Napis "
Kazach z Kazachem niech mówi po kazachsku" w sanatorium w
Ałma-Acie
Język kazachski (także: język kazaski[1], kaz. қазақ тілі, қазақша) –
język
należący do podgrupy kipczacko-nogajskiej, grupy kipczackiej
języków tureckich
[2] (wraz z z
językiem karakałpackim
,
nogajskim
i północnymi dialektami
uzbeckiego
[3]). Jest on językiem ojczystym dla około 12 milionów ludzi. Poza Kazachstanem używa się go między innymi w
Chińskiej Republice Ludowej
,
Uzbekistanie
,
Rosji
i
Mongolii
. Mniejsze skupiska Kazachów znajdują się także w
Afganistanie
,
Iranie
,
Turcji
i
Niemczech
.
W
Kazachstanie
język kazachski spełnia oficjalnie wszystkie funkcje języka państwowego - jest językiem wykładowym, powstaje w nim bogata
literatura
oraz inne teksty kultury (
film
, sztuki teatralne). W rzeczywistości jednak kazachski jest dopiero drugim (po
rosyjskim
) używanym w państwie językiem, do czego doprowadziła długotrwała
rusyfikacja
oraz odizolowanie od innych niż
radziecki
kręgów kulturowych.
Historia
Na terenie
Kazachstanu
przed językiem kazachskim funkcjonowało od
XV wieku
wiele blisko spokrewnionych dialektów, używanych przez ludy
Kipczaków
, Ujsunów, Żalajrów, Najmanów i innych[3]. Już w tym czasie zaczął następować proces kształtowania się z nich języków literackich, z których wymienić należy język czatagajski i
kipczacki
. Oba funkcjonowały jako języki
literatury
oraz dokumentów, zawierały w sobie bardzo dużą ilość zapożyczeń
perskich
i
arabskich
, które stanowiły do 90% słownictwa[3].
Literacki język kazachski zaczął rodzić się dopiero od
XVIII wieku
. Za jego twórcę i klasyka uważany jest
Abaj Ibrahim Kunanbajew
[3]. W epoce tej po kazachsku tworzyli też Buchar Żyrau, Katesz, Kobylan i inni. Okresem rozkwit literatury kazachskiej był
wiek dwudziesty
- działali wtedy między innymi M. Żumabaj - twórca kazachskiej
pedagogiki
, Sz. Kudajbierdi - pierwszy kazachski historyk, A. Bajtursun - językoznawca, polityk i dziennikarz oraz S. Sejfulin - poeta. Kres "złotej epoce" przyniósł głód lat dwudziestych oraz czystki
stalinowskie
- wszyscy twórcy kazachskiej kultury zostali wówczas oskarżeni o
nacjonalizm
i usiłowanie oderwanie Kazachstanu od
Rosji
[3]. Także polityka kolonialna kontynuowana przez
Związek Radziecki
doprowadziła do wyniszczenia narodu kazachskiego, a co za tym idzie jego kultury oraz języka.
Odrodzenie języka kazachskiego wiąże się z odzyskaniem niepodległości
Kazachstanu
w roku
1991
[4]. W
Kazachstanie
powstaje obecnie coraz więcej szkół z językiem kazachskim jako wykładowym[5]. Językiem tym porozumiewa się w dużej mierze wieś kazachska, natomiast w miastach ludzie posługują się najczęściej
językiem rosyjskim
[6]. Także obszary północne
Kazachstanu
są bardziej zrusyfikowane. Niemniej jednak obserwuje się wyraźny trend do uczenia się języka kazachskiego wśród urodzonych w mieście
Kazachów
.
Gramatyka
Biorąc pod uwagę
konstrukcję morfologiczną
jako kryterium
klasyfikacji językowej
, kazachski należy do
języków aglutynacji przyrostkowej
[3], co oznacza niezmienność tematu słowa oraz tworzenie form gramatycznych jedynie poprzez dodawanie do tematu przyrostków. Przyrostki te podporządkowują się zasadom
harmonii wokalicznej
oraz
dźwięcznościowej asymilacji progresywnej
. Zjawiska te warunkują istnienie kilku wariantów fonetycznych przyrostków, zależnie od wygłosowej samogłoski czy spółgłoski rdzenia.
W kazachskim bardzo wyraźnie zaznacza się podział między częściami mowy, co nie koliduje jednak z mnogością
homonimów
. Jest to spowodowane faktem, iż w języku tym podział na części mowy bazuje na kryterium
syntaktycznym
- zasadniczym podziałem jest rozgraniczenie imiennych części mowy (takich jak
rzeczownik
,
przymiotnik
i
liczebnik
) od
czasowników
[3]. Te pierwsze mogą pełnić w zdaniu rolę
podmiotu
,
dopełnienia
lub
przydawki względnej
. Imiesłowowe formy czasownika podlegają z kolei tzw. nominalizacji, co oznacza, iż bezokolicznik i rzeczownik odczasownikowy stają się
homonimami
.
Język kazachski nie przewiduje funkcjonowania przedrostków jako osobnych elementów morfologicznych - zawarte są jedynie w
zapożyczeniach rosyjskich
, traktowane są tam jednak jako element tematu[3]. Sam temat jest jednoznaczny z mianownikiem rzeczownika, przymiotnika lub liczebnika. Wyjątkiem jest jednak sytuacja, gdy temat zakończony jest na spółgłoskę bezdźwięczną poprzedzoną samogłoską - wtedy spółgłoska ta ulega udźwięcznieniu po dodaniu końcówki rozpoczynającej się od
samogłoski
. Rozróżnia się tematy proste (np. ит - pies) i złożone (np. жалданушы - podnajemca), jedno- lub wielosylabowe (czasami zdarza się, iż temat składa się wyłącznie z jednej samogłoski, np. у - jad).
Piśmiennictwo
Początki piśmiennictwa w języku kazachskim sięgają czasów
Pisma orchońskiego
, zawierającego 24 litery. Od tego czasu w swojej historii język ten zapisywano
alfabetem arabskim
,
łacińskim
i
cyrylicą
. Dziś używa się najczęściej cyrylicy i jest to oficjalny system.
cyrylica | А а | Ә ә | Б б | Г г | Ғ ғ | Д д | Е е | Ж ж | З з | И и | І і | Й й |
łacina | A a | Ä ä | B b | G g | Ğ ğ | D d | E e | Ye ye | J j | Z z | Ï ï | İ i | Y y |
cyrylica | К к | Қ қ | Л л | М м | Н н | Ң ң | Һ һ | О о | Ө ө | П п | Р р | С с | Т т |
łacina | K k | Q q | L l | M m | N n | Ñ ñ | H h | O o | Ö ö | P p | R r | S s | T t |
cyrylica | У у | Ү ү | Ұ ұ | Ф ф | Х х | Ш ш | Ы ы | Ю ю | Я я |
łacina | W w | Ü ü | U u | F f | X x | Ş ş | I ı | Yu yu | Ya ya |
W wyrazach obcego pochodzenia występują także: В в (V v) Ё ё (Yo yo), Ц ц (C c), Ч ч (Ç ç), Щщ (Şç şç), Ъъ (-), Ьь (-), Ээ (E e).
Alfabet łaciński
W
październiku
2006
roku prezydent
Kazachstanu
,
Nursułtan Nazarbajew
, przywrócił dyskusję co do zapisu kazachskiego zmodyfikowaną, tureckopodobną łacinką[7][8]. Według badań opublikowanych przez kazachski rząd we
wrześniu
2007
roku, przejście na alfabet łaciński możliwe by było w okresie 10 do 12 lat, a kosztcałej operacji wyniósł by 300 milionów
dolarów amerykańskich
[9].
13 grudnia
2007
roku Nazarbajew wycofał się jednak z idei zmiany alfabetu, tłumacząc swe odejście od poprzedniego stanowiska tym, iż przez blisko 70 lat
Kazachowie
czytali w
cyrylicy
, ponadto w
Kazachstanie
żyje ponad 100 różnych narodowości, dlatego pośpiech w tej materii nie jest konieczny[10].
Przypisy
- ↑
Internetowe wydanie Słownika Języka Polskiego wydawnictwa PWN
- ↑ Николай Александрович Баскаков: Тюркские языки.
Москва
:
1960
.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Michał Łabenda: Język kazachski.
Warszawa
: Wydawnictwo Akademickie DIALOG,
2000
.
- ↑
Hasło "Kazachstan" w encyklopedii Onet WIEM
- ↑
Kazakh Adoptive Families: Language
- ↑
Kazakhstan Language - Flags, Maps, Economy, History, Climate, Natural Resources, Current Issues, International Agreements, Population, Social Statistics, Political System
- ↑
Kazakh President Revives Idea Of Switching To Latin Script (dostęp online)
- ↑
Lyazzat Kimanova, The problems of switching to the Latin alphabet in the Republic of Kazakhstan, (dostępne online)
- ↑
Kazakhstan: Moving Forward With Plan to Replace Cyrillic With Latin Alphabet (dostępne online)
- ↑
Kazakhstan should be in no hurry in Kazakh alphabet transformation to Latin: Nazarbayev, Kazinform, December 13, 2007
Zobacz też
Linki zewnętrzne