Dudek (Upupa epops) –
gatunek
średniej wielkości
ptaka
wędrownego z
rodziny
dudkowatych (Upupidae).
Występowanie
Choć to ptak ciepłolubny zamieszkuje niemal całą
Europę
(najczęściej jej południowo-zachodnią część) oraz środkową i południową
Azję
. W Europie północna granica występowania sięga Bałtyku i ciągnie się po Jezioro Bajkał. Na zimę ptak opuszcza wyższe szerokości geograficzne i kieruje się na południe. Przeloty w IV i IX – X, zimuje w środkowej i północno-zachodniej
Afryce
na wschód od Sumatry i na południe od Sahary (U. epops saturata – w
Japonii
).
- W
Polsce
można go spotkać we wszystkich regionach, zarówno na niżu, jak i w niższych częściach gór, lecz na ogół nie występuje licznie, lokalnie rzadko, szczególnie w górach i na Pobrzeżu Bałtyckim. Większe skupiska dudka spotkamy na
Podlasiu
,
Mazurach
,
Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim
oraz nad środkowym
Bugiem
.
Systematyka
W niektórych
systematykach
(Sibley-Ahlquist) wydziela się osobny
rząd
dudkowe (Upupiformes), obejmujący dwie rodziny: dudki (Upupidae) oraz
sierpodudki
(Phoeniculidae). Gill i Wright (2006) klasyfikują go w rodzinie dudkowatych należącej do
rzędu
Bucerotiformes
[3].
Charakterystyka
Dudek oddający się kąpieli w piasku
Wygląd zewnętrzny
Brak wyraźnego
dymorfizmu płciowego
,
samica
jest jedynie nieco mniejsza od
samca
i ma bardziej stonowane barwy. Rozpoznanie płci możliwe jest jednak tylko z bliska. Na głowie charakterystyczny, rozkładany wachlarzowato w okresie godowym, w sytuacjach zagrożenia i przy odlocie lub lądowaniu, rdzawy, ruchomy dwurzędowy czub (złożony do tyłu wygląda jak młotek). Końcówki piór w czubie czarne. Głowa i szyja rdzawo-brązowe, a spód ciała z podłużnymi i ciemnymi plamami. Plecy i pierś czerwonobrązowe, na czarnych
lotkach
i
sterówkach
białe i żółtawe poprzeczne pasy, brzuch i podogonie jasne,
dziób
długi, cienki, rdzawo brązowy z czarnym końcem i zagięty, z uwstecznionym językiem. Skrzydła szerokie i zaokrąglone. Ma ciemnobrązowe oczy i szare nogi.
Dudek dorównuje wielkością turkawce i jest nieco większy od szpaka. Ptak jest łatwo rozpoznawalny, zwłaszcza w locie, bo jako jedyny europejski ptak łączy w upierzeniu rdzawą, czarną i białą barwę. Zaskoczony obecnością człowieka dudek nie odlatuje zawsze od razu. Czasem nieruchomieje w pozie w której upodabnia się do barwnej jaszczurki. Dzięki swemu upierzeniu w czasie żerowania zlewa się z otoczeniem.
Rozmiary
- długość ciała
- ok. 28–29 cm
- rozpiętość skrzydeł
- 45–46 cm
- długość ogona
- 10 cm
- długość dzioba
- 5–6 cm
Masa
ok. 50–80 g
Zachowanie
Lot falisty, szybki, pozornie niezdarny jak u
motyli
czy
nietoperzy
, ale bardzo zwrotny. Dzięki czarno-białemu prążkowaniu lotek i ogona w powietrzu przypomina wtedy wielkiego motyla lub sójkę, tym bardziej, że lata nisko nad ziemią. Spotkać można go z rozłożonymi skrzydłami w trakcie wygrzewania się na słońcu. Nie zawsze łatwo zauważyć go w terenie, choć nie jest to ptak płochliwy i najczęściej przebywa na otwartych przestrzeniach, gdzie siada na wyżej położonych obiektach - budach, kamieniach lub płotach.
Niepokojone pisklęta potrafią ze specjalnie zmodyfikowanego
gruczołu kuprowego
wystrzyknąć ciemnobrązowy płyn o nieprzyjemnym,
piżmowym
zapachu. Mogą również wystrzykiwać strumienie płynnego kału i zawartości jelit przez otwór kloaczny. Strzały takie mogą sięgnąć nawet 50 cm w górę. Podczas wysiadywania
jaj
również samica posiada taką zdolność. Drapieżnika młode próbują też odpędzić syczącym prychaniem.
Głos
W okresie godowym samiec wydaje głuchą pieśń tokową, daleko słyszane niskie "up-up-up". Od tego dźwięku wzięła się naukowa, łacińska, nazwa ptaka. Pisklęta wołają "sit". Przy wabieniu słychać natomiast "cherrr".
Środowisko
Dudki obserwują często okolicę z wyżej położonych obiektów
Skraje starych widnych drzewostanów liściastych i aleje drzew w pobliżu rowów, pól i ugorów w obrębie terenów otwartych. Niewielkie prześwietlone lasy z rozległymi polanami, przerębami i szerokimi przecinkami, obrzeża dużych lasów sąsiadujące z otwartymi terenami, także sady i obrzeża siedlisk ludzkich (a nawet osiedli). W Polsce wybiera często naturalne doliny rzek i krajobraz rolniczy. Lęgnie się na pastwiskach i łąkach z pojedynczo rosnącymi drzewami z dziuplami, gdzie może wydać na świat potomstwo. Gdy dziupli brakuje wybiera dziury w ziemi lub sterty kamieni. Preferuje miejsca, gdzie wypasane jest
bydło
, gdyż na otwartych przestrzeniach zbiera pokarm. Preferuje tereny suche i ciepłe porastane przez niską roślinność i z sypkim podłożem. Unika zwartych lasów.
Pożywienie
Drobne
bezkręgowce
, przede wszystkim
owady
i ich
larwy
oraz poczwarki wyciągane długim dziobem z ziemi i z odchodów bydła. Są to między innymi
turkuć podjadek
,
pasikonik
,
chrabąszcze
,
mrówki
, muchy, pasikoniki, ślimaki, dżdżownice i
motyle
, ale i żaby oraz jaszczurki. Wyjątkowo może zjadać miękkie, drobne owoce i nasiona.
Żeruje spokojnie chodząc po gołej, piaszczystej lub nisko porośniętej ziemi dziobiąc w glebie. Schwytany za pomocą zakrzywionego dzioba owad, z ziemi lub rośliny, jest miażdżony, następnie podrzucany w górę, łapany do gardła i łykany. W okresie lęgowym dudki zdobywają pokarm w promieniu do 2 km od gniazda. W okresie karmienia piskląt rodzice gromadzą pokarm w dziobie. Wody piją bardzo mało. W czasie żerowania kiwają głową w przód i w tył, potrafią grzebać w ziemi.
Rozród
Okres godowy
Toki
Dojrzałość płciową dudki osiągają w 2 roku życia. Monogamiczne pary tworzą się tylko na okres lęgowy. Podczas godów ptaki nawołują się i ścigają. Samce w stosunku do siebie są agresywne. Podczas zalotów samiec często podnosi czubek i wachluje ogonem. Miejsce na
gniazdo
wybierane jest przed główną fazą zalotów. Samiec pokazuje samicy miejsce potencjalnego gniazda, wołając ją. Czasami wchodzi do dziupli i stamtąd ją nawołuje. Po zaakceptowaniu miejsca przez samicę następuje poznawanie okolicy przez około dwa dni, a następnie budowa gniazda, która trwa od 1 do 14 dni. W końcu następują tak zwane zaloty karmiące. Samiec woła samicę, ta wychyla się, otwiera dziób, w który samiec wkłada smakołyk. Karmienie samicy przeplatane jest licznymi aktami
kopulacji
, aż do zniesienia ostatniego jaja.
Terytorium
Rozmiar i natura terytoriów są słabo zbadane. W Polsce przyjmuje się, że rewir pary wyznacza promień 250 m wokół gniazda, co daje około 20 ha.
Gniazdo
W obszernej
dziupli
spróchniałego drzewa (szczególnie często wybiera
wierzby
), pod korzeniami, w
skrzynkach lęgowych
, norach skarp i urwisk, zagłębieniach tworzonych przez korzenie, szczelinach skał, stertach kamieni lub w szczelinach budynków, również w opuszczonych domach pod okapem dachu, w przybudówkach i na werandach. Wysokość umieszczania gniazda rzadko przekracza 3 m. Wyściółka w gnieździe nie występuje lub jest bardzo skąpa, złożona z suchych traw, liści, mchu i włosia. Gniazda dudków znane są z nieprzyjemnego zapachu, co wynikać miało z tego, że rodzice rzekomo nie usuwają z niego odchodów piskląt. Prawda jest jednak taka, że młode wypróżniają się przez otwór wlotowy, a przykra woń pochodzi z wydzieliny gruczołu kuprowego samicy i młodych, którą wystrzykują ją na napastnika, gdy czują się zagrożone i chcą go odstraszyć.
Okres lęgowy
Dudek z podniesionym czubkiem
W ciągu roku wyprowadza jeden - dwa lęgi.
Jaja
W połowie maja składa 4 do 9 jaj w dwudniowych odstępach. Są one zielonkawe lub brązowawe, bez plam i namazów, ale ze słabym połyskiem.
Wysiadywanie
Jaja wysiadywane przez okres 15 do 18 dni przez obydwoje rodziców (głównie przez samicę, ponieważ samiec przynosi jej pokarm).
Pisklęta
Pisklęta, rzekome gniazdowniki, wykluwają się pokryte delikatnym, gęstym białym puchem, dzioby mają z żółtymi nabrzmiałymi zajadami i mocno czerwonym wnętrzem. We wczesnym stadium po wykluciu samiec dostarcza najwięcej pokarmu rzadko wchodząc do dziupli. Karmi młode przy wejściu do dziupli lub podaje pokarm samicy, która sama karmi młode. Gdy pisklęta są starsze, karmią je oboje rodzice. Pisklęta opuszczają gniazdo po 20 do 27 dniach. Kryją się wtedy w zagłębieniach blisko ziemi. Po wylocie z gniazda przebywają z rodzicami około miesiąca, pokarm zaczynają zdobywać już po 6 dniach. Od ptaka dorosłego młode różnią się głównie tylko krótszym dziobem i podobne są do swej matki.
Status, zagrożenia i ochrona
Żerujący dudek - mięśnie głowy pozwalają na rozwarcie dzioba w ziemi
Gatunek nie jest zagrożony wg danych
IUCN
(status LC – least concern).
Podobnie jak kraska, niegdyś był to ptak liczny w krajach Europy Zachodniej i Środkowej, ale od paru dekad zaczął gwałtownie zanikać. Wynika to z braku miejsc odpowiednich do gniazdowania (przez wycinanie dziuplastych drzew) i coraz bardziej ograniczona dostępność do pokarmu. Stosowanie w rolnictwie pestycydów i intensywna gospodarka rolna sprawiły, że liczba gatunków owadów jadanych przez dudki spada. Liczebność dudka w Polsce szacuje się na około 4 tysiące par (2005). Jako przyczynę spadku liczebności tego gatunku podaje się również intensyfikację
rolnictwa
. Zagrożenie dla dudka stanowią także
szpaki
, które konkurują z nimi o dziuple.
W Polsce objęty
ścisłą ochroną gatunkową
.
Zobacz też
Przypisy
- ↑
Upupa epops
w: Integrated Taxonomic Information System (
ang.
)
- ↑
Upupa epops
. Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych (IUCN Red List of Threatened Species) (
ang.
)
- ↑ Frank Gill, Minturn Wright:
Order Bucerotiformes
(
ang.
). IOC World Bird List: Version 2.0. [dostęp 15 kwietnia 2009].
Bibliografia
- Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. .
- Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: MUZA, 2009. .