apostołów
Kościół Świętych Apostołów (
gr.
Άγιοι Απόστολοι Agioi Apostoloi) – chrześcijańska
bazylika
wybudowana w
Konstantynopolu
w roku
550
, za panowania
cesarza
Justyniana I Wielkiego
.
Kościół
ten w
Cesarstwie Bizantyjskim
ustępował rangą jedynie
kościołowi Mądrości Bożej
. Po
upadku Konstantynopola
w
1453
pełnił przez kilka lat funkcję katedry
patriarszej
. W
1461
został zburzony przez
Turków
.
Historia
Oryginalna świątynia została ufundowana około roku
330
przez cesarza
Konstantyna Wielkiego
, który uczynił Konstantynopol stolicą
cesarstwa rzymskiego
. Budowę ukończono jednakże dopiero za panowania syna i następcy Konstantyna –
Konstancjusza II
, który złożył w nim doczesne szczątki swojego ojca. Kościół został poświęcony dwunastu
apostołom
– uczniom
Jezusa Chrystusa
. Intencją cesarza było, aby zebrać w nim
relikwie
pochodzące od wszystkich apostołów. W rezultacie zgromadzono tu jednak tylko relikwie
apostoła Andrzeja
,
Łukasza ewangelisty
oraz
Tymoteusza z Efezu
(jednakże ostatnich dwóch nie należało do pierwotnej grupy dwunastu apostołów). W późniejszych stuleciach zaczęto przyjmować, iż kościół jest poświęcony jedynie tej trójce świętych.
Niewiele wiadomo o wyglądzie pierwotnego kościoła poza tym, iż został zbudowany na planie krzyża. Grecki historyk
Euzebiusz z Cezarei
podaję, że był to wysoki budynek otoczony z czterech stron
portykami
. Ściany jego miały być wykonane z
marmuru
, a dach pokryty
złotem
. Jednakże już w okresie rządów cesarza
Justyniana
budynek ten przestał być uważany za wystarczająco okazały i z tego powodu w tym samym miejscu wybudowano nowy kościół pod tym samym wezwaniem. Historyk
Prokopiusz
przypisuje patronowanie przebudowie Justynianowi, natomiast pisarz znany jako Pseudo-Codinus przypisuje to dzieło jego żonie – cesarzowej
Teodorze
. Nowa świątynia została konsekrowana
28 czerwca
550 roku.
Nowy kościół został zaprojektowany i wykonany przez dwóch architektów:
Antemiusza z Tralles
oraz
Izydora z Miletu
. Miał formę
krzyża greckiego
z pięcioma
kopułami
: jedną nad każdym z czterech ramion krzyża oraz główną w miejscu przecięcia się tych ramion. Zachodnie ramię rozszerzało się dalej na zachód tworząc
atrium
. Szczątki
Konstantyna I Wielkiego
oraz relikwie trzech świętych zostały ponownie umieszczone w kościele, natomiast dla
Justyniana I Wielkiego
i jego rodziny wybudowano nowe
mauzoleum
na końcu północnego ramienia.
Przez następne 700 lat kościół Świętych Apostołów był, po
kościele Mądrości Bożej
, drugą co do ważności świątynią
Konstantynopola
. Jednakże, podczas gdy Wielki Kościół stał w najstarszej części miasta, kościół Świętych Apostołów stał w centrum jego nowszej części. Znajdował się przy przechodzącej przez całe miasto ulicy Mese (Środkowej) i z tego względu był najbardziej uczęszczanym kościołem stolicy. Większość
cesarzy bizantyjskich
oraz wielu
patriarchów Konstantynopola
i
biskupów
zostało pochowanych w jego wnętrzu, a ich szczątki były czczone przez prawowiernych przez stulecia.
Najcenniejszymi relikwiami kościoła były czaszki mające należeć do świętych
Andrzeja
,
Łukasza
i
Tymoteusza
; jednakże znajdowały się tam również relikwie świętego
Jana Chryzostoma
oraz innych
ojców kościoła
, świętych i
męczenników
. W kościele znajdował się również fragment kolumny uznawany za część "Kolumny Biczowania", do której przywiązano
Jezusa
w trakcie
biczowania
. Przez lata kościół zgromadził ogromne ilości
złota
,
srebra
oraz
drogich kamieni
darowanych mu przez wiernych.
W
IX wieku
został odnowiony i prawdopodobnie powiększony przez cesarza
Bazylego I Macedończyka
. W
X wieku
Konstantyn z Rodos stworzył, w formie wiersza, Opis budynku Apostołów, który zadedykował
Konstantynowi VII Porfirogenecie
. Bazylika została złupiona podczas niesławnej
IV krucjaty
w
1204
. Historyk
Niketas Choniates
odnotował, iż
krzyżowcy
splądrowali cesarskie grobowce, okradając zwłoki ze
złota
i
drogich kamieni
. Nie oszczędzili nawet grobowca cesarza Justyniana Wielkiego. Grobowiec cesarza
Herakliusza
został otwarty, a jego złotą
koronę
zerwano mu z głowy razem z włosami zmarłego władcy. Niektóre z tych skarbów zabrano później do
Wenecji
, gdzie można je wciąż oglądać w
Bazylice św. Marka
.
Kiedy w
1261
Michał VIII Paleolog
odbił miasto z rąk krzyżowców, wzniósł on w kościele figurę
Archanioła Michała
, aby uczcić to pamiętne wydarzenie oraz siebie samego. Na początku
XIV wieku
za panowania cesarza
Andronika II Paleologa
kościół ponownie odnowiono. W późniejszym okresie przestał on jednak być remontowany ze względu na postępujący upadek
Cesarstwa Bizantyjskiego
oraz zmniejszanie się liczby mieszkańców stołecznego Konstantynopola.
Florentyńczyk
Cristoforo Buondelmonti widział zniszczony budynek kościoła w
1420
roku.
W
1453
roku
Konstantynopol upadł
pod naporem Turków. Wtedy to zamieniono kościół Mądrości Bożej w
meczet
, a sułtan
Mehmed II
rozkazał
ekumenicznemu patriarsze
Gennadiuszowi II Scholarowi przenieść się do kościoła Świętych Apostołów. Z tego względu przekształcił się on w centrum
ortodoksyjnego kościoła greckiego
. Jednakże okolica kościoła została wkrótce zasiedlona przez znaczną ilość Turków i z tego powodu ogromny oraz centralnie położony budynek, znajdujący się wciąż w rękach
chrześcijan
, zaczął drażnić
muzułmanów
. Z tego powodu Gennadiusz zdecydował się przenieść katedrę patriarszą do kościoła
Matki Bożej Pammakaristos
, znajdującego się w głównej chrześcijańskiej dzielnicy miasta –
Fanarionie
.
Mehmed II nie zdecydował się na przekształcenie kościoła w meczet lecz postanowił go zburzyć. Na jego miejscu wybudował zaś nową świątynię (
Meczet Fatih
), która wciąż znajduje się na miejscu dawnego kościoła Świętych Apostołów.
Wygląd kościoła
Poza przedstawioną wyżej ilustracją nie istnieje żaden obraz kościoła Świętych Apostołów. Wiadomo natomiast, że
Bazylika św. Marka w Wenecji
była na nim częściowo wzorowana (podobnie jak Katedra de Saint Front w Périgeux, chociaż prawdopodobnie bardziej swobodnie). Dwunastowieczny pisarz Nicholas Mesarites pozostawił opis kościoła[1], jednakże tylko jego część dotrwała do naszych czasów.
Przypisy
Literatura
- Ken Dark and Ferudun Özgümüş, 'New Evidence for the Byzantine Church of the Holy Apostles from Fatih Camii, Istanbul', Oxford Journal of Archaeology, 21 (2002), 393–413 (
ang.
)
- Glanville Downey, 'The Tombs of the Byzantine Emperors in the Church of the Holy Apostles in Constantinople', Journal of Hellenic Studies, 79 (1959), pp. 27–51 (
ang.
)
- Ann Wharton Epstein, 'The Rebuilding and Decoration of the Holy Apostles in Constantinople: A Reconsideration', Greek, Roman and Byzantine Studies, 23 (1982), 79–92 (
ang.
)
- Jonathan Harris, Constantinople: Capital of Byzantium (Hambledon/Continuum, 2007). ISBN: 978 1847251794 (
ang.
)
Linki zewnętrzne