Panorama Beskidu Wyspowego z Jasienia
Beskid Wyspowy – panorama z Mogielicy
Szczyty Beskidu Wyspowego
Ćwilin, typowy szczyt Beskidu Wyspowego
Widok z przełęczy Przysłopek na Mogielicę
Pieninki Skrzydlańskie widok ze stoków Wierzbanowskiej Góry
Beskid Wyspowy (
513.49
) – część
Beskidów Zachodnich
położona pomiędzy doliną
Raby
a
Kotliną Sądecką
. Charakterystyczną cechą tego regionu południowej
Polski
jest występowanie odosobnionych, pojedynczych szczytów, od czego pochodzi jego nazwa. Najwyższym szczytem jest
Mogielica
(1170 m
n.p.m.
).
|
Beskid Wyspowy, widok z Pasierbieckiej Góry |
Granice
Beskid Wyspowy zajmuje powierzchnię ok. 1000 km² i położony jest pomiędzy
Beskidem Makowskim
,
Kotliną Rabczańską
,
Gorcami
,
Kotliną Sądecką
, a
Pogórzem Wiśnickim
od północy[1]. Nie jest to jednak wystarczająco dokładne określenie i stąd przez różnych autorów różnie wytyczane są jego granice. Według
Jerzego Kondrackiego
granice przebiegają następująco[1]:
Administracyjnie cały obszar Beskidu Wyspowego położony jest w
województwie małopolskim
. Największa jego część należy do
powiatu limanowskiego
, który jest też niemal w całości położony w tym regionie. Wschodnie obrzeża Beskidu Wyspowego (wzdłuż Dunajca) wchodzą w skład
powiatu nowosądeckiego
, północne
powiatu bocheńskiego
, zachodnie
myślenickiego
i
suskiego
, południowo-zachodnie
nowotarskiego
.
Geologia
Odosobnione góry Beskidu Wyspowego są
denudacyjnymi
ostańcami piaskowców magurskich, pod którymi znajdują się głębiej położone serie skalne płaszczowiny śląskiej[1]. Dawniej układ tych warstw był odwrotny: wklęsłe formy terenu, tzw.
synkliny
, utworzone były ze skał twardych, natomiast wypukłe (
antykliny
) z miękkich. Obecne szczyty stanowiły więc zagłębienia terenu, zaś dzisiejsze doliny były wzniesieniami. W wyniku fałdowania i wypiętrzania terenu na przełomie starszego i młodszego
trzeciorzędu
nastąpiło odwrócenie rzeźby terenu. Te niżej obecnie położone cienkoławicowe warstwy piaskowcowo-łupkowe,
margle
i
łupki ilaste
są bardziej podatne na
wietrzenie
, stąd też tworzą one słabiej nachylone stoki oraz duże obniżenia między górami[3]. Taką budowę i genezę powstania Beskidu Wyspowego potwierdzają badania przeprowadzone na wielu odkrytych
oknach tektonicznych
, największe z nich w
Mszanie Dolnej
zostało szczegółowo opisane w 1988[4]. Wyniki wieloletnich badań geodezyjnych wskazują, że procesy fałdowania i wypiętrzania terenu trwają również obecnie, choć z mniejszą intensywnością, a ważną rolę w dynamice tego procesu odgrywają aktywne do dzisiaj
osuwiska
[5]. Odmienną budowę ma położone południkowo pasmo Cietnia; jest ono zbudowane w całości z fliszu serii śląskiej i jest głęboko wysunięte w obręb Pogórza Wiśnickiego[1].
Rzeźba terenu
Charakterystyczną cechą Beskidu Wyspowego jest występowanie odosobnionych, sięgających do 1170 m n.p.m. szczytów, które niczym wyspy wznoszą się 400–500 m ponad typowo podgórskie zrównanie sfalowane łagodnymi wzgórzami[1]. Stąd właśnie pochodzi nazwa Beskid Wyspowy. Wymyślił ją
Kazimierz Sosnowski
, nauczyciel w nowosądeckim gimnazjum, gdy wraz z młodzieżą nocował na szczycie
Ćwilina
. Rankiem po przebudzeniu zobaczyli zalegające w dolinach mgły, ponad którymi wznosiły się samotne szczyty[6]. Szczyty te mają strome, czasem nawet bardzo spadziste stoki. Zazwyczaj północne są bardziej nachylone od południowych,
wierzchowina
jednak z reguły jest płaska, wylesiona i zajęta pod pola uprawne i zabudowania[1]. Beskid Wyspowy łączy w sobie cechy krajobrazu podgórskiego i górskiego. Góry zasadniczo nie tworzą tutaj długich
pasm
, lecz szereg oddzielnych szczytów otoczonych szerokimi i rozległymi dolinami. Wyjątek stanowią trzy pasma:
Łososińskie
, pasmo
Cichoń
-
Ostra
i pasmo
Cietnia
. Na zachodnich i wschodnich obrzeżach jednak ten wyspowy charakter zatraca się, od północnej strony góry stopniowo przechodzą w
pogórze
[3]. Głębokie doliny rzeczne oddzielające poszczególne szczyty górskie od dawien dawna wykorzystywane były jako trakty komunikacyjne, dzisiaj biegną nimi drogi łączące poszczególne miejscowości tego regionu.
- Najwyższe szczyty (wysokości podane w m
n.p.m.
i zaokrąglone do pełnych metrów[7]):
Mogielica
1170 m,
Ćwilin
1072 m,
Jasień
1052 m,
Modyń
1029 m,
Luboń Wielki
1022 m,
Krzystonów
1012 m,
Kiczora Kamienicka
1007 m,
Wielki Wierch
1007 m,
Śnieżnica
1007 m,
Szczebel
977 m,
Lubogoszcz
968 m,
Łopień
951 m,
Cichoń
925 m,
Ostra
928 m,
Jaworz
918 m,
Sałasz Wschodni
909 m. - Ważniejsze przełęcze:
przełęcz Glisne
,
przełęcz Gruszowiec
,
przełęcz Jaworzyce
,
przełęcz Ostra-Cichoń
,
przełęcz pod Kobylicą
,
przełęcz Przysłopek
,
przełęcz Przysłop
,
Przełęcz Rydza-Śmigłego
,
przełęcz Słopnicka
,
przełęcz Widoma-Rozdziele
,
przełęcz Wielkie Drogi
,
Wierzbanowska Przełęcz
.
Istnieją tu liczne, zbudowane z
piaskowca
wychodnie
i formy skałkowe. Najbardziej znana z nich to
Diabli Kamień
koło
Szczyrzyca
[8]. Występuje również wiele innych form ukształtowania terenu. Na Luboniu Wielkim znajduje się duże
gołoborze
, na stokach Ćwilina, Mogielicy, Łopienia, Szczebla i
Zęzowa
skalne
osuwiska
. Występują także jaskinie (największa to Jaskina Zbójecka na Łopieniu) i rowy, na ogół pochodzenia osuwiskowego.
Sieć wodna
Beskid Wyspowy znajduje się w dorzeczu dwóch dopływów Wisły:
Dunajca
i
Raby
.
Zlewnia
Dunajca tworzącego wschodnią granicę Beskidu Wyspowego jest dużo większa[7]. Łososina, będąca największym jego w obrębie Beskidu Wyspowego dopływem wypływa spod Jasienia, mniejsze dopływy to:
Kamienica
, Czarna Woda,
Jastrzębik
,
Słomka
, Smolnik[7]. Większymi dopływami Raby są
Mszanka
i Kasinka. Większość rzek i potoków Beskidu Wyspowego ma swoje źródła pod jego partiami wierzchołkowymi[7]. Mniejsze cieki wodne mają w górnym biegu znaczny spadek sięgający 200–300 m/km, w dolinach zmniejszający się do ok. 40 m/km[7]. Wszystkie potoki i rzeki mają kamieniste dno i charakteryzują się dużymi wahaniami wodostanów. Po większych opadach atmosferycznych lub przy gwałtownym topnieniu śniegów ich wody transportują ogromne ilości ziemi oraz kamieni i wskutek dużego spadku mają ogromną siłę niszczącą. Występują wówczas z koryta, zalewając pola i osiedla. Szczególnie duże zniszczenia spowodowała wielka powódź w
1997
. Ważną rolę w
retencji
wód odgrywają sztuczne zbiorniki wodne:
Jezioro Rożnowskie
,
Jezioro Czchowskie
i
Zbiornik Dobczycki
. Najwyższy poziom wód przypada na maj, najniższy na styczeń. Dzięki małej przepuszczalności podłoża i dużym opadom obszar jest dobrze nawodniony. Świadczy o tym m.in. występowanie licznych
młak
na zboczach dolin[9].
Mgły zalegające w dolinach (widok z
Chyszówek
)
Klimat
Jest to typowy klimat górski o bardzo zmiennych warunkach pogodowych. Suche masy powietrza znad kontynentu ścierają się tu z wilgotnym powietrzem znad Atlantyku. Występuje piętrowość klimatyczna. Do 750 m n.p.m. klimat jest umiarkowanie ciepły z średnią temperaturą od +6 °C do +8 °C, powyżej umiarkowanie chłodny z średnią temperaturą od +4 °C do +6 °C. Średnia roczna temperatura dla obszaru Limanowej w latach 1952–2000 wyniosła 6,7 °C, najniższa odnotowana wynosiła −35 °C, a najwyższa 35,2 °C[10]. Ilość opadów jest powyżej średniej krajowej i wynosi 800–900 mm w ciągu roku. W większych dolinach śródgórskich, jak np. w Mszanie Dolnej, występuje tzw. cień opadowy polegający na zatrzymywaniu się na dowietrznych zachodnich, północno-zachodnich i północnych stokach gór wilgotnych mas polarnomorskiego powietrza[9]. Znaczny wpływ na lokalne zróżnicowanie klimatu mają czynniki terenowe – ukształtowanie terenu i ekspozycja. Tak np. wąska i zacieniona wysokimi grzbietami dolina rzeki Kamienica ma znacznie niższe temperatury niż szeroka i słoneczna dolina Dunajca[11]. Długość okresu wegetacyjnego wynosi od około 180 dni w szczytowych partiach gór do 210 dni w dolinach[9], co ma szczególne znaczenie dla roślin. Często z
Tatr
dociera tutaj
wiatr halny
, zimą powodując duże szkody w lasach.
Charakterystyczną cechą Beskidu Wyspowego jest dość częste występowanie „morza mgieł” spowodowane
inwersją temperatury
, czyli w pewnych warunkach zamiast spadku temperatury wraz ze wzrostem wysokości n.p.m. sytuacja jest odwrotna. Wtedy to właśnie odosobnione szczyty gór wyrastają z mgły zalegającej w dolinach jak wyspy na morzu.
Przyroda
W wyniku osadnictwa lasy zostały wycięte bądź wypalone na potrzeby rolnictwa, obecnie większość terenu pokrywają pola uprawne i obszary zabudowane. Większe zwarte kompleksy leśne ostały się dopiero powyżej wysokości 700–800 m n.p.m., ale i one zostały przeobrażone w wyniku gospodarki człowieka, często rabunkowej. W Beskidzie Wyspowym zachowany jest charakterystyczny dla gór
piętrowy układ roślinności
, ale występują tylko 2 piętra: do wysokości ok. 450 m jest to piętro pogórza, powyżej, aż po najwyższe szczyty
regiel dolny
(tylko pod wierzchołkiem Mogielicy występuje szczątkowy
regiel górny
). Skład gatunkowy roślin jest nieco uboższy od sąsiednich
Gorców
czy
Beskidu Sądeckiego
właśnie z powodu braku regla górnego oraz mniejszej wysokości szczytów. Występuje tu jednak jeszcze 96 gatunków górskich (dla porównania: w Gorcach 141)[9]. Ciekawostką jest występowanie dużej liczby gatunków roślin ciepłolubnych, które prawdopodobnie przedostały się tutaj z obszaru Słowacji, oraz kilku gatunków
roślin wapieniolubnych
(m.in.
miesiącznica trwała
), mimo że nie występują tutaj wapienie[9]. Z większych ssaków w lasach występuje
jeleń
,
sarna
,
borsuk
,
dzik
, okresowo zaglądają
wilki
. Najlepiej zachowane fragmenty przyrody objęte zostały ochroną rezerwatową. Są to:
Kultura ludowa
Kultura miejscowej ludności stanowi mieszankę kultur ludowych pochodzących z różnych krajów Europy. Pewną rolę w zasiedlaniu terenu Beskidu Wyspowego odegrali
Wołosi
, którzy przyprowadzili ze sobą owce i przynieśli tutaj z południa Europy kulturę pasterską przejętą potem przez miejscową ludność. Wypasano na wyrąbanych bądź wypalonych polanach, a także w lesie. Pasterstwo, które utraciło obecnie swoje znaczenie, dawniej przez kilka wieków było jednym ze źródeł ekonomicznego bytu ludności tych terenów. Wśród ludności wyróżnia się następujące grupy etnograficzne: Kliszczacy,
Lachy Sądeckie
, Lachy Limanowskie, Lachy Szczyrzyckie, Górale Biali i Zagórzanie. Najliczniejsi są Zagórzanie, zamieszkują m.in. w Mszanie Dolnej i Górnej, w
Lubomierzu
, w
Jurkowie
, na
Chyszówkach
, w
Półrzeczkach
. Zabytkami sztuki budownictwa są drewniane i murowane kościoły i bardzo liczne w tym regionie kapliczki i figurki.
Polana Folwarczna, pozostałość dawnego pasterstwa
Drewniany kościół w
Jurkowie
, jeden z licznych zabytków architektury w regionie
Zarys historii regionu
Najstarsze ślady pobytu człowieka to pochodzące z
neolitu
(3500–1700 p.n.e.) krzemienne narzędzia znalezione w
Pisarzowej
,
Pogorzanach
i w
Wilkowisku
. W Pisarzowej i w
Łukowicy
odkryto urnowe cmentarze pochodzące z
epoki brązu
i początków
epoki żelaza
(1200–400 p.n.e.). Odkryto też wiele monet rzymskich, szczególnie w okolicach
Limanowej
. Istniały tutaj słone wycieki, a otrzymywana z nich sól była towarem handlowym.
W pierwszych wiekach powstawania państwa polskiego istniały już niewielkie drewniane
grody
, ich resztki odkryto m.in. w Limanowej, w
Męcinie
, w
Słupi
,
Szyku
, w
Kasinie Wielkiej
. Jednak w owym czasie były to tylko niewielkie osady w nieprzebytej puszczy, która aż do XIV w. pokrywała całe
Karpaty
i stanowiła wraz z
Tatrami
naturalną zaporę chroniącą od najazdów z bardziej zaludnionego południa Europy. Do XIII w. utrzymało się
grodzisko
na szczycie góry
Grodzisko
, spalone zostało przez
Tatarów
. Pierwsi osadnicy osadzali się w dolinach rzek, stopniowo wycinając bądź wypalając las pod pola uprawne. Dużą rolę w osadnictwie odegrało założone w 1. połowie XIII w.
opactwo cystersów w Szczyrzycu
. Największe nasilenie kolonizacji miało miejsce za czasów
Kazimierza Wielkiego
. W XV w. z południa Europy przybyli Wołosi, tworząc rozległe
hale
na grzbietach gór, w tym też okresie zaczęły powstawać szlacheckie folwarki. W obronie przed wyzyskiem i nadużyciami dworu oraz dzierżawców w latach 1649–1650 Filip Bolisęga wywołał zbrojne wystąpienie chłopów w Kasince. W XVII w. w czasie
potopu szwedzkiego
wielkie spustoszenia poczynił tzw. „najazd
Rakoczego
”, spalono wówczas m.in. wiele kościołów. W 1770 pod szczytem Śnieżnicy założyli swój obóz
konfederaci barscy
.
W drugiej połowie XIX w. wszystkie nadające się do tego celu stoki gór zostały już zamienione na pola uprawne; zalesienie terenu było wówczas nawet mniejsze niż obecnie. Wobec niemożliwości dalszego pozyskiwania terenów pod uprawę nastąpiło w wyniku dziedzicznych podziałów rozdrabnianie chłopskich gospodarstw i przy wzrastającej wciąż liczbie ludności na całym
Podhalu
zaczęła się „nędza galicyjska”,
przednówki
stały się powszechne. Wybudowany w
1885
przez Austriaków odcinek kolejowy
Nowy Sącz
–
Chabówka
przyczynił się do gospodarczego rozwoju regionu, ale nędza ludności nie zanikła.
W czasie
I wojny światowej
okolice
Limanowej
były obszarem zażartych walk wojsk niemieckich i austriackich z rosyjskimi. Pamiątką po tych krwawych wydarzeniach są liczne cmentarze wojenne, m.in. na
Jabłońcu
i
Golcowie
, w Męcinie i Kasinie Wielkiej. Lata międzywojenne charakteryzowały się nadal przeludnieniem wsi i ogromną biedą jej mieszkańców. We wrześniu
1939
Niemcy zbombardowali Mszanę Dolną, spłonęło część osiedli Kasiny Wielkiej, Skrzydlnej i Szczyrzyca. Dokonali też akcji pacyfikacyjnych i rozstrzeliwania ludności cywilnej w
Mordarce
,
Krasnym Lasocicach
, w Pogorzanach,
Jodłowniku
, Wilczyskach, Szczyrzycu, na
Starej Wsi
i w
Tymbarku
. Przez cały okres
II wojny światowej
w Beskidzie Wyspowym działał silny ruch oporu, głównie byli to partyzanci
AK
. Na
Polanie Stumorgowej
na Mogielicy odbierali zrzuty z alianckich samolotów, mieli swoje stałe bazy w schronisku i szałasach na Luboniu Wielkim. Dokonywali zamachów na niemieckie transporty wojskowe, wysadzali pociągi. Specjalnie w celu ochrony linii kolejowej z Chabówki do Nowego Sącza Niemcy musieli utrzymywać stały garnizon w Pisarzowej i pociąg pancerny, a w 1944 wzdłuż całej linii położyli zasieki z drutu kolczastego. Mimo to partyzanci dokonali 40 zamachów na transporty kolejowe, zniszczyli 20 parowozów i 210 wagonów. Na
przełęczy Gruszowiec
zaatakowali i zniszczyli niemiecki transport samochodowy. Odpowiedzią Niemców była pacyfikacja okolicznej ludności, w czasie której zabili 36 osób i spalili 12 domów.
Ludność, gospodarka, komunikacja
Główną drogą przecinającą Beskid Wyspowy jest
droga krajowa nr 28
, odcinek z
Nowego Sącza
przez Limanową i Mszanę Dolną do skrzyżowania z
„zakopianką”
w
Skomielnej Białej
. Biegnie ona dolinami i wierzchowinami równolegle do zamkniętej już linii kolejowej Nowy Sącz – Chabówka. Inne ważniejsze drogi to biegnące z północy na południe drogi nr
964
i
965
. Są 3 miasta: Limanowa (ok 14,9 tys. mieszkańców), Mszana Dolna (ok. 7,5 tys. mieszk.) i znajdująca się na na styku Gorców i Beskidu Wyspowego
Rabka-Zdrój
(ok. 13 tys. mieszk.) – dane z 2007 wg
GUS
[12]. Rabka-Zdrój jest znanym uzdrowiskiem dziecięcym. Pozostałych miejscowości jest ponad 100[7]. Pod względem gospodarczym jest to obszar rolniczo-leśny z drobnym przemysłem. Z większych zakładów warto wymienić zakład przetwórstwa owocowego
Tymbark S.A.
Struktura własnościowa to głównie własność prywatna, na którą składają się rozdrobnione, zwykle kilkuhektarowe gospodarstwa rolne; bardzo rzadko są one wyłącznym źródłem utrzymania rodziny. Gminy w swoich planach promują rozwój turystyki, wypoczynku i drobnej przedsiębiorczości.
Turystyka
Góry Beskidu Wyspowego jeszcze dość rzadko odwiedzane są przez turystów. Ostatnio jednak gminy podejmują szereg działań promujących turystykę, przykładem może być choćby oddanie w 2008 wieży widokowej na Mogielicy, co znacznie zwiększyło liczbę turystów w tym rejonie[13].
- Baza noclegowa
W górach baza noclegowa jest uboga. Jedynym
schroniskiem turystycznym
z prawdziwego zdarzenia jest
schronisko PTTK na Luboniu Wielkim
. Istnieje jeszcze
Młodzieżowy Ośrodek Rekolekcyjny na Śnieżnicy
i Baza Szkoleniowo-Wypoczynkowa „Lubogoszcz”, obydwa te ośrodki świadczą jednak usługi głównie dla wycieczek i grup zorganizowanych. W sezonie letnim działa
baza namiotowa Polana Wały
pod Krzystonowem. Znacznie lepiej natomiast jest w dolinach. W licznych miejscowościach istnieją hotele, pensjonaty, motele, ośrodki wypoczynkowe i domy wczasowe, zajazdy, domy wycieczkowe, sanatoria i ośrodki sanatoryjno-wczasowe oraz liczna sieć gospodarstw agroturystycznych. Istnieje też ok. 10 ośrodków kempingowych i pól namiotowych.
- Szlaki turystyczne
Gęsta sieć wyznakowanych przez
PTTK
szlaków turystyki pieszej prowadzi przez wszystkie znaczniejsze szczyty, najdłuższym z nich jest znakowany czerwono
Mały Szlak Beskidzki
. Nie są one trudne technicznie, wymagają jednak pewnej kondycji fizycznej ze względu na wyspowy charakter tych gór: spore wysokości względne pomiędzy dnami dolin a szczytami i głębokie przełęcze pomiędzy szczytami. Istnieje też gęsta sieć znakowanych szlaków rowerowych. Mimo że stoki są dość strome, możliwy jest wjazd górskim rowerem niemal na wszystkie szczyty. Oprócz szlaków PTTK istnieją też
ścieżki dydaktyczne
. Dzięki stadninom istniejącym w wielu już miejscowościach panują też odpowiednie warunki dla rozwoju turystyki konnej. W zimie można uprawiać turystykę narciarską.
Beskid Wyspowy jesienią (Śnieżnica)
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Jerzy Kondracki: Geografia regionalna Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 1998. .
- ↑
Granice Beskidu Wyspowego
. [dostęp 2009-01-25].
- ↑ 3,0 3,1
Andrzej Matuszczyk
: Beskid Wyspowy. Część wschodnia. W-wa. Kraków: Wyd. PTTK „Kraj”, 1986. .
- ↑ L. Mastella Okno tektoniczne Mszany Dolnej. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, vol. 58, 1988.
- ↑
Zbigniew Perski Jak powstały Beskidy
. [dostęp 2009-01-29].
- ↑ zbiorowe: Góry Polski. W-wa. Kraków: Wyd. Kluszczyński, 2006. .
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Beskid Wyspowy 1:75 000. Mapa topograficzno-turystyczna. Warszawa: Wojskowe Zakłady Kartograficzne, 1993.
- ↑ M. Klimaszewski. Osobliwości skalne w Beskidach Zachodnich. „Wierchy”. 17 (1947).
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 K. Towpesz. Rośliny naczyniowe południowo-wschodniej części Beskidu Wyspowego. „Monographiae Botanica”. 46 (1974). Polskie Towarzystwo Botaniczne.
- ↑ A. Kulig. Charakterystyka warunków klimatycznych Limanowej. „Almanach ziemi limanowskiej”. 5 (2001).
- ↑ Dariusz Gacek: Beskid Wyspowy. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 2001. .
- ↑
GUS. Bank danych regionalnych
. [dostęp 2009-02-02].
- ↑
Gmina Słopnice. Atrakcje turystyczne
. [dostęp 2009-01-27].
- Informacje nieoznakowane przypisami opracowane zostały na podstawie:
Andrzej Matuszczyk
: Beskid Wyspowy. Pruszków: Oficyna Wyd. „Rewasz”, 2001. .
Linki zewnętrzne