Wydanie
Prób
Montaigne'a z 1588 roku
Esej (
fr.
essai – „próba”) – forma literacka lub literacko-naukowa, prezentująca punkt widzenia autora. Esej może poruszać tematykę filozoficzną, społeczną lub artystyczną, być formą krytyki literackiej, manifestu politycznego lub też dotyczyć innych refleksji autora.
Badacze wciąż mają problem z określeniem, czym tak naprawdę jest esej. Uważa się nawet, że jego zdefiniowanie jest niemożliwe, dlatego zamiast szukać uogólnień, powinno się zająć badaniem poszczególnych tekstów eseistycznych.
Za twórców eseju uznaje się
Michela de Montaigne’a
,
renesansowego
humanistę, który napisał dzieło Essais (
Próby
z
1580
r.) i
Francisa Bacona
, odrodzeniowego filozofa, autora Essays or Counsels, civill and moral.
Historia eseju
Choć za twórców nowożytnego eseju uważa się przede wszystkim dwóch szesnastowiecznych myślicieli, Michela de Montaigne’a i Francisa Bacona, w rzeczywistości eseje powstawały już w czasach
starożytnych
. Zwane były "szkicami" i posiadały formę luźnych przemyśleń, zazwyczaj o charakterze filozoficznym. Badacze gatunku wskazują na jego powiązanie z popularną w antyku formą
dialogu
, elementy eseistyczne dostrzeżono także w
diatrybach cynickich
, w
satyrach menippejskich
, w listach, sentencjach i
exemplach
.
Pierwowzorem eseju miały być
Moralia
Plutarcha
. Innymi starożytnymi twórcami szkiców byli m.in.
Platon
,
Seneka Młodszy
(Epistulae morales),
Marek Aureliusz
czy
Cyceron
.
W XX wieku esej zaczął przenikać do prozy narracyjnej, głównie powieści (np. w twórczości
Tomasza Manna
,
Roberta Musila
,
Kazimierza Brandysa
[1]). Zjawisko to nazywane jest
eseizacją
.
Charakterystyczne cechy eseju
Esej jest gatunkiem trudnym do jednoznacznego opisania. Nie da się ustalić konkretnych cech poetyki eseju z powodu różnorodności kształtu, tematyki i stylistyki poszczególnych realizacji tego gatunku[2]. Można jedynie próbować charakteryzować teksty eseistyczne, uwzględniając pojawiające się w nich literackie tendencje i zjawiska.
Osoba mówiąca i świat przedstawiony w eseju
Osobą mówiącą w eseju jest zawsze sam autor, wyrażający swoje poglądy i przemyślenia[3]. W związku z tym esej cechuje:
-
subiektywizm
– esej pokazuje świat przez pryzmat uczuć i filtr skojarzeń. Autor przede wszystkim ma okazję do wygłoszenia swoich przekonań. Czasami taka okazja jest swego rodzaju prowokacją (np. kontrowersyjne dyskusje z autorytetami, bądź głęboko zakorzenionymi opiniami), zachęcającą do szukania kontrargumentów.
- refleksyjność – esej to zapis toku rozmyślań autora nad danym problemem. Twórca nie moralizuje ani nie próbuje przekonać do swojego zdania, jedynie przedstawia własny punkt widzenia. Nie oczekuje, że czytelnik się z nim zgodzi, chce sprowokować do samodzielnego wysiłku intelektualnego i zajęcia stanowiska w danej sprawie.
Esej jest gatunkiem niefikcjonalnym. Świat przedstawiony w eseju nie tworzy sam w sobie spójnej całości. Elementy świata przedstawionego można odnaleźć jedynie w tych fragmentach tekstu, które reprezentują cechy gatunków, kreujących własny świat przedstawiony (anegdota, przykład, wspomnienie, obrazek, itp.). Tak skonstruowany fragmentaryczny świat utworu jest podporządkowany nadrzędnej idei przyjętej przez autora i istnieje jedynie po to, by myśl autora egzemplifikować[3]. Fabularność pozostaje elementem drugorzędnym w stosunku do przekazywanej w eseju idei[4].
Niesystematyczność i niesystemowość
Wyróżniki te zostały wprowadzone przez Wojciecha Głowalę, jednego z prekursorów teorii eseju w Polsce[5].
- Niesystematyczność eseju polega na jego
asocjacyjnym
charakterze. Autor przedstawia swoje przemyślenia na zasadzie luźnych skojarzeń, nie stosuje porządku chronologicznego, tematycznego, hierarchii ważności przedstawionych argumentów. Esej ma charakter nielinearny, jest oparty na skrótach myślowych i rozległych skojarzeniach. Kompozycja tak skonstruowanego dzieła jest luźna i fragmentaryczna.
- Niesystemowość przejawia się w niewyczerpaniu tematu. Eseista nie ma ambicji przedstawienia wszystkich możliwych punktów widzenia na daną sprawę, nie prezentuje wszystkich dostępnych argumentów. Dokonuje subiektywnej selekcji, nie wyczerpuje tematu, bo nie jest to rozprawa naukowa ani traktat. Pragnie jedynie skłonić do refleksji i zasygnalizować istnienie danego problemu. Esej bywa zazwyczaj niekonkluzywny (autor podaje informacje, ale nie wyciąga z nich wniosków, pozostawia to czytelnikowi), przez co tekst może sprawiać wrażenie nieukończonego.
Synkretyzm gatunków i rodzajów literackich
Hybrydyczność – esej jest gatunkiem synkretycznym, który czerpie wiele cech z innych gatunków. Często myli się go z
felietonem
bądź
szkicem
, rzadziej z
reportażem
lub
recenzją
. Może zawierać cechy
traktatu
(np.: filozoficznego lub o sztuce),
opowiadania
czy
pamiętnika
. W tok wypowiedzi autor może wplatać
aforyzmy
czy
dygresje
zawierające np.:
anegdoty
. Eseju nie da się także jednoznacznie zaklasyfikować do żadnego z istniejących
rodzajów literackich
, gdyż zależnie od konkretnej realizacji, może on skłaniać się zarówno ku liryce, epice jak i dramatowi[3].
Styl eseju
- Esej dąży do stylu wysokiego, jest popisem kunsztu literackiego autora. Przy użyciu wysublimowanych środków artystycznego wyrazu powinien dowodzić elokwencji i erudycji autora. Styl, pozornie lekki, powinien charakteryzować się pewnym poziomem wyrafinowania. Eseista często w swoich tekstach stosuje
groteskę
i
ironię
.
-
Intertekstualność
– eseista często stosuje
cytaty
, aforyzmy i
odniesienia
do różnych dzieł literackich oraz kulturalnych, wplata w kompozycję tekstu aluzje historyczne i filozoficzne. Skutkiem takiej praktyki jest dialogiczność tekstu
- Dygresyjność – bardzo częstą cechą spotykaną w esejach jest pojawianie się różnego rodzaju wtrętów, które przerywają tok myśli i kierują w zupełnie innym kierunku. Obrazują one to, co mówi autor, ponadto ubarwiają tekst, ale nie zawsze muszą wnosić do dzieła coś nowego.
Podział esejów
Dzieląc esej na płaszczyźnie treści możemy wyróżnić:
- Esej publicystyczny
- Esej popularnonaukowy
- Esej literacki
Płaszczyzną podziału może być podział ze względu na kompozycję, która może być uporządkowana, bądź sprzeczna z przyjętymi normami literackimi. W tym wypadku rozróżniamy:
- Esej formalny
- Esej nieformalny (personalny)
Wyodrębnienia typologiczne można przeprowadzić również ze względu na użyteczność, czyli na możliwe wykorzystanie eseju przez czytelnika:
- Esej odnoszący się do faktów
- Esej interpretująco-wartościujący
- Esej literacki
Podział ze względu na sposób wpływania na świadomość odbiorcy, polega na segregacji esejów w taki sposób, w jaki jest traktowany adresat. Mowa jest tutaj o dystansie pomiędzy nim, a nadawcą. Wyróżniamy więc:
- Esej przytaczający zjawisko (opisujący)
- Esej analizujący zjawisko (komentujący)
- Esej przekonujący do poglądu (perswazyjny)
Ostatnią płaszczyzną podziału eseju jest podział ze względu na funkcje. Wiemy dobrze, że wyróżniamy następujące funkcje tekstów literackich: informatywna, ekspresywna, impresywna, poetycka i fatyczna. W związku z tym możemy wyróżnić:
- Esej informatywny
- Esej ekspresywny
- Esej impresywny
Esej w Polsce
Niektórzy uważają, że wiele cech tego gatunku zawierają dzieła
Stanisława Herakliusza Lubomirskiego
(Rozmowy Artaksesa i Ewandra),
Piotra Skargi
(Kazania sejmowe), bądź
Stanisława Staszica
. Spotyka się również opinie, że eseistyczny charakter ma twórczość pisarzy Młodej Polski – np.
Stanisław Ignacy Witkiewicz
(Szkice estetyczne).
Właściwy rozwój polskiego eseju to debiut
Jerzego Stempowskiego
w dwudziestoleciu międzywojennym, który napisał „Pana Jowialskiego i jego spadkobierców. Rzecz o perspektywach śmiechu szlacheckiego”. Potem pojawił się
Stanisław Vincenz
ze swoją prozą epicko-filozoficzną „Na wysokiej połoninie”.
W okresie powojennym wielu wybitnych polskich pisarzy znajdowało się na emigracji. Wśród nich znajdowali się właśnie ojcowie polskiego eseju – wspomniani wcześniej Stempowski i Vincenz, ale także
Czesław Miłosz
,
Aleksander Wat
i
Witold Gombrowicz
. Musieli oni zacząć tworzyć w inny sposób, tak żeby "się porozumieć ze (zmienionym) czytelnikiem w kraju". Tak rozpoczęła się doba intelektualnych studiów i szkiców, czyli esejów. Można więc powiedzieć, że „polska szkoła eseju” wytworzyła się na emigracji.
Potem rozwój gatunku w Polsce nabrał tempa poprzez takie nazwiska jak
Herbert
(np.:
Barbarzyńca w ogrodzie
,
Martwa natura z wędzidłem
),
Lem
(np.:
Summa technologiae
),
Kołakowski
(np.: Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań),
Jasienica
(np.: Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Rozważania o wojnie domowej) czy
Kott
(np.: Kamienny potok). Każdy z nich dodawał coś swojego; Herbert zawierał swoje przemyślenia dotyczące sztuki i artyzmu, Lem wzbogacał o filozofię i futurologię, Kołakowski – o filozofię, Jasienica – o rozważania historyczne, a Kott o krytykę literatury i teatru.
W obecnych latach najpopularniejszymi eseistami są takie postacie jak:
Andrzej Stasiuk
,
Zygmunt Kałużyński
,
Andrzej Kijowski
,
Jan Józef Szczepański
, czy
Jarosław Klejnocki
.
Przypisy
- ↑
Janusz Sławiński
,
Michał Głowiński
, Teresa Kostkiewiczowa,
Aleksandra Okopień-Sławińska
: Podręczny słownik terminów literackich. Warszawa: Open, 1996, ss. 66-67. .
- ↑ K. Dybciak Inwazja eseju, „Pamiętnik Literacki" 1977, z. 4, s. 114
- ↑ 3,0 3,1 3,2 T . Wroczyński, Esej – zarys teorii gatunku, „Przegląd Humanistyczny” 1986 z. 5/6
- ↑ K. Dybciak, Inwazja eseju``, „Pamiętnik Literacki” 1977, z. 4, s. 118
- ↑ W. Głowala, Próba teorii eseju literackiego, „Acta Universitalis Wratislaviensis". Wrocław 1965 nr 40, s. 157-158