Dworek
w Mereszowszczyźnie. Miejsce urodzenia Kościuszki
Metryka urodzenia Kościuszki
Kościuszko w wieku chłopięcym
Cesarz Paweł I uwalnia Kościuszkę
Dom w
Solurze
, w którym Kościuszko mieszkał w ostatnich latach swojego życia
Tadeusz Andrzej Bonawentura Kościuszko
herbu
Roch III
(ur.
4 lutego
1746
w
Mereczowszczyźnie
, zm.
15 października
1817
w
Solurze
) –
generał polski
i
amerykański
, inżynier fortyfikator, brał udział w
wojnie o niepodległość
USA
, wzniecił
antyrosyjskie powstanie
w
Rzeczypospolitej
,
Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej
w insurekcji 1794.
Pochodzenie i młodość
Kościuszko urodził się
4 lutego
1746
roku w
Mereczowszczyźnie
na
Polesiu
jako czwarte dziecko
miecznika
brzeskiego
Ludwika Tadeusza
,
pułkownika
regimentu
buławy polnej litewskiej i Tekli z Ratomskich. Ród Kościuszków wywodził się od dworzanina króla
Zygmunta I
,
Konstantego
, zwanego zdrobniale Kostiuszko. Tenże za nieznane bliżej zasługi otrzymał w
1509
r. na własność majątek
Siechnowicze
, który stał się gniazdem rodowym Kościuszków[1].
W
1755
r. Tadeusz razem z starszym bratem Józefem rozpoczęli naukę w
Kolegium Pijarów
w
Lubieszowie
. W
1760
r. wrócili obaj do domu, ze względu na kłopoty rodzinne. Ponieważ dziedzicem niewielkiego rodzinnego majątku miał być Józef, Tadeusz wybrał karierę wojskowego.
W
1765
roku z inicjatywy
Stanisława Augusta Poniatowskiego
powstała
Szkoła Rycerska
. Miała ona przygotować kadrę oficerów, ludzi światłych, postępowych i dobrych obywateli. Dzięki wsparciu
Czartoryskich
Kościuszko wstąpił
18 grudnia
1765
do Korpusu Kadetów Szkoły Rycerskiej, gdzie wyróżniał się spośród innych. Studiował tam
historię Polski
i historię powszechną,
filozofię
,
łacinę
,
język polski
,
francuski
i
niemiecki
oraz
prawo
,
ekonomię
,
arytmetykę
,
geometrię
i
miernictwo
. W
1766
wyróżnił się na egzaminie tygodniowym z
geometrii
. Pobierał specjalny kurs inżynierski dla wyróżniających się słuchaczy. Pozostał w Szkole Rycerskiej jako instruktor podbrygadier w stopniu
chorążego
. Szkołę ukończył w stopniu
kapitana
.
Kościuszko we Francji
Kościuszko razem z
Józefem Orłowskim
, kolegą ze szkoły rycerskiej, wyjechał dzięki wsparciu
Adama Kazimierza Czartoryskiego
jako królewski stypendysta do
Paryża
(
Francja
). W Paryżu studiowali w Akademii Malarstwa i Rzeźby. Po jakimś czasie Kościuszko zdał sobie sprawę z tego, że kariera malarza niezupełnie mu odpowiada. Chciał wzbogacić swoją wiedzę inżynieryjną. Nie mógł jednak myśleć o wstąpieniu do jednej z paryskich szkół wojskowych, gdyż był cudzoziemcem i nie miał dość pieniędzy. Uczył się więc sam i chodził na prywatne wykłady profesorów ze szkół wojskowych. Pięcioletni pobyt Kościuszki we Francji, która była w przededniu
rewolucji
, wywarł poważny wpływ na jego przekonania polityczne i społeczne.
Powrót do Polski
Latem
1775
(trzy lata po
I rozbiorze Polski
dokonanym przez Rosję, Austrię i Prusy) wrócił do kraju. Nie znalazł zatrudnienia w Wojsku Polskim, ówcześnie zredukowanym do 10 000 żołnierzy. W rodzinnym majątku gospodarzył brat, a plany małżeńskie spaliły na panewce, gdyż nie miał majątku. Bezskutecznie zalecał się do córki (którą wcześniej nauczał)
hetmana polnego litewskiego
Józefa Sosnowskiego
Ludwiki
[2].
Drezno i Paryż
Jesienią
1775
r. wyjechał do
Drezna
. Nosił się z zamiarem wstąpienia do służby na dworze saskim lub armii
elektora
. Ubieganie się o wstąpienie do służby w Dreźnie nie przyniosły powodzenia, dlatego podjął dalszą podróż do Paryża. Tam dowiedział się o wojnie w
Ameryce
, gdzie
kolonie podjęły walkę z Wielką Brytanią
o swoją odrębność oraz niepodległość. W Paryżu było głośno o pierwszych sukcesach Amerykanów wspieranych przez Francuzów.
Kościuszko w Ameryce
Kościuszko w Paryżu zatrzymał się na krótko, gdzie przypuszczalnie zgłosił się do znanego pisarza
francuskiego
,
Pierre Augustina de Beaumarchais
. Prawdopodobnie już w
czerwcu
wyruszył w daleką podróż do Ameryki. Liczne niebezpieczeństwa, które przeżył w czasie żeglugi, tak opisywały Nowiny z
16 kwietnia
1777
roku: Losy szczęścia dziwnej Opatrzności Bożej zrządziły, że uwolniwszy od nurtów morskich przez rozbity okręt W. J. Mci Pana Kościuszkę, obywatela kraju naszego z W. K. Litewskiego, będącego przedtem u Kadetów (...) z pięcistał nominowany na inżyniera
armii amerykańskiej
. Wkrótce po przybyciu do
Filadelfii
,
24 września
1776
otrzymał zadanie opracowania fragmentu ufortyfikowania miasta (rejon rzeki
Delaware
). Następnie pracował przez całą zimę 1776 roku przy fortyfikowaniu Filadelfii.
Na wiosnę
1777
roku Kościuszko został wysłany na północ nad granicę kanadyjską pod wodzą generała
Horatio Gatesa
. Przez wiele miesięcy Kościuszko fortyfikował różne obozy wojskowe
Armii Kontynentalnej
(m.in
Fort Ticonderoga
). Rozgłos przyniósł mu wkład jego fortyfikacji do amerykańskiego zwycięstwa w
bitwie pod Saratogą
. Wyrazem uznania dla jego inżynierskich umiejętności było powierzenie mu budowy silnej twierdzy
West Point
nad rzeką
Hudson
. Decyzję taką poparł naczelny wódz armii amerykańskiej
Jerzy Waszyngton
.
Kościuszko na własną prośbę został skierowany do armii południowej. Tu także jego umiejętności inżynierskie pozwoliły odnosić Amerykanom zwycięstwa.
W uznaniu zasług, uchwałą
Kongresu
Tadeusz Kościuszko awansowany został
13 października
1783
r. na
generała brygady
armii amerykańskiej. Otrzymał też specjalne podziękowanie, nadanie gruntu (około 250 ha) oraz znaczną sumę pieniędzy, która miała być wypłacona w terminie późniejszym, w rocznych ratach. Kiedy Kongres wypłacił mu zaległe pobory w
1798
, mimo trudnej sytuacji finansowej natychmiast przeznaczył te pieniądze na wykupienie wolności i kształcenia Murzynów. Całą resztę swojego amerykańskiego majątku Kościuszko powierzył
Jeffersonowi
, który był wykonawcą jego testamentu o wyraźnie
abolicjonistycznym
wyrazie.
Jeszcze większym wyróżnieniem ze strony współtowarzyszy walki było przyjęcie Kościuszki, jako jednego z trzech cudzoziemców, do
Towarzystwa Cyncynatów
, założonego przez najbardziej zasłużonych oficerów.
Ponowny powrót do Polski
W lipcu 1784 r. pożegnawszy się z przyjaciółmi, wrócił do Polski (
12 sierpnia
1784
). Sytuacja w kraju była bardzo zła. Po raz kolejny powrócił więc Kościuszko do rodzinnych Siechnowicz, gdzie spędzić miał teraz bez mała pięć lat. Na szczęście, jego część majątku, administrowana przez ten czas przez szwagra Estko, nie była zadłużona, a nawet przynosiła niewielki dochód. Mimo skromnych dochodów, z trudem wystarczających na niezbędne wydatki, Kościuszko ograniczył
pańszczyznę
chłopom siechnowickim. Odtąd mieli odpracowywać tylko dwa dni w tygodniu. Kobiety zwolnione zostały od pracy zupełnie. Taka decyzja, zgodna z poglądami generała, nie mogła znaleźć uznania u okolicznej szlachty.
Kościuszko bardzo interesował się wydarzeniami w kraju. Coraz większą rolę w życiu politycznym Polski odgrywała grupa działaczy, widzących konieczność przeprowadzenia reform. Radykalna stała się też postawa części, nastrojonej patriotycznie, szlachty. Znakomici pisarze polityczni, tacy jak
Stanisław Staszic
i
Hugo Kołłątaj
występowali za wzmocnieniem władzy centralnej, za przyznaniem większych praw mieszczaństwu i chłopom. Obradujący w latach
1788
–
1792
Sejm zwany Wielkim
lub Czteroletnim podjął dzieło naprawy Rzeczypospolitej. Jedna z pierwszych jego uchwał podnosiła liczbę wojska do 100 tysięcy. Powstała dla Kościuszki szansa kariery wojskowej w armii Rzeczypospolitej.
12 października
1789
otrzymał podpisaną przez króla nominację na generała majora wojsk koronnych. Uzyskanie upragnionego patentu miało też przynieść kres trapiącym go od kilku lat kłopotom finansowym, otrzymywał teraz wysoką pensję dwunastu tysięcy złotych rocznie.
Dążenia Polaków do wzmocnienia ojczyzny wywołały niepokój Rosji oraz Prus, a także części rodzimej
magnaterii
związanej z obcymi mocarstwami. Już w kwietniu
1792
spiskowcy magnaccy,
Szczęsny Potocki
,
Seweryn Rzewuski
i
Franciszek Ksawery Branicki
przygotowali
akt konfederacji
, znoszącej postanowienia
Konstytucji 3 maja
. Gwarantem przywrócenia dawnych praw miała być caryca
Katarzyna II
. Akt konfederacji ogłoszony został 14 maja, w pogranicznej miejscowości
Targowica
, a w kilka dni później armia rosyjska, na prośbę targowiczan, przekroczyła granice Rzeczypospolitej.
Od kilku już miesięcy trwały w Polsce przygotowania do spodziewanej interwencji. Kościuszko brał w nich aktywny udział, dokonując inspekcji i manewrów podległych sobie wojsk, obejmując przy tym dowództwo dywizji pod nieobecność księcia
Józefa Poniatowskiego
. Na początku maja 1792 r. dokonana została reorganizacja wojsk polskich. Wodzem armii koronnej, liczącej około 17 tysięcy żołnierzy, król mianował księcia Józefa Poniatowskiego. Dowódcą jednej z trzech dywizji, tworzących armię koronną, został Tadeusz Kościuszko.
18 maja
wojska rosyjskie (w sile około 100 tysięcy żołnierzy) wkroczyły na terytorium Rzeczypospolitej, rozpoczęła się
wojna polsko-rosyjska 1792
. Armia litewska, wskutek zdrady dowódcy
ks. Ludwika Wirtemberskiego
, nie stawiła najeźdźcom prawie żadnego oporu. Również armia koronna nie dysponowała wystarczającymi siłami dla powstrzymania korpusu wkraczającego na Ukrainę. Udało się jej tylko wycofać bez większych strat na linię Bugu. W trakcie odwrotu, doszło
18 czerwca
do zwycięskiej
bitwy pod Zieleńcami
. Wprawdzie nie miała ona większego znaczenia dla przebiegu dalszych działań, wykazała jednak możliwość skutecznej walki z wrogiem. Dla uczczenia tego zwycięstwa ustanowiony został przez króla
Order Virtuti Militari
. Na pierwszej liście odznaczonych widnieje, między innymi, nazwisko generała majora Tadeusza Kościuszki.
Kościuszko odznaczył się w bitwach pod Włodzimierzem (
7 lipca
), pod
Dubienką
(
18 lipca
1792
) i
Zieleńcami
, za co otrzymał order
Virtuti Militari
. Po walkach na linii Bugu, w których odparto około trzykrotnie silniejsze wojska rosyjskie, ukształtowała się opinia o wysokich umiejętnościach dowódczych Kościuszki, czego wyrazem była nominacja na generała lejtnanta podpisana
1 sierpnia
1792
r. Zanim nominacja ta dotarła do obozu pod
Sieciechowem
, gdzie rozlokowała się armia koronna, jak grom spadła na wszystkich wiadomość o przystąpieniu króla do konfederacji targowickiej i polecenie wstrzymania wszelkich działań przeciwko wojskom rosyjskim. W 1792 odznaczony został
Orderem Orła Białego
[3].
Większość działaczy politycznych szykowała się do opuszczenia kraju, wyjeżdżając głównie do
Saksonii
, tam bowiem w
Lipsku
i
Dreźnie
powstawał ośrodek emigracyjny przeciwników konfederacji targowickiej. Kościuszko coraz częściej także myślał o wyjeździe.
26 sierpnia
Narodowe Zgromadzenie Prawodawcze rewolucyjnej Francji nadało mu zaszczytny tytuł Obywatela Francji[4]. Było to wyrazem uznania dla jego działalności i walki o ideały wolności.
W liście adresowanym do księżnej Czartoryskiej, w październiku 1792 r. informował, że wkrótce wyjeżdża do Lipska. Przebywali już tam
Ignacy Potocki
i
Hugo Kołłątaj
, kierujący sprzysiężeniem przeciwników targowicy i przygotowujący powstanie przeciwko zaborcom. Wiosną 1793 r. powstał drugi ośrodek spiskowy, skupiający działalność wcześniejszych niewielkich organizacji, tym razem już w kraju. Na jego czele stanęli
Ignacy Działyński
,
Karol Prozor
i inni. Utrzymywał on ścisłe kontakty z ośrodkiem emigracyjnym.
W Lipsku Kościuszko mieszkał tylko przez dwa tygodnie, udając się następnie do Paryża. Starał się tam o uzyskanie pomocy Francji dla planowanego powstania, ale konkretnych zobowiązań nie uzyskał.
Rozwój wydarzeń w kraju zdawał się sprzyjać mgliście jeszcze zarysowanej koncepcji wywołania insurekcji.
13 stycznia
1793
r. Prusy podpisały z Rosją porozumienie w sprawie drugiego rozbioru Polski. Zwołany
17 czerwca
sejm grodzieński
, z pewnymi oporami, ratyfikował układy rozbiorowe z dwoma państwami zaborczymi. Polska stała się krajem o powierzchni niewiele przekraczającej 200 tysięcy kilometrów kwadratowych, z liczbą ludności około 4 milionów. Gospodarka i społeczeństwo były zrujnowane ekonomicznie i moralnie. Takiego zakończenia nie przewidywali nawet najzagorzalsi zwolennicy konfederacji targowickiej. Większość obywateli zrozumiała prawdziwe zamiary zaborców, a to stwarzało sprzyjający klimat do podjęcia walki zbrojnej o niepodległość.
Po powrocie z Paryża do Drezna w czerwcu 1793 r. Kościuszko opracował koncepcję organizacji powstania narodowego. W formie instrukcji trafiła ona do kraju, gdyż tu miały być przeprowadzone odpowiednie przygotowania. Krajowy ośrodek sprzysiężenia miał nieco odmienny plan działania. Przedstawiony on został Kościuszce we wrześniu 1793 r. w
Podgórzu
koło Krakowa. Generał stwierdził, iż przygotowania są słabo zaawansowane, a warunki wybuchu powstania jeszcze niezbyt sprzyjające i odroczył jego rozpoczęcie na czas bliżej nie określony.
Tymczasem sytuacja w kraju rozwijała się w niepomyślnym kierunku. Zapadła, wymuszona na
Radzie Nieustającej
, decyzja o znacznej redukcji wojska polskiego. W pierwszych dniach marca rosyjskie władze okupacyjne wpadły na trop warszawskiej organizacji spiskowej. Kolejni emisariusze z kraju przenosili do Lipska naglące wezwania. W tej sytuacji Kościuszko zdecydował się na rozpoczęcie insurekcji mimo niewykonania jego instrukcji. Prawdopodobnie
15 marca
wyruszył z Drezna do Krakowa.
Insurekcja kościuszkowska
24 marca
1794
na
rynku krakowskim
złożył narodowi uroczystą przysięgę i objął formalnie przywództwo
insurekcji
jako
Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej
.
Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna męka Syna Jego.
Ostateczna emigracja
1796
r. cesarz
Paweł I Romanow
wypuścił Kościuszkę, który zgodził się złożyć przysięgę wiernopoddańczą, w zamian za co car wypuścił 20 000 Polaków. Kościuszko wyjechał do Stanów Zjednoczonych, jednak na krótko i w
1797
r. powrócił do Europy.
W latach
1798
–
1815
r. mieszkał w Brevile pod Paryżem u Piotra Zeltnera i wziął udział w tworzeniu
Legionów polskich
. W
1799
r. (
17 października
i
6 listopada
) spotykał się z
Napoleonem
. Kościuszko był przeciwnikiem wiązania sprawy polskiej z Napoleonem, któremu nie ufał.
W 1799 brał udział w zakładaniu w kraju Towarzystwa Republikanów Polskich. W
1808
r. opublikował książkę „Obroty artylerii konnej”. Prawdopodobnie w 1808 r. wyjechał do
Solury
(Solothurn) w
Szwajcarii
do Franciszka Zeltnera (wójta Solury) i zamieszkał w patrycjuszowskiej kamienicy przy Gurzelngasse nr 12. w tym domu spędził ostatnie lata swego życia. W
1815
r. car
Aleksander I Romanow
, pragnąc uzyskać aprobatę dla stworzenia marionetkowego
Królestwa Polskiego
, zaprosił do Wiednia Kościuszkę. Ten na wiadomość, że planowane "Królestwo Polskie" ma mieć mniejsze terytorium od Księstwa Warszawskiego oświadczył, że to "jest pośmiech" i po bezskutecznej próbie listownego skontaktowania się z carem opuścił
Wiedeń
[5]. Zmarł
15 października
1817
r. w
Solurze
w
Szwajcarii
; w domu, w którym mieszkał od roku
1936
znajduje się Muzeum Kościuszki.
Pamięć o Kościuszce
W
1818
zwłoki Tadeusza Kościuszki sprowadzone zostały do Polski i pochowane w
krypcie św. Leonarda
Katedry Wawelskiej
. Serce Naczelnika spoczywa w urnie na
Zamku Królewskim w Warszawie
. Na jego cześć usypano w latach
1820
–
1823
Kopiec Kościuszki w Krakowie
na wzór istniejących w mieście kopców Wandy i Krakusa, w
1861
r. –
Kopiec Kościuszki w Olkuszu
, a w
1917
r.
Kopiec Kościuszki w Połańcu
.
Po
II wojnie światowej
jego imieniem nazwano
hutę
w
Chorzowie
. W 2000 roku huta powróciła do historycznej nazwy.
Imię bohatera sławi również odkryta przez
Pawła Edmunda Strzeleckiego
Góra Kościuszki
. Ten najwyższy szczyt Australii znajduje się w
Kosciuszko National Park
.
14 października
1861
, w przeddzień patriotycznych obchodów rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki, rosyjski
namiestnik
Karol Lambert
wprowadził w
Królestwie Polskim
stan wojenny
. Brutalne stłumienie uroczystości rocznicowych przez wojsko rosyjskie, połączone m.in. ze
sprofanowaniem
kościołów, przyspieszyło przygotowania powstańcze.
Na
Wawelu
stoi też
pomnik bohatera na koniu
, Tadeusz Kościuszko ma także swój pomnik w Łodzi znajdujący się na Placu Wolności. Imię Kościuszki nosi polska fregata rakietowa
ORP Gen. T. Kościuszko
.
Tadeusz Kościuszko jest także bohaterem narodowym Stanów Zjednoczonych Ameryki. W
USA
jedno z
hrabstw
stanu
Indiana
nosi nazwę
hrabstwo Kosciusko
, jest także miasteczko
Kosciusko
w stanie
Missisipi
. W
Chicago
pomnik Kościuszki stoi na prestiżowej i widokowej promenadzie "Solidarity Drive" w centrum miasta, nad
jeziorem Michigan
. W rocznicę Konstytucji 3 Maja organizacje polonijne składają wieńce i kwiaty pod tym pomnikiem. Istnieje też
Kosciuszko Park
w
Chicago
. Imię Kościuszki nosi także park w mieście
Milwaukee
w stanie
Wisconsin
. Kościuszkę upamiętniają również między innymi posąg w parku Lafayette w
Waszyngtonie
, pomnik na polu
bitwy pod Saratogą
oraz posąg i tablica pamiątkowa w Akademii Wojskowej Stanów Zjednoczonych
West Point
. W
Filadelfii
, w domu pod adresem 301 Pine Street, w którym przez 6 miesięcy w latach 1797–98 mieszkali Tadeusz Kościuszko i
Julian Ursyn Niemcewicz
znajduje się obecnie zarządzane przez
National Park Service
muzeum narodowe pamięci Tadeusza Kościuszki
.
Opinie o Kościuszce
-
Napoleon
nazwał go "bohaterem północy",
-
Thomas Jefferson
"najczystszym synem wolności jakiego poznałem (...) i to wolności dla wszystkich, a nie tylko dla nielicznych i bogatych",
-
Berek Joselewicz
nazywał go “posłańcem od Boga”,
-
Lord Byron
powiedział " Kościuszko – to dźwięk , który przeraża ucho tyrana" w wierszu "The Age of Bronze" (Wiek brązu 1823) szkocki poeta napisał "Wolność zawyła z rozpaczy i bólu, kiedy Kościuszko padł".
-
Katarzyna Wielka
nazwała go "bestią",
-
Jules Michelet
“ostatnim rycerzem, ale pierwszym Słowianinem z nowoczesnym zrozumieniem braterstwa i równości”
- generał
Nathanael Greene
nazwał go “mistrzem swojej profesji”[6]
-
Juliusz Verne
uhonorował Tadeusza Kościuszkę umieszczając jego portret w gabinecie Kapitana Nemo w książce "
20 000 mil podmorskiej żeglugi
"
-
Paweł Edmund Strzelecki
nazwał odkryty przez siebie najwyższy szczyt Australii
Mount Kosciuszko
, który znajduje się na terenie parku narodowego im. Kościuszki Kosciuszko National Park.
Zobacz też
Przypisy
- ↑
Prawosławne korzenie Kościuszków
, Doroteusz Fionik, Przegląd Prawosławny
- ↑ Jego oświadczyny zostały odrzucone przez hetmana Józefa Sosnowskiego słowami: "...synogarlice nie dla wróbla, a córki magnackie nie dla drobnych szlachetków...".
- ↑ Kalwaerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705-2008, 2008, s. 268.
- ↑ Kronika Polski, (red.) A. Nowak, Wyd. Kluszczyński, Kraków 2005, s. 384
- ↑
Feliks Koneczny - "Święci w dziejach Narodu Polskiego"
- ↑ Alex Storozynski "The Peasant Prince. Thaddeus Kosciuszko and the Age of Revolution", St. Martin's Press 2009
Bibliografia
-
Korzon, Tadeusz
.: Kościuszko, biografia z dokumentów wysnuta. Kraków, Warszawa, 1894.
- Tadeusz Kościuszko jego odezwy i raporta, wstęp i objaśnienia Ludwik Nabielak, Kraków 1918
- Lubicz-Pachoński, Jan.: Kościuszko w Krakowie. Miejsca i ważniejsze pamiątki związane z pobytem i kultem., Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 1952.
- Rawski, Tadeusz.: Sztuka dowódcza Tadeusza Kościuszki, Wydawnictwa MON, Warszawa 1953.
- Kopczewski, Jan Stanisław.: Tadeusz Kościuszko w historii i tradycji. Warszawa, 1968.
- Malski, Wiktor.: Amerykańska wojna pułkownika Kościuszki, KiW, Warszawa 1977.
- Lubicz-Pachoński, Jan.: Kościuszko na ziemi krakowskiej, Warszawa-Kraków 1984.
- Lubicz-Pachoński, Jan.: Kościuszko po Insurekcji 1794-1817, Wydawnictwo Literackie, Lublin 1986.
- Nieznane listy i rozkazy Tadeusza Kościuszki. Zestawił : Władimir Michajlenko. Opracowali : Władimir Michajlenko, Jerzy Skowronek i Joanna Zimińska. « Nowe Miscellanea Historyczne ». Tom 1. Seria : Powstania narodowe. Zeszyt 1. Warszawa, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 1996
- Śliwiński, Artur.: Powstanie kościuszkowskie, Warszawa, 2004.
-
Bratkowski, Stefan
.: Z czym do nieśmiertelności, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1977
- Pula, James S.: Thaddeus Kosciuszko: The Purest Son of Liberty. Hippocrene Books 1998.
- Alex Storozynski "The Peasant Prince. Thaddeus Kosciuszko and the Age of Revolution", St. Martin's Press 2009
- Nash, Gary B.; Graham Russell Gao Hodges.: Friends of Liberty: Thomas Jefferson, Thaddeus Kosciuszko, and Agrippa Hull. Basic Books 2008.
Linki zewnętrzne