Karta tytułowa Satyra albo Dzikiego męża, Kraków 1564
Satyr albo Dziki mąż –
poemat
satyryczno-polityczny
Jana Kochanowskiego
, napisany w 1563 roku, a wydany drukiem w 1564. Stanowi krytykę wad społeczeństwa polskiego, wyrażaną przez tytułowego bohatera. Kochanowski zadedykował go królowi
Zygmuntowi Augustowi
. Utwór wprowadził do literatury polskiej
gatunek
poematu satyrowego[1].
Okoliczności powstania i publikacji utworu
Kochanowski napisał Satyra jesienią w 1563 roku (w październiku lub listopadzie)[2], jednak być może rozmowy o stworzeniu takiego utworu prowadził ze swoim
mecenasem
,
Piotrem Myszkowskim
już 12 lub 13 lipca 1563 roku w
Wilnie
[3]. Utwór został wydany w 1564. Był dedykowany królowi Zygmuntowi Augustowi.
Zarys treści
Bohaterem utworu jest tytułowy
satyr
, który dawniej towarzyszył
Bachusowi
, a później ze swojej kryjówki w lesie obserwował społeczeństwo polskie i widział stopniowy jego upadek oraz zaprzepaszczenie dawnych wartości i dobrych obyczajów. Las opuścił z powodu huku siekier, jaki pojawił się wówczas, gdy Polacy porzucili
rzemiosło wojenne
i zajęli się handlem. Satyr postanawia przemówić do Polaków i uświadomić im ich wady narodowe i popełniane błędy. Krytykuje m.in. nadmierne polemiki religijne, porzucenie chwały i umiejętności wojennych przez szlachtę, zajęcie się przez nią handlem zbożem i bydłem, osłabienie obronności kraju, zbytek i pieniactwo; proponuje reformę szkolnictwa i sądownictwa, odnowę moralną i powrót do dawnych, dobrych tradycji i obyczajów. Po zakończeniu wypowiedzi satyr zostaje przez zirytowanych słuchaczy przepłoszony motykami, służącymi do karczowania pni ściętych drzew.
Konstrukcja postaci tytułowej
Kochanowski nawiązuje do postaci
satyra
(utożsamianego zazwyczaj z
sylenem
[4]), występującego w tradycji antycznej w roli filozofa i moralizatora. Postacie te występowały w takiej roli w greckim
dramacie
satyrowym (jako chór). Sylen-moralizator pojawił się także w Eklodze IV
Wergiliusza
i
Uczcie
Platona
(w tym ostatnim utworze Sylen został zestawiony z
Sokratesem
). Nobilitacji postaci satyra dokonał też
Erazm z Rotterdamu
w (znanych i czytanych przez Kochanowskiego[5]) Adagiach – z postacią Satyra (niepozornego z zewnątrz, ale mądrego i moralnego) porównuje filozofów,
apostołów
i
Jana Chrzciciela
. Kochanowski korzystał z tej tradycji, tworząc postać samotnika i odmieńca, obserwującego społeczność i przejmującego się jej moralnością.
Podtytuł utworu nawiązuje z kolei do wywodzącej się ze
średniowiecznego
folkloru
postaci "dzikiego męża", odludka, żyjącego poza cywilizacją i społeczeństwem (często ze swoją partnerką, "dziką kobietą"), prostaka mogącego wytykać błędy społeczności. "Dziki mąż" pojawiał się często na szyldach, w zabawach
karnawałowych
,
herbach
,
rycinach
,
gobelinach
i utworach literackich. W świadomości ludzi
renesansu
często utożsamiany był z satyrem[6]. Kochanowski dokonał syntezy obu postaci; było to możliwe, ponieważ obie były tzw. personae leves – postaciami niskimi, nie wzniosłymi. Prawdopodobnie synteza podyktowana była chęcią sprostania różnorodnym skojarzeniom odbiorców – elita intelektualna kojarzyłaby antycznego satyra, natomiast prostej szlachcie lepiej znana była swojska postać "dzikiego męża"[7].
Forma utworu
Utwór zbliżony jest budową do przemówienia wygłaszanego na
sejmie
(bohater zakłada odpowiedź innych na swoje wystąpienie, wychwytuje pomruki i komentarze słuchaczy, monolog kierowany jest do licznego audytorium, Satyr przemawia jednocześnie jako osoba z zewnątrz i jako przedstawiciel szlachty)[8]. Początek nawiązuje do oracji stosowanych na scenie
teatralnej
– Satyr używa formuły Tak jako mię widzicie..., która często była stosowana przez postacie wygłaszające
prolog
, poprzedzający przedstawienie[9].
Satyr napisany jest trzynastozgłoskowcem 7+6, zawiera dokładne, półtorazgłoskowe
rymy
. Występują w nim liczne
przerzutnie
, często podkreślające szczególnie istotne wyrazy, poprzez umiejscowienie ich na końcu
wersu
[10].
Recepcja
Utwór był w okresie renesansu ceniony i popularny – około 1564 roku doczekał się trzech wydań, jednocześnie w dwóch oficynach wydawniczych – u Marka Szaffenberga i u Mateusza Siebenychera[11]. Utwór chwalił m.in.
Andrzej Patrycy Nidecki
w listach do
Stanisława Hozjusza
. Pojawiły się liczne utwory inspirowane Satyrem, m.in. anonimowy Proteus abo Odmieniec (1564), Rozmowa Polaka z Litwinem Augustyna Rotundusa (1564) oraz Satyry
Marcina Bielskiego
[12].
Przypisy
- ↑ Jerzy Ziomek: Renesans. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999, s. 266. .
- ↑ Janusz Pelc: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 78. .
- ↑ Janusz Pelc: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 68. .
- ↑ Janusz Pelc: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 240. .
- ↑ Janusz Pelc: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 241. .
- ↑ Janusz Pelc: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ss. 242–244. .
- ↑ Janusz Pelc: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 243. .
- ↑ Janusz Pelc: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ss. 244–246. .
- ↑ Janusz Pelc: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 245. .
- ↑ Janusz Pelc: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ss. 254–256. .
- ↑ Janusz Pelc: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 83. .
- ↑ Janusz Pelc: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ss. 95–96. .
Bibliografia
-
Janusz Pelc
: Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. .
-
Jerzy Ziomek
: Renesans. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. .
Zobacz też