Pecz (
węg.
Pécs [
pyjcz
],
łac.
Quinque Ecclesiae,
niem.
Fünfkirchen,
czes.
Pětikostelí,
ser.
Pečuj, Печуј,
tur.
Peçuy,
chorw.
Pečuh) – miasto w południowych Węgrzech. Piąte co do wielkości
miasto
Węgier
(156 567 mieszkańców, powierzchnia 162,61
km²
w 2005). Leży na południowych zboczach
gór
Mecsek
w
Kraju Zadunajskim
. Siedziba władz
komitatu
Baranya
.
Etymologia nazwy Pécs
Popularna, ale fonetycznie i z punktu widzenia historii języka słowiańskiego na terenia Panonii najzupełniej błędna jest próba wyprowadzenia tej nazwy miasta z jakiegoś współczesnego języka, np. ze
słoweńskiego
bądź
chorwackiego
(dial. kajkawski) Peč 'nazwa miejscowości' < peč 1. 'piec'; 2. 'samotna skała' czy też słoweń. Peča 'nazwa miejscowości' < peča 'pieczara'. Dialekty słowiańskie używane na terenie Panonii przed przybyciem tam przodków Węgrów w znacznej mierze utraciły nazalizację samogłosek, toteż *penč 'pięć' zostało oddane w węgierskim przez nienosowe e długie (gdzie długość świadczy o śladowo jeszcze artykułowanym przez Słowian elemencie nazalnym; nota bene, dotychczasowa etymologia wywodząca wyraz węg. od słow. piec nie tylko nie objaśnia różnicy w iloczasie, ale kwestię tę w ogóle pomija milczeniem, a nie jest to jedyna niezgodność fonetyczna w tej popularnej etymologii). Tym samym nazwa węg. Pécs < słow. *penč 'pięć' odpowiada nazwom z liczebnikiem pięć (zob. wyżej), tyle że pominięty jest człon kościół. -- Szczegółowo o kwestiach fonetyki historycznej i etymologii tej nazwy pisał E. Helimski, "Bécs und Pécs vor dem Hintergrund der ungarischen Vertretung der slawischen Nasalvokale" (w: Bakró-Nagy M. / Rédei K. (ed.): Ünnepi könyv Honti László tiszteletére, Budapest (MTA Nyelvtudományi Intézet) 2003. 181-193.) - oryginalny autorski maszynopis artykułu dostępny jest też internetowo pod adresem:
http://helimski.com/Helimski_Thematic_Index.html#Hungaro
(gdzie otworzyć należy nr 2.205).
Historia
Starożytne rzymskie i wczesnośredniowieczne miasto
Najstarsze znaleziska
archeologiczne
na tym terenie liczą 6 tysięcy lat. Przed Rzymianami w tej okolicy mieszkali
Ilirowie
i
Celtowie
. Miasto Sopianae
Rzymianie
założyli w II w., kiedy Kraj Zadunajski był prowincją
Cesarstwa Rzymskiego
o nazwie
Panonia
. Nazwa może pochodzić od liczby mnogiej
celtyckiego
słowa "sop" oznaczającego
moczary
.
Centrum Sopianae było tam, gdzie teraz stoi Pałac Poczty (Postapalota). Niektóre części rzymskiego
wodociągu
można oglądać po dziś dzień. Kiedy Panonię podzielono na cztery części, Sopianae stała się stolicą dzielnicy o nazwie Valeria. W pierwszej połowie
IV
w. tutaj również rozpowszechniło się
chrześcijaństwo
. W tym okresie powstawały pierwsze chrześcijańskie
cmentarze
w mieście, w tym miejscu, gdzie obecnie stoi
katedra
.
Pod koniec wieku w wyniku najazdów barbarzyńskich i podbojów
Hunów
władza rzymska na tym terenie słabła. Kiedy przybyły oddziały
Karola Wielkiego
, miasto zamieszkiwali już
Awarowie
i
Słowianie
. Karol Wielki przyłączył terytorium do Cesarstwa Franków. Pod względem władz kościelnych należało do biskupstwa salzburskiego.
We wczesnym średniowieczu pewien salzburski dokument wspomina miasto po raz pierwszy w
871
roku pod nazwą Quinque Basilicae ("pięć katedr"). Nazwa wskazuje na to, że do budowy kościołów w mieście wykorzystano kamienie pięciu starochrześcijańskich kaplic.
Do niedawna ośrodek przemysłu górniczego (kopalnie
węgla kamiennego
i
uranu
), obecnie ważny ośrodek akademicki i usługowy położony w okręgu rolniczym w pobliżu rejonu winiarskiego Villány.
Miasto w średniowieczu
Po założeniu państwa przez Węgrów nie Pecz, ale pobliski Baranyavár stał się centrum na nowo założonego
komitatu Baranya
, Pecz natomiast był ważnym centrum kościelnym, siedzibą biskupstwa.
Łacińskojęzyczne
dokumenty wspominają miasto pod nazwa Quinque Ecclesiae ('pięć kościołów'). Król
Stefan I Święty
w
1009
roku założył w Peczu
biskupstwo
.
Król węgierski
Piotr Orseolo
kazał wybudować w Peczu katedrę, która stała się również miejscem pochówku. W 1064 roku król
Salomon
tutaj świętował
Wielkanoc
, po tym jak pogodził się ze swoim bratem stryjecznym, późniejszym królem
Gejzą I
. Następnego dnia katedra spłonęła. Następnie wybudowana katedra istnieje do dziś. W dokumentach miasto jest wspomniane pod nazwą Pecz po raz pierwszy w 1235 roku, w pewnych zapiskach pojawia się wyraz Pechyut (
węg.
"pécsi út", a więc 'droga prowadząca do Pecz'). W mieście osiedliło się kilka
zakonów
, jako pierwsi
benedyktyni
w
1076
roku. W
1181
roku w mieście był już
szpital
. Pierwszy dominikański
klasztor
powstał w Peczu w
1238
roku.
Ludwik Wielki
za radą podkanclerzego, biskupa Peczu Vilmosa, założył w Peczu w 1367 roku
uniwersytet
. Był to pierwszy uniwersytet na Węgrzech. Wydany przez papieża
Urbana V
dokument założycielski w dużej mierze przypomina dokument założycielski uniwersytetu w Wiedniu; stwierdza, że z wyjątkiem teologii uniwersytet ma prawo do wykładania wszystkich nauk. W 1459 roku
biskupem
Peczu został
Janus Pannonius
(1434-1472), wybitny przedstawiciel węgierskiego
humanizmu
; on dalej umacniał
kulturalny
charakter miasta.
Pecz w czasach panowania tureckiego
Po bitwie pod Mohácsem (1526) wojska Sulejmana obrabowały Pecz, wyrżnęły mieszkańców i podpaliły miasto. Zdania w kraju były podzielone pod tym względem, kto powinien zostać królem Węgier. Miasto Pecz popierało Ferdynanda Habsburga, natomiast pozostała część komitatu Baranya
Jana Zápolyę (Szápolya)
. Latem
1527
roku Ferdynand pokonał wojska Zápolyi'ego, a
3 listopada
został koronowany na króla Węgier. Ferdynand wynagrodził miasto za jego wierność, zwolnił od podatków i tym samym otworzył możliwość do odbudowy i wzmocnienia miasta.
W
1529
roku
Turcy
ponownie zajęli Pecz i wyruszyli na
Wiedeń
. Turcy zmusili Pecz, aby uznał ich sojusznika Zápolyę za króla. Zápolya zmarł w
1540
roku. W
1541
roku Turcy podstępem zajęli Budę, nakazali Izabeli, wdowie po Zápolyi, żeby oddała im Pecz, który miał znaczenie strategiczne. Mieszkańcy Peczu postanowili stawić opór, z sukcesem obronili miasto i przysięgli wierność Ferdynandowi, który z początku wspomagał miasto, później natomiast na wniosek swoich doradców, skupił się raczej na wsparciu
Székesfehérváru
i Ostrzychomia (
Esztergom
). Mieszkańcy Peczu zdawali sobie sprawę, że bez pomocy Ferdynanda nie zdołają utrzymać miasta, dlatego w czerwcu 1543 roku dobrowolnie otworzyli bramy wojsku tureckiemu.
Po zajęciu Peczu, Turcy wzmocnili je i zamienili w prawdziwe wschodnie miasto. Kościoły przekształcono w meczety, budowano tureckie łaźnie i minarety, zakładano szkoły Koranu, rynek przerobiono na bazar. Muzułmańscy dostojnicy kierowali miastem zgodnie z prawami saria. Pecz przez wiek był wyspą pokoju w ogarniętym wojną świecie.
W 1664 roku wojska Miklósa Zrínyiego dotarły do Peczu. Zrínyi wiedział, że nawet jeśli zajmie miasto, nie będzie mógł go utrzymać, ponieważ znalazł się w głębi tureckiego terytorium. Obrabował i podpalił miasto, zamku nie udało mu się zdobyć. Tym samym średniowieczny Pecz został zniszczony na wieki.
Po wyzwoleniu Budy (1686), wojska wyruszyły wyzwolić Pecz. Straż przednia wkroczyła do miasta i ograbiła je. Turcy widzieli, że nie będą mogli utrzymać miasta, więc podpalili je i schowali się do zamku. 14 października wojsko Ludwika Badeńskiego zajęło miasto i zburzyło prowadzący do zamku wodociąg. Turcy nie mieli innego wyboru, 22 października musieli poddać zamek.
W mieście panował trybunał wojenny pod zwierzchnictwem komendanta Karla von Thüngena. Dwór w Wiedniu najpierw chciał zniszczyć miasto, ale potem zdecydował utrzymać je, żeby równoważyło wpływ pozostającego wciąż w rękach tureckich Szigetváru. Miasto ponownie zaczęło się rozwijać, rozwój spowolniły tylko dwie epidemie dżumy w latach 90. XVII w.
W 1688 roku przybyli niemieccy osiedleńcy. W nadchodzących czasach tylko jedną czwartą ludności Peczu stanowili Węgrzy, a pozostałą część Niemcy i Słowianie południowi. Ponieważ Węgrzy byli mniejszością, Pecz nie wsparł walki o wolność Rakoczego, dlatego wojska Ferenca II Rakoczego w 1704 roku ograbiły miasto.
Pecz w okresie nowożytnym
Po 1710 roku rozpoczął się spokojniejszy okres. Rozwijał się przemysł, powstawały cechy rzemieślnicze, wybudowano nowy ratusz, rozkwitał handel i uprawa winorośli. Miasto chciało się wyswobodzić spod zwierzchnictwa lennego biskupa Peczu i biskup György Klimó zgodziłby się, ale Stolica Apostolska zabroniła mu. Biskup Klimó był nadzwyczaj światłym człowiekiem, pierwszą drukarnię również on założył w 1772 roku. Maria Teresa uczyniła zadość prośbie mieszkańców Peczu i w 1777 roku, kiedy biskup umarł, wyniosła Pecz do rangi wolnego miasta królewskiego, jeszcze zanim powołano nowego biskupa. Z nazwiskiem Klimó można powiązać powstanie pierwszej publicznej biblioteki w kraju, której przekazano ok. 3 tysięcy książek z biblioteki biskupiej.
Według pierwszego spisu ludności, zarządzonego przez Józefa II, w 1787 roku w mieście stały 1474 domy, w których mieszkały 1834 rodziny. W sumie miasto miało 8853 mieszkańców, w tym 133 księży i 117 przedstawicieli szlachty.
W 1785 roku do Peczu przeniesiono z Győr Akademię, która z czasem przekształciła się w akademię prawniczą. W 1839 roku wybudowano pierwszy w mieście stały murowany teatr.
W latach 1848-1849, w czasie rewolucji i walki wyzwoleńczej Pecz przez krótki czas okupowało wojsko chorwackie. W styczniu 1849 roku Pecz zajęły oddziały habsburskie. Po 1848 roku w Peczu żyło 1739 robotników przemysłowych, niektóre z manufaktur były znane w całym kraju. Fabryka wyrobów żelaznych i fabryka papieru należały do najnowocześniejszych w tym czasie, powstały również cukrownia, fabryka skór, fabryka tytoniu i browar. Wtedy też założono słynną fabrykę porcelany Zsolnay. Znaczące było górnictwo. Miasto miało już 14616 mieszkańców.
Po ugodzie węgiersko-austriackiej w 1867 r. Pecz szybko się rozwijał, jak większość miast w kraju. Od 1867 roku kolej łączyła Pecz z pobliskim Barcs, a po 1882 także z Budapesztem. Linie kolejowe łączące z Barcs, Mohácsem i Budapesztem na nowo dodały rozmachu rozwojowi miasta.
Podczas I wojny św. Baranya zajęły oddziały serbskie i do 1921 roku nie było pewne czy miasto pozostanie częścią Węgier. Uniwersytet w Pozsony przeniesiono do Peczu. Podczas II wojny św. Pecz doznał tylko nieznacznych strat, pomimo tego, że w odległości 20-25 km, w okolicy
Villány
, kiedy Armia Czerwona zmierzała w kierunku Austrii, rozegrała się duża bitwa z użyciem czołgów.
Po wojnie rozwój znowu przyspieszył, miasto rozrastało się, wchłaniając większość sąsiednich małych osiedli. W latach 80. XX w. miało już 180 tysięcy mieszkańców.
Czasy po zmianie ustroju znacząco dotknęły Pecz, zakłady nie były w stanie sprostać wymaganiom wzrastającym wraz ze zmianami, większość została zamknięta, wzrosło bezrobocie. W latach 90. XX w. bliskość wojny w Jugosławii mocno dotknęła turystykę. W 2010 roku Pecz będzie Stolicą Kulturalną Europy.
Mniejszości narodowe
Miasto Pecz jest jednym z najbardziej znaczących centrów dla dwóch urzędowo uznanych na Węgrzech mniejszości narodowych: dla Niemców i dla Chorwatów.
Warto zaznaczyć, że w ostatnich kilku dziesięcioleciach, kiedy liczba ludności miasta Pecz wykazywała tendencję spadkową, podobnie jak w całych Węgrzech, liczba mniejszości w niewielkim stopniu wzrastała. Liczba Niemców w 1980 roku wynosiła 996, w 1990 wzrosła do 1704. Liczba Chorwatów również nieznacznie się zwiększyła: w 1980 wynosiła 629, w 1990 roku 636, a w 2001 820 osób podało się za narodowość chorwacką. Wzrost liczby narodowości w Peczu wynika głównie z przenoszenia się do miasta ludności z okolicznych wsi tradycyjnie niemiecko, względnie chorwackojęzycznych.
W Peczu działa również szkoła z językiem wykładowym chorwackim od podstawówki do gimnazjum włącznie. Zespoły muzyki i tańca Baranya i Tanac śpiewają m.in. chorwackie pieśni ludowe i już od dziesięcioleci regularnie zgłaszają się do nich nowi członkowie. August Senoa Club także pomaga zachować w mieście język chorwacki. W Peczu w każdą niedzielę odbywają się w języku chorwackim przedstawienia teatralne, audycje radiowe i katolickie nabożeństwa.
Ludność
Zmiany liczby ludności
Rok | Ludność | Uwagi |
---|
1620 | 5000 mieszk. | |
1713 lipiec | 1713 mieszk. | z powodu epidemii dżumy liczba ludności zmalała |
1784 | 8853 mieszk. | 473 mieszczan, 285 chłopów, 1448 chłopów bezrolnych, 48 urzędników, 133 księży, 117 przedstawicieli szlachty, 141 mężczyzn innych zawodów |
1832 | 12 961 mieszk. | 4841 Węgrów, 4026 Niemców, 4094 Chorwatów |
1839 | 14 055 mieszk. | 5332 Węgrów, 4432 Niemców, 4291 Chorwatów |
1850 | 15 821 mieszk. | |
1869 | 23 863 mieszk. | 91% mieszkańców to katolicy, 6,8% Żydzi, 2% protestanci |
1930 | 74 446 mieszk. | |
1941 | 78 568 mieszk. | |
1949 | 79 031 mieszk. | |
1960 | 114 655 mieszk. | |
2001 | 158 942 mieszk. | |
Zabytki
W mieście liczne zabytki,
meczety
pozostałe po okupacji
tureckiej
(
1543
-
1686
), muzea, słynna historyczna fabryka
porcelany
Zsolnay,
najstarszy uniwersytet na Węgrzech
(ufundowany w
1367
r. przez
Ludwika Węgierskiego
), pierwsza węgierska biblioteka publiczna (
XVII
w.), teatr narodowy, ogród zoologiczny, wieża telewizyjna. Pod budynkiem
unikatowej katedry z 4 wieżami
znajdują się wczesnochrześcijańskie katakumby z IV w n.e. Cmentarz wczesnochrześcijański w Peczu został zapisany na
liście światowego dziedzictwa UNESCO
w
2000
r.
Miasta partnerskie
-
Arad
,
Rumunia
-
Kluż-Napoka
,
Rumunia
-
Fellbach
,
Niemcy
-
Graz
,
Austria
-
Kraków
,
Polska
-
Kütahya
,
Turcja
-
Lahti
,
Finlandia
-
Lyon
,
Francja
-
Ołomuniec
,
Czechy
-
Osijek
,
Chorwacja
-
Seattle
,
Stany Zjednoczone
-
Sliwen
,
Bułgaria
-
Terracina
,
Włochy
-
Tucson
,
Stany Zjednoczone
-
Tuzla
,
Bośnia i Hercegowina
Źródła
- Aknai, Tamás: Pécs. – Seria "Változó Világ", t. 12. (Wyd. Útmutató Kiadó), Budapest 1997, .
- Kiss, Lajos: Földrajzi nevek etimológiai szótára [= Słownik etymologiczny nazw geograficznych], t. 2, Budapest 1997, str. 328-329, .
- Stosowny artykuł (Pécs) na hu.wikipedia.org.
Linki zewnętrzne