Władysław IV Waza Z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, inflancki, smoleński, siewierski i czernihowski, a także dziedziczny król Szwedów, Gotów i Wandalów, wybrany Carem Rosji. |
|
|
|
Władca Polski
|
Okres panowania | od
8 listopada
1632
(wybór)
6 lutego
1633
w
Krakowie
(koronacja) do
1648
|
Poprzednik |
Zygmunt III Waza
|
Następca |
Jan II Kazimierz Waza
|
następca tronu Szwecji
|
Okres panowania | od
1595
do
1600
|
Poprzednik |
Zygmunt III Waza
|
Następca |
Gustaw II Adolf
|
Dane biograficzne |
Dynastia |
Wazowie
|
Urodzony |
9 czerwca
1595
w
Łobzowie
|
Zmarł |
20 maja
1648
w
Mereczu
|
Ojciec |
Zygmunt III Waza
|
Matka |
Anna Habsburżanka
|
Żona |
Cecylia Renata Habsburżanka
Ludwika Maria Gonzaga
|
Dzieci |
Zygmunt Kazimierz Waza
Maria Anna Izabela Wazówna |
Odznaczenia |
| Order Złotego Runa |
|
|
|
Władysław IV Waza (ur.
9 czerwca
1595
w
Łobzowie
, zm.
20 maja
1648
w
Mereczu
) –
król Polski
w latach
1632
–
1648
i tytularny
król szwedzki
1632
–
1648
, tytularny car rosyjski do
1634
, syn
Zygmunta III Wazy
i jego pierwszej żony
Anny Habsburżanki
.
Tytuł królewski[1]
Vladislaus Quartus Dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae, Samogitiae, Livoniaeque, Smolenscie, Severiae, Czernichoviaeque necnon Suecorum, Gothorum Vandalorumque haereditarius rex, electus magnus dux Moschoviae.
Tłumaczenie: Władysław IV, z Bożej łaski król
Polski
, wielki książę
litewski
, ruski,
pruski
,
mazowiecki
,
żmudzki
,
inflancki
,
smoleński
,
siewierski
i
czernihowski
, a także dziedziczny król
Szwedów
,
Gotów
i
Wandalów
, wybrany
wielkim księciem moskiewskim
.
Przed elekcją
Młodość
Władysław IV Waza urodził się
9 czerwca
1595
r. w
Łobzowie
(obecnie w granicach
Krakowa
). Był pierwszym męskim potomkiem Zygmunta III Wazy i jego pierwszej żony Anny Habsburżanki. Władysław jako jedyny spośród dzieci zrodzonych z tego związku przeżył okres dzieciństwa i osiągnął pełnoletniość. Od początku widziano w nim dziedzica ojca, albowiem było niemal pewne, że po śmierci Zygmunta III wybór szlachty padnie na najstarszego syna królewskiego. Od
1611
r., dla obeznania się ze sprawami publicznymi, upoważniony został do zasiadania na posiedzeniach sejmowych. Od 15 roku życia uczestniczył w obradach. Jako jedyny następca tronu cieszył się sympatią szlachty, a dla dużej części społeczeństwa był powodem do dumy jako kontynuator dynastii
Jagiellonów
. Kiedy pojawiał się na ulicach
Warszawy
witano go entuzjastycznie. W całym kraju wielką popularnością cieszyły się jego portrety, na których był przedstawiony z szabelką w ręku. Już wtedy pisano o nim wiersze, a ksiądz
Piotr Skarga
polecał go narodowi w swoich
Kazaniach sejmowych
. Ojciec Zygmunt nie zaniedbywał gruntownego wykształcenia syna. Kiedy w 1598 roku zmarła matka Władysława, Anna, został on oddany pod opiekę niezwykle surowej damy dworu Urszuli Meierin. Znała ona bardzo dobrze
język niemiecki
, a więc Władysław niebawem zaczął władać tym językiem. Jednocześnie uczył się
łaciny
oraz
włoskiego
. Wcześnie zwrócili na niego uwagę także obserwatorzy zagraniczni. W
1612
roku bawiący w
Warszawie
poseł króla hiszpańskiego, Abraham de Dohna pisał o nim: Jest to wielkich nadziei młodzieniec, wyposażony we wszystkie dary natury, postawny, o wysokim czole, jasnej płci, wielkiego, łaskawego i przystępnego ducha. Włada doskonale 4 językami, polskim, niemieckim, włoskim i łacińskim. Poczynił znaczne postępy w naukach humanistycznych, teraz przyswaja sobie prawo. Świetny to jeździec, zapalony żołnierz. Stąd też cieszy się miłością Polaków, a Rosjanie chcą go pozyskać. (...) wydaje się też, że odznacza się roztropnością niezwykłą w tych latach.[2]
Starania o koronę carską
W
1609
r. wybuchła
wojna Rzeczypospolitej z Rosją
. Na początku
1610
r.
bojarowie
, niezadowoleni z rządów
cara
Wasyla Szujskiego
, ofiarowali koronę carską Władysławowi. Rokowania w tej kwestii prowadził
hetman wielki koronny
Stanisław Żółkiewski
. On też zawarł w imieniu królewicza odpowiedni układ z bojarami i zaprzysiągł warunki elekcji pod Moskwą w dniu
27 sierpnia
1610
r. Koronacja Władysława na cara miała przypieczętować unię Rzeczypospolitej i Rosji. Rozpoczęto nawet bić monety z imieniem nowego cara Władysława Zygmuntowicza (
ros.
Владислав Жигимонтович). Jednak niechęć Zygmunta III wobec przyjęcia przez syna prawosławia – co było warunkiem bojarów rosyjskich do objęcia tronu cara
Rosji
– przekreśliła te plany, bowiem Zygmunt III zablokował objęcie tronu przez Władysława IV. Wojna polsko-rosyjska trwała jeszcze kilka lat. Wiosną
1612
, na prośbę posłów rosyjskich, podjął wraz z ojcem wyprawę, której celem miało być odbycie koronacji w
Moskwie
. W międzyczasie jednak skapitulowała polska załoga
Kremla moskiewskiego
, tak, że wojska Rzeczypospolitej zmuszone były zawrócić[3].
4 kwietnia
1617
Władysław występując jako car rosyjski podpisał poufny akt, w którym zobowiązywał się do zawarcia wieczystego przymierza z Polską, do walki z
Turcją
i
Tatarami
. Zapowiadał znaczne ustępstwa terytorialne na korzyść Rzeczypospolitej: Rosja miała jej oddać
Briańsk
,
Kursk
,
Newel
,
Nowogród Siewierski
,
Poczep
,
Putywl
,
Rylsk
,
Siebież
,
Smoleńsk
,
Starodub
i
Wieliż
. Nadto w imieniu Rosjan wyrzekał się wszelkich pretensji do
Inflant
i
Estonii
[4].We wrześniu
1617
Władysław podjął kolejną próbę opanowania tronu carów. Pospieszył na pomoc
hetmanowi wielkiemu litewskiemu
Janowi Karolowi Chodkiewiczowi
, który oblegał
Dorohobuż
.
11 października
załoga twierdzy poddała się i uznała carem Władysława.
28 października
mieszkańcy
Wiaźmy
otworzyli przed nim bramy. Po nieudanej próbie zdobycia
Możajska
, wojska polskie przypuściły nieudany szturm na mury Moskwy w nocy z
10
na
11 października
. Działania wojenne trwały aż do zawarcia
rozejmu w Dywilinie
11 grudnia
1618
, w myśl postanowień którego Władysław nie zrzekał się jednak tytułu carskiego[5]. I chociaż Władysław nigdy nie włożył na głowę korony carskiej, tytuł wielkiego księcia nosił do 1635 r., nie zważając, że
Rosjanie
, zrażeni polską polityką, wybrali innego władcę –
Michała Romanowa
.
Wojna z Turcją
Wielkie uznanie i szacunek szlachty zdobył królewicz Władysław w czasie wojny z Turcją.
Klęska pod Cecorą
w
1620
r., w której zginął
hetman wielki koronny
Stanisław Żółkiewski
, była zaskoczeniem i niespodziewanym ciosem. W
1621
r. pod
Chocim
wyruszyła kolejna armia polska, licząca 18 tys. żołnierzy, którą dowodził właśnie Władysław. Jeszcze w
Warszawie
królewicz otrzymał od nuncjusza papieskiego sztandar z białym orłem z krzyżem na piersi i napisem pro gloria crucis[6]. W samych walkach, które toczyły się we wrześniu i październiku, nie wziął udziału z powodu ataków gwałtownej febry czy (jak twierdzą niektórzy kronikarze) ostrych
bólów reumatycznych
. Nie opuścił jednak obozu i brał udział w naradach, a swą obecnością konsolidował armię oraz dyscyplinował wodzów, a także wpływał na karność żołnierzy.
Administrator prowincji włączonych do Rzeczypospolitej
W
1619
Zygmunt III Waza powierzył mu funkcję administratora ziem włączonych do Rzeczypospolitej na mocy rozejmu w Dywilinie. W
1620
potwierdził ją sejm. W
1621
na własne utrzymanie dostał starostwa
pruskie
Osiek
[7] i
Międzylesie
. Od
1623
dzierżawił starostwa
jaworowskie
i
hrubieszowskie
. W
1627
otrzymał starostwo
soleckie
, które wkrótce zmuszony został zastawić dla wypłacenia wojsku żołdu. W
1630
otrzymał starostwo
krzepickie
. Na
Litwie
posiadał starostwa
borysowskie
i mereckie[8].
Podróż po Europie Zachodniej
Waładysław IV w stroju koronacyjnym
W
1624
r., w wieku 30 lat, pod przybranym nazwiskiem (Snopkowski, utworzonym od herbu
Wazów
Snopek[10]) i w towarzystwie znanego z pobożności
Albrechta Stanisława Radziwiłła
, przyszły król wyjechał na zachód Europy. Już w czasie choroby w obozie chocimskim złożył ślub iż odbędzie pielgrzymkę do
Loreto
we
Włoszech
, aby podziękować Matce Bożej za zwycięstwo i uzdrowienie. Następca tronu polskiego w trakcie swojej podróży odwiedził dwór cesarza
Ferdynanda II
, a potem
Brabancję
, gdzie brał udział w oblężeniu twierdzy
Breda
podczas zdobywania jej przez sławnego wodza hiszpańskiego
Spinolę
. W czasie pobytu w
Niderlandach Hiszpańskich
królewicz pozował do portretu
Peterowi Rubensowi
. Następnie udał się do
Rzymu
, do papieża
Urbana VIII
, który przyjął go wielkimi honorami.
19 stycznia
1625
w
Bazylice św. Piotra na Watykanie
papież osobiście przypasał królewiczowi miecz i nałożył kapelusz. Dar taki otrzymywali władcy, którzy szczególnie zasłużyli się w dziele obrony wiary[11].Podróż ta z całą pewnością zaważyła na kulturalnych i naukowych zainteresowaniach przyszłego króla. Władysław pilnie obserwował i analizował ustrój poszczególnych państw, stosunki społeczne i ekonomiczne w nich panujące oraz wyposażenie armii i metody prowadzenia wojny.
Lata po powrocie z Europy Zachodniej to okres, w którym Władysław pozostawał jakby w politycznej próżni. Nie uczestniczył aktywnie w wydarzeniach politycznych tego okresu, a wszelkie inicjatywy wyznaczenia mu jakiejś roli w Rzeczypospolitej - podejmowane zarówno przez niego, jak i inne osoby - kończyły się fiaskiem. Fakt nieobecności królewicza Władysława w życiu politycznym można wytłumaczyć choćby poprzez niejasność jego statusu w ramach ustroju państwa. Władysław nie był oficjalnie następcą tronu, a powierzenie mu jakiejś funkcji państwowej wywołałoby zapewne krytykę ze strony
szlachty
.
Elekcja i koronacja
Już przed elekcją okazało się, iż królewicz Władysław nie ma prawie żadnego poważnego konkurenta do tronu Rzeczypospolitej. Poparli go zarówno bracia, jak i papież
Urban VIII
oraz, co najważniejsze, sejmiki szlacheckie. W takiej sytuacji inni pretendenci, jak np. szwedzki król
Gustaw II Adolf
, nie mieli większych szans.
Zarówno zjazd
konwokacyjny
(22 czerwca - 17 sierpnia), jak i
elekcyjny
(27 września - 13 listopada, zob.
sejm elekcyjny 1632 roku
) należał do najspokojniejszych w dziejach polskich elekcji. W dniu
21 października
1632
roku stronicy Władysława oraz czterech jego braci przedstawili kandydaturę królewicza do tronu Rzeczypospolitej. W dniu
8 listopada
1632
roku dokonano wyboru nowego króla – Władysława Zygmunta Wazy. Uzyskał on 3543 głosy elektorskie szlachty[12].Kilka dni później,
13 listopada
, przedstawiciele nowo wybranego króla zaprzysięgli
Artykuły henrykowskie
oraz
pacta conventa
, po raz pierwszy połączone w jeden dokument. W dokumentach pacta conventa znalazły się następujące postulaty: utworzenie floty, budowy czterech zamków, fortyfikacji zamku w Kamieńcu oraz stworzenia nowoczesnego zaplecza wojskowego, tj. artylerii, środków transportu. Nowo wybrany król zobowiązał się także, że zanim zawrze związek małżeński, swoje plany przedstawi senatowi. Sam Władysław zaprzysiągł Artykuły henrykowskie i pacta conventa w dniu 14 listopada. Dokument wyboru władcy podpisało 3543 osób, z czego 2847 z Korony i 696 z Litwy.
Fragment szaty koronacyjnej Władysława IV z herbami Polski i Szwecji
Sejm koronacyjny
rozpoczął się
31 stycznia
1633
roku. Król jednak zaniemógł na początku stycznia i do Krakowa przybył dopiero
3 lutego
. W dniu
4 lutego
pochowano zmarłego króla Zygmunta III i królową Konstancję, a
6 lutego
odbyła się uroczystość koronacji. Elekta koronował
arcybiskup gnieźnieński
,
prymas
Jan Wężyk
w
katedrze wawelskiej
.
Panowanie
Wojna z Rosją
Władysław IV Waza odbierający hołd Michaiła Szeina po zwycięstwie pod Smoleńskiem, nieznany malarz polski 1634
Płomień do
fanfary
gwardii pieszej Władysława IV z herbem Rzeczypospolitej
Pierwszym problemem nowego króla była wojna z
Moskwą
. W
lipcu
1633
r. miał wygasnąć rozejm zawarty w
Dywilinie
. Armia rosyjska uderzyła jednak na wschodnie pogranicze jeszcze w
1632
r. Po zajęciu
Połocka
i
Orszy
, wojska rosyjskie stanęły pod
Smoleńskiem
. Organizację obrony Smoleńska rozpoczęto dopiero po dokonaniu
elekcji
. Władysław IV nie od razu wyruszył z odsieczą Smoleńskowi. Przeszkodziła mu w tym choroba. Król cierpiał na dolegliwości nerkowe,
reumatyzm
i często miał opuchnięte nogi. Wiele tygodni spędził w łóżku, albo w lektyce. Rzeczypospolitej brakowało też armii, która przeciwstawiła by się wrogowi. Gdy wojska rosyjskie zaatakowały kraj, pod bronią było niecałe 8 tys. żołnierzy. Część z nich musiała strzec granic południowo-wschodnich przed atakami ordy
tatarskiej
czy wojsk sułtana. Część obsadzała zamki na pozostałych granicach. Na odsiecz Smoleńska mogło ruszyć ok. 3 tys. żołnierzy. Chory król wyznaczył na ich wodza
hetmana wielkiego litewskiego
Krzysztofa Radziwiłła
. Ten mógł jedynie utrudniać działania wrogowi, bo nie był w stanie stanąć do otwartej bitwy. Rosjanie pod Smoleńskiem zgromadzili ponad 30 tys. żołnierzy i ok. 150 dział. Tylko mroźna zima i brak najcięższej artylerii, której spodziewano się później, odwlekły szturm.
Wojna zaczęła się na wiosnę codziennie Rosjanie zasypywali miasto pociskami artyleryjskimi. Saperzy robili podkopy. Mury zaczęły się walić. W połowie lipca zaczął się atak. Licząca niewiele ponad 2 tys. osób załoga twierdzy walcząca na gruzach murów i baszt, zdołała go powstrzymać. Rosjanie wycofali się na swoje pozycje i ponownie zaczęli zasypywać miasto pociskami.
M. Szein
wiedział, że następny szturm będzie zwycięski. Smoleńsk stanął w obliczu klęski. Władysław IV był już jednak gotowy do walki. Przez zimę, gdy leżał zmożony chorobą, przygotowywał się do wojny. Korespondował ze stojącym pod Smoleńskiem hetmanem K. Radziwiłłem i opracowywał plany. Gdy
sejm
w styczniu uchwalił podatki na zaciąg żołnierzy, król zaczął kompletować armię. Nową, formowaną na wzór zachodni piechotę władca tworzył z chłopów mieszczan. Szkolili ich cudzoziemscy oficerowie, doświadczeni wojownicy z wojny trzydziestoletniej. Uzbrojenie – zbroje rajtarskie,
rapiery
,
pistolety
,
arkebuzy
i
muszkiety
– monarcha zakupił dla nich z podatków. Do tej pory
szlachta
sama musiała zaopatrywać się w broń. Teraz władca osobiście zadbał o wyposażenie żołnierzy. Specjalnie dla nich zbudował
arsenały
. Na wiosnę podzielił armię. Mimo że większość zmobilizowanych sił wyruszyła pod Smoleńsk, to południowa granica była zabezpieczona przez hetmana wielkiego koronnego
Stanisława Koniecpolskiego
wraz z
wojskiem kwarcianym
. Tatarzy o tym nie wiedzieli. Po łupieżczym najeździe na
Podole
czekała ich niespodzianka. S. Koniecpolski wyruszył za nimi aż na teren
Mołdawii
i pokonał ich pod
Sasowym Rogiem
. Na południowej granicy chwilowo zapanował spokój. Teraz ruch należał do króla. M. Szein nie zdążył przeprowadzić drugiego szturmu na Smoleńsk. Władysław IV nadciągnął tam
30 sierpnia
1633
r. , a za nim ok. 20 tys.
piechoty
i
jazdy
, w tym 3 tys. budzących postrach
husarzy
. Na miejscu połączył się z hetmanem K. Radziwiłłem i kilkoma tysiącami
Kozaków
zaporoskich. Jednak żadna ze stron nie dążyła do otwartej bitwy. Siły rosyjskie oblegające miasto okopały się w obozach wokół niego. Polacy, aby oswobodzić Smoleńsk musieli atakować kolejne pozycje wroga. Potem umacniali się, wytrzymywali ostrzał rosyjskiej
artylerii
i ponownie szli do natarcia. Do prowadzenia walki w taki sposób Władysław IV potrzebował piechoty. Jazda natomiast, a w szczególności budzący postrach husarze, prowadzili kontrataki, uniemożliwiając Rosjanom wyjście z obozów. Taka metoda prowadzenia wojny była metodyczna, precyzyjna, konsekwentna, i co najważniejsze, skuteczna. Po dwóch tygodniach Władysław IV odepchnął siły M. Szeina od miasta, a pod koniec kolejnego tygodnia zmusił go, by zamknął się we własnym obozie. Potem król potrzebował jeszcze trzech tygodni, by otoczyć przeciwnika ze wszystkich stron i ponad trzech miesięcy bombardowania, by ten się w końcu poddał.
27 maja
1634
r. Władysław IV zawarł z
Michałem Romanowem
"pokój wieczysty" w Polanowie
pod Wiaźmą, na mocy którego car zrzekł się na rzecz Polski ziemi smoleńskiej, siewierskiej i czernihowskiej, a Władysław IV zrezygnował z praw do tronu moskiewskiego. W traktacie zagwarantowano także wymianę jeńców i swobodę handlu. Między oboma krajami zapanował spokój. Państwo carów przestało interesować polskiego króla.
Konflikt z Turcją
W czasie największych zmagań z wojskami rosyjskimi w ogniu znowu stanęła południowa granica Polski. W
październiku
1633
r. 25-tysięczna armia namiestnika Sylistrii Mehmeda Abazego, jednego z poddanych sułtana imperium osmańskiego, ponownie najechała
Podole
. Hetman S. Koniecpolski umocnił swoje siły w obozie pod Kamieńcem Podolskim i kolejny raz udało mu się pokonać wroga. Widząc porażkę swego poddanego, sam sułtan z armią całego imperium zaczął szykować się na wojnę. W
kwietniu
, gdy wysłannicy cara i Władysława IV debatowali nad traktatem pokojowym między Polską i Rosją, sułtan zarządził przegląd swojej armii w
Adrianopolu
. Polski władca jednak też nie próżnował. Uzyskał od sejmu pieniądze na nową wojnę i do
września
zebrał jeszcze większe siły niż te, które pokonały Rosjan pod Smoleńskiem. Na granicę mołdawską wyruszyły potężne wojska oraz cała kozaczyzna. Posłowie donosili sułtanowi o przygotowaniach polskiego króla. W obozie pod
Kamieńcem
stanęło więcej wojsk niż pod Smoleńskiem - 30 tys. żołnierzy i 75 armat. Te informacje powstrzymały sułtana. Rozpoczęły się rokowania i szybko zawarto porozumienie. Turcja uznała polskie granice, obiecała powstrzymywać najazdy tatarskie. Polacy się cieszyli. Tylko Władysław IV był rozczarowany. W marzeniach widział siebie obrońcą katolicyzmu i wyzwolicielem krajów
bałkańskich
.
Medal
gdański
12
dukatowy
, wybity w
1637
dla upamiętnienia zwycięstw Władysława IV nad Rosją, Szwecją i Turcją.
Planowana wojna ze Szwecją
Władysław IV, podobnie jak jego ojciec, nigdy nie wyrzekł się planów objęcia tronu szwedzkiego. Planował nawet odstąpienie tronu polskiego swemu bratu
Janowi Kazimierzowi
w zamian za rządy w
Szwecji
. Wśród współczesnych krążyła nawet opinia, że król prędzej wyrzeknie się królestwa niebieskiego niż szwedzkiego. Już w ciągu pierwszych dni panowania Władysława zaistniała szansa na odzyskanie korony szwedzkiej. Dwa dni po koronacji nowego monarchy, zginął w bitwie pod Lützen król szwedzki
Gustaw II Adolf
. Pozostawił w kraju 8-letnią córkę
Krystynę
. Sytuacja wydawał się dla Władysława bardzo wygodna. Jednak Szwedzi nie darzyli go sympatią. Woleliby chłopa na stolcu królewskim posadzić niż Władysława – miał powiedzieć kanclerz
Axel Oxenstierna
, rządzący de facto tym krajem, do
elektora brandenburskiego
, którego polski król poprosił o wysondowanie nastrojów w Szwecji. Po takiej odpowiedzi Władysławowi IV pozostała tylko jedna droga do zdobycia szwedzkiego tronu – rozwiązanie siłowe. Musiały minąć jednak trzy lata spędzone na walce z Rosją i przygotowaniach do wojny z Turcją, by mógł urzeczywistnić swój zamiar. W
styczniu
1635
r. zebrał się w
Warszawie
sejm, który podjął decyzję m.in. w sprawie wojny ze Szwecją. Posłowie i senatorowie uchwalili Konstytucję o poparciu wojny ze Szwedami. Podjęto decyzję o zaciągu wojsk oraz o potrzebnych na ten cel podatkach, z których spodziewano się uzyskać sumę rzędu 3 100 000 zł. Król prowadził energiczną akcję dyplomatyczną w celu zapewnienia sobie przychylności dworów europejskich na wypadek wojny ze Szwecją. Zyskaniu życzliwości dworu angielskiego miały służyć chociażby starania króla polskiego o rękę siostrzenicy
Karola I Angielskiego
, Elżbiety, która była córką
palatyna reńskiego
Fryderyka
. W celu nawiązania współpracy antyszwedzkiej król słał poselstwa na dwór habsburski do
Wiednia
. W końcu
1634
r. król przyjechał do
Gdańska
, aby nadzorować budowę umocnień na wybrzeżu. Z zaplanowanych fortyfikacji wojennych na polskim wybrzeżu wzniesiono jedynie
Władysławowo
i
Kazimierzowo
. Rozpoczęto starania o wystawienie
floty
. Ostatecznie udało się stworzyć flotę liczącą 12 statków, z czego 11 wyposażono od gdańskiego kupca Jerzego Hewela.
Wobec wygaśnięcia rozejmu delegacje obu stron przystąpiły do rozmów w
maju
1635
r. Początkowo mediatorzy - w tej roli wystąpili delegaci Prus, Anglii, Francji i Zjednoczonych Prowincji - pragnęli doprowadzić do zawarcia pokoju polsko-szwedzkiego. Rozbieżności między stronami okazały się jednak tak wielkie, że zapomniano o pokoju, a rozpoczęto negocjacje
rozejmu
. Został on zawarty w
Sztumskiej Wsi
dnia
12 września
1635
r. na dwadzieścia sześć i pół roku, czyli do
11 lipca
1661
r. Szwedzi wycofali się z Prus, ale zatrzymali Inflanty. Królowi polskiemu przyznano prawo do cła z portów pruskich na okres dwóch lat. Problem aspiracji polskich Wazów do korony szwedzkiej nie został poruszony.
Rozejm ze Szwecją w
1635
r. otwiera erę pokojowych rządów Władysława IV Wazy. W polityce międzynarodowej Rzeczpospolita oparła się francuskim zabiegom, mającym na celu przeciągnięcie jej na stronę koalicji antyhabsburskiej. W
1637
r. król zawarł tzw. "pakt familijny" z Habsburgami którego przypieczętowaniem był jego ślub z arcyksiężniczką
Cecylią Renatą
. Do jej śmierci wpływy habsburskie w Rzeczypospolitej były znaczne, ale nie spowodowały zerwania stosunków z Francją. Kiedy zmarła Cecylia Renata, król postanowił pojąć za żonę Francuzkę Ludwikę Marię Gonzagę. Zaślubiny odbyły się w 1645 r. Wydarzenie to nie oznaczało jednak zerwania Rzeczypospolitej z Habsburgami. Władysław IV starał się utrzymywać dobre stosunki ze wszystkimi mocarstwami europejskimi, planując wielką rozprawę z Turcją.
W
1641
r. Władysław IV odebrał ostatni
hołd lenny
z
Prus Książęcych
.
Planowana wojna z Turcją
Plany wojny z Turcją wytyczono na dworze królewskim już w latach trzydziestych XVII wieku. Problem z ich realizacją polegał na tym, iż o ile wojny chciał król, o tyle szlachta i magnateria była jej przeciwna. Król wybrał drogę tajnych, konspiracyjnych działań. Z jednej strony dążył do sprowokowania wojny, z drugiej zaś - wybrał taktykę faktów dokonanych. Przykładem tego typu działań może być chociażby wezwanie na dwór w marcu 1646 roku przedstawicieli starszyzny kozackiej. W tajnych prowadzonych nocą rozmowach na zamku uczesniczyli m.in.
Bohdan Chmielnicki
i
Iwan Barabasz
. Wiosną 1646 roku król zaczą wydawać listy na zaciąg wojsk. Nie chcieli jednak przyłożyć na nich pieczęci zarówno kanclerz koronny, jak i litewski. Król pieczętował więc te akty swą prywatną pieczęcią pokojową, dlatego nie miały one mocy prawnej. Kampania turecka miała rozpocząć się
1647
roku od zajęcia tatarskiego
Krymu
, który następnie miał być ewentualnie przekazany Rosji za prawo opanowania
Mołdawii
i
Wołoszczyzny
, a być może nawet bogatego
Siedmiogrodu
, by Rzeczpospolita mogła dalej prowadzić krucjatę przeciwko Turcji. W podboju Krymu mieli współdziałać z wojskami koronnymi
Kozacy
Zaporoscy, posiadający 12 tys. rejestrowych żołnierzy, a deklarujący wystawienie do 50 tys. wojska. Jednak sejm w
1646
roku sprzeciwił się planom wojny polsko-tureckiej. Wywołało to niezadowolenie Kozaków, którzy liczyli na zwiększenie rejestru. Doszło w
1648
roku do ich buntu, którym kierował ataman kozacki
Bohdan Chmielnicki
, częściowo z pobudek czysto osobistych. Lokalny bunt szybko przerodził się w wojnę kozacko-polską, znaną pod nazwą
powstanie Chmielnickiego
Polityka wewnętrzna
Władysław IV Waza władzę królewską sprawował z godnością, budząc respekt nie tylko u szlachty, lecz także senatorów, których potrafił strofować. Dla rodzeństwa: czterech braci i siostry starał się być opiekuńczy. Z szacunkiem odnosili się do niego posłowie obcych państw, zwłaszcza, że dzięki obyciu i europejskim podróżom potrafił łatwo nawiązywać kontakty. W polityce władca intensywnie myślał o odzyskaniu korony szwedzkiej, był to jednak jego cel bardzo osobisty, który nie współgrał z interesem państwa i narodu. Temu celowi Władysław IV gotów był podporządkować wszystko, nawet wpędzić kraj w wojnę. Poza tym monarcha konsekwentnie dążył do umocnienia swojej władzy w kraju. W czasie gdy w Europie tworzyły się silne monarchie absolutne, Władysław IV Waza źle czuł się w republikańskiej i parlamentarnej Polsce. Nie zawsze potrafił dogadać się z ministrami i doradcami, którzy często nie popierali pomysłów króla.
Mecenat artystyczny i naukowy
Władca roztaczał swój mecenat nad wieloma twórcami kultury i nauki tamtej epoki. Już w
1618
, gdy Władysław był jeszcze królewiczem
Galileusz
przysłał mu wynalezioną przez siebie lunetę. W
1633
nosił się z zamiarem zaproszenia na swój dwór światowej sławy prawnika
Hugo Grocjusza
, którego zaprosił też na zorganizowane przez siebie
colloquium charitativum
w
Toruniu
w
1645
. Rzeźbiarzem królewskim był Clemente Molli, a malarzami Jego Królewskiej Mości
Tomasz Dolabella
,
Peeter Danckers de Rij
,
Pieter Claesz. Soutman
,
Bartłomiej Strobel
.
W czasie
sejmu koronacyjnego
ufundował kaplicę św. Władysława w
kamedulskim
kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
na
Bielanach w Krakowie
, ozdobioną malowidłami Tomasso Dolabelli, przedstawiającymi świętego. Dokończył budowę
kaplicy św. Kazimierza w katedrze wileńskiej
. W latach
1643
-
1644
z jego inicjatywy wzniesiono na
Placu Zamkowym
w Warszawie
kolumnę ku czci jego ojca Zygmunta III Wazy
. Za czasów panowania Władysława skończono budowę pałacu podmiejskiego
Villa Regia
, gdzie władca gromadził swoje zbiory obrazów. Król ufundował też kaplicę z
Domkiem Loretańskim
w
kościele
na
Pradze
.
W
1634
wzniesiono
ludwisarnię
, w
1643
Arsenał w Warszawie
. W
1648
Władysław wydał dekret nakazujący zastępowanie drewnianej zabudowy na
Krakowskim Przedmieściu
murowaną. W
1642
jego staraniem udekorowano komnaty
Zamku Królewskiego w Warszawie
malowidłami sławiącymi zwycięstwa oręża polskiego w ostatnich wojnach.
Na swym dworze utrzymywał kapelę kierowaną przez Marco Scacchiego i
Bartłomieja Pękiela
. Władysław doprowadził do wystawienia pierwszego na ziemiach
Korony Królestwa Polskiego
i
Wielkiego Księstwa Litewskiego
spektaklu
operowego
. Przypuszczalnie w 1627 roku wystawiono dramma per musica do libretta nieznanego nam autora o św. Zygmuncie z muzyką Franceski Cacciny. Wiadomo natomiast, że przed
8 marca
1628
wystawiono Galateę z muzyką Sante Orlandi i tekstem Gabriela Chiabrery[14].
Władysław IV był ważnym animatorem polskiej kultury. Jeszcze za panowania swego ojca,
Zygmunta III
na jego życzenie wystawiono operę Galatea, nieznanych twórców. W czasie swego panowania wspierał powstający teatr w Polsce i oddał salę Zamku Królewskiego na pomieszczenie operowe. Z okazji
Pokoju w Polanowie
też wystawiono operę (Giuditta). (Zobacz:
Polska opera
)
Śmierć
Sarkofag Władysława IV w katedrze na Wawelu
Władysław IV zmarł w Mereczu w maju
1648
w trakcie powrotu z Wilna do Warszawy, wskutek (przypuszczalnie) przedawkowania środków na
przeczyszczenie
. Został pochowany w
katedrze na Wawelu
, natomiast jego serce spoczęło w
katedrze wileńskiej
. Po jego śmierci, w Warszawie odbył się
sejm elekcyjny
, na którym obrany został na króla jego młodszy przyrodni brat,
Jan II Kazimierz
.
Genealogia
Żony i dzieci
Władysław IV Waza z żoną Cecylią i bratem Kazimierzem, Jan Matejko 1860
W życiu osobistym król Władysław IV nie zaznał szczęścia. Długo zwlekał z zawarciem małżeństwa. Wśród kandydatek do ręki królewicza, a następnie króla wymieniano królewny z panujących domów Anglii, Hiszpanii i Austrii. Ostatecznie w wieku 42 lat Władysław pojął za żonę o 16 lat młodszą arcyksiężniczkę
Cecylię Renatę
, córkę cesarza
Ferdynanda II
. Ślub i koronacja małżonki królewskiej odbył się w Warszawie. Ze związku tego na świat przyszło dwoje dzieci:
Zygmunt Kazimierz
, urodzony
1 kwietnia
1640
roku, który zmarł jednak w styczniu
1647
roku, oraz córka Maria Anna Izabela, urodzona w styczniu
1642
roku, zmarła po miesiącu. Królowa Cecylia Renata zakończyła żywot w
1644
roku. Została pochowana w katedrze na Wawelu. Po jej śmierci król związał się ze spokrewnioną z francuską rodziną królewską
Marią Gonzagą de Nevers
.
5 listopada
1645
roku odbył się ślub per procura - brata zastępował młodszy
Waza
,
Jan Kazimierz
. Królowa przyjęła imię Ludwika gdyż w Rzeczypospolitej imię Maria zarezerwowane było wyłącznie dla Matki Boskiej. Właściwy ślub odbył się
10 marca
1646
roku. Szlachta nie polubiła Ludwiki Marii, gorszyło ją mieszanie się królowej do polityki. Sam Władysław IV także nie darzył jej silnym uczuciem. Bardziej interesowała go kochanka Jadwiga Łuszkowska. Jednak oddalił ją z dworu i wydał za mąż za jednego z dworzan. Miał z nią syna
Władysława Konstantego
urodzonego w
1635
roku. Z uwagi na okoliczność, iż Władysław nie otrzymał należnego posagu
3 maja
1645
r. na mocy układu
warszawskiego
pomiędzy Władysławem a
Ferdynandem III Habsburgiem
Wazowie nabyli tytułem
zastawu
ziemie
księstwa opolsko-raciborskiego
. Zgodnie z tym układem zastaw, o ile wcześniej nie zostałby wykupiony, wygasłby po upływie 50 lat od dnia zawarcia, chyba żeby wcześniej wygasła linia Wazów po
ojcu Władysława Zygmuncie
. Ostatecznie został on wykupiony w
1666
r.[15]
Pretendent do czterech tronów
Władysław IV Waza przy dobrych decyzjach swojego ojca
Zygmunta
i własnych mógł być władcą czterech państw, poza
Polską
były to:
Czechy
(ze
Śląskiem
) ,
Rosja
i
Szwecja
.
W
1592
r. po śmierci
Jana III Wazy
, ojciec Władysława -
Zygmunt III
został także
królem
Szwecji
. Został on koronowany w Uppsali w
lutym
1594
. Już wtedy istniała silna opozycja wobec nowego króla, której przewodził stryj
Karol IX Sudermański
. Sprzeciw był tak silny, że władca wyruszył z Polski do Szwecji, aby wyegzekwować prawa należne królowi. Po nierozstrzygniętej
bitwie pod Linköping
, tam właśnie Zygmunt III Waza i Karol Sudermański zawarli porozumienie, zdecydowano również, że sporne sprawy miał rozstrzygnąć sejm szwedzki zwołany na
1599
. Sejm ten zdetronizował Zygmunta III, a tron przekazał jego synowi, królewiczowi Władysławowi IV Wazie. Istniał jednak warunek: książę Władysław IV miał przybyć do
Szwecji
i przejść na
protestantyzm
. Warunki te jednak nie zostały spełnione i na tron obrano Karola IX Sudermańskiego.
Wygaśnięcie dynastii
Rurykowiczów
w Rosji w
1598
. rozpoczęło okres tzw.
Wielkiej Smuty
, czyli walk wewnętrznych i
zewnętrznych interwencji
. W walkach brali udział także
polscy magnaci
, którzy poparli kandydaturę
Dymitra Samozwańca
do tronu carskiego. Zdobył on ostatecznie
Moskwę
po okresie walk i koronował się na
cara
w
1605
. Po roku jednak został on obalony przez
Wasyla Szujskiego
, który zawarł sojusz z
Karolem IX Sudermańskim
, co
Zygmunt III Waza
uznał za wypowiedzenie wojny. W tej sytuacji wojska polskie ruszyły na
Smoleńsk
, podażające na odsiecz miastu wojska rosyjskie zostały rozbite w
bitwie pod Kłuszynem
w lipcu
1610
. przez wojska dowodzone przez hetmana
Stanisława Żółkiewskiego
. Po tym wydarzeniu
bojarzy
rosyjscy obalili cara Wasyla Szujskiego, a koronę carską zaproponowali królewiczowi Władysławowi. Zygmunt III odrzucił jednak warunki jakie stawiała rosyjska szlachta np: przejście królewicza na
prawosławie
. Król polski był nieugięty. W Rosji natomiast wzrastała niecheć do
Polski
czego powodem było stacjonowanie wojsk koronnych i litewskich na ziemiach ruskich. Wybuchło powstanie antypolskie, w efekcie którego Polacy stracili
Kreml
w listopadzie
1612
. Zaledwie miesiąć później do
Moskwy
przybyła wyprawa polska, której celem było obsadzenie Władysława na tronie carskim. Jednak Rosjanie nie chcieli już słyszeć o polskiej kandydadturze do tronu. W
1613
. został koronowany
Michał I Romanow
po elekcji na soborze ziemskim. W latach
1617
-
1618
królewicz podjął jeszcze jedna próbe odzyskania korony carskiej, nie udało mu się jednak zdobyć miasta. Wobec tego postanowiono zawrzeć
rozejm w Dywilinie
, który oznaczał rezygnację
Wazów
z pretendowania do korony carskiej.
W
1618
r. w
Czechach
wybuchło powstanie antyhabsburskie, które rozpoczęło tzw.
wojnę trzydziestoletnią
. Do powstania przyczynili się także mieszkańcy
Śląska
, którzy byli protestantami. Ówczesny biskup
wrocławski
, arcyksiążę
Karol Habsburg
, który był bratem dwóch polskich królowych -
Anny
i
Konstancji
, zwrócił się z prośbą do Zygmunta III Wazy, aby król przysłał swego syna na
Śląsk
, a właściwie do
Nysy
, stolicy księstwa biskupiego. Władysław miał odgrywać rolę mediatora i przekonać stany śląskie do decyzji o nieprzyłączaniu się do powstania. Za pozwoleniem ojca Władysław wyjechał do Nysy, gdzie przebywał od maja do września
1619
r. Jeszcze w drodze na Śląsk w
Częstochowie
, przybyli do Władysława posłowie Ślązaków i Czechów ofiarując mu koronę czeską. Królewicz miał szansę objęcia tronu czeskiego , bowiem w marcu
1619
r. zmarł
cesarz
Maciej
. Ze względu na ojca Władysław odrzucił propozycję Czechów. Jego mediacja w Nysie zakończyła się fiaskiem.
Ciekawostki
- 6 lutego
1633
roku w trakcie ceremonii koronacyjnej Władysława[16] zdarzył się nietypowy incydent. W pewnym momencie z głowy królewskiej poczęła zsuwać się
korona
. Oddawszy
berło
i
jabłko
kanclerzowi litewskiemu
Radziwiłłowi
Władysław poprawił ją i powiedział: cięższa jest korona, niż przypuszczałem, ale sądzę, że większy jeszcze ciężar oznacza[17].
- Znajomość języków królewicza przedstawiało się zgoła inaczej niż przedstawił to w swojej relacji poseł hiszpański de Dohna. Na podstawie relacji współczesnych mu ludzi można stwierdzić, że owszem, królewicz mówił po niemiecku, jednak przy czytaniu i pisaniu w tym języku napotykał trudności[2].
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Maciej Rosalak, Król, książę, król i car, Władysław IV Waza, Władcy Polski, p.3
- ↑ 2,0 2,1
Władysław Czapliński
: Władysław IV i jego czasy.
Warszawa
: PW "Wiedza Powszechna",
1976
, s. 30.
- ↑
Henryk Wisner
, Władysław IV Waza,
1995
, s. 16-17.
- ↑ Ibidem, s. 22
- ↑ Ibidem, s. 24-27
- ↑ Ibidem, s.36
- ↑ Paweł Czaplewski, Senatorowie świeccy, podskarbiowie i starostowie Prus Królewskich: 1454-1772, "Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu", Toruń 1921, s. 152
- ↑ Ibidem, s. 40
- ↑ Obraz został ukazany jako jeden z przedmiotów w tzw. Kunstkamerze królewicza Władysława, czyli obrazie namalowanym ok. roku 1626 przez Etienne'a de la Hire na zlecenie samego Władysława. Korowód Sylena był w posiadaniu polskich Wazów do
1656
r., kiedy to został zrabowany wraz z wieloma innymi dziełami przez
Fryderyka Wilhelma
. Przed
II wojną światową
w zbiorach
berlińskiej
Gemäldegalerie były dwa tego typu dzieła, z których zaprezentowane powyżej było definitywnie w posiadaniu Władysława Wazy,
Kunstkamera
- ↑ Henryk Wisner op. cit., s. 43
- ↑ Ibidem, s.45
- ↑ Jerzy Dunin-Borkowski i Mieczysław Dunin-Wąsowicz, Elektorowie królów Władysława IV., Michała Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i spis stronników Augusta III. Lwów 1910, s. VI
- ↑
The National Gallery London
- ↑ Henryk Wisner, Op. cit., s. 162-168
- ↑
Kazimierz Popiołek
[w:] "Historia Śląska od pradziejów do 1945 roku, Katowice 1972, s.90"
- ↑
Władysław Czapliński
: Władysław IV i jego czasy.
Warszawa
: PW "Wiedza Powszechna",
1976
, s. 138.
- ↑
Władysław Czapliński
: Władysław IV i jego czasy.
Warszawa
: PW "Wiedza Powszechna",
1976
, s. 139.
Bibliografia
Podstawowa
-
Czapliński W.
, Na dworze króla Władysława IV, Warszawa 1959.
-
Czapliński W.
, Władysław IV i jego czasy, Warszawa 1972.
-
Czapliński W.
, Władysław IV, [w:] Poczet królów i książąt polskich, pod red.
A. Garlickiego
, Warszawa 1978, s. 373-378.
- Przyboś A., Podróż królewicza Władysława Wazy do krajów Europy Zachodniej w latach 1624-1625 w świetle ówczesnych relacji.
Linki zewnętrzne