Gorlice –
miasto
w
województwie małopolskim
, w
powiecie gorlickim
(siedziba powiatu od 1865), a także siedziba gminy wiejskiej Gorlice (
gmina Gorlice
) otaczającej miasto Gorlice z trzech stron. Przed 1945 Gorlice należały do województwa krakowskiego, po zakończeniu
II wojny światowej
weszły w skład nowo utworzonego
województwa rzeszowskiego
.
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
województwa nowosądeckiego
. Gorlice leżą na północnej granicy
Beskidu Niskiego
. Przyległą część Beskidu Niskiego powszechnie nazywa się
Beskidem Gorlickim
.
Według danych z 31 grudnia 2009[1] miasto zamieszkiwało 29 324 mieszkańców.
Środowisko naturalne
Według danych z 2002[2] miasto Gorlice ma obszar 23,56 km², w tym:
- użytki rolne: 61%
- użytki leśne: 10%
Miasto stanowi 2,44% powierzchni powiatu.
Demografia
Dane z 31 grudnia 2006[3]:
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni |
---|
jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
populacja | 28 645 | 100 | 14 981 | 53 | 13 664 | 47 |
gęstość zaludnienia (mieszk./km²) | 1217 | 635 | 582 |
Według danych z 2002[4] średni dochód na mieszkańca wynosił 1459,33 zł.
Historia
Data powstania miasta jest niepewna. Kromer podaje rok
1355
. Prawdopodobnie miasto początkowo osadzone na
prawie polskim
, od
1417
roku na prawie niemieckim. Wg kronik Marcina Kromera roku 1354 Dersław I Karwacjan[5] otrzymał od króla
Kazimierza Wielkiego
przywilej utworzenia miasta Gorlic u zbiegu rzek:
Ropy
i
Sękówki
. Zgodnie z zapiskami zawartymi w tych kronikach pierwsi osadnicy przybyli z miasta
Görlitz
na
Łużycach
. W drugiej połowie XVI wieku dziedzicami Gorlic została rodzina Pieniążków herbu
Odrowąż
. W 1625 roku połowę miasta wykupiła rodzina Rylskich będących w czasie "potopu" po stronie najeźdźcy, natomiast Pieniążkowie byli stronnikami króla
Jana Kazimierza
. Pod władaniem Pieniążków i Rylskich Gorlice były jednym z ważnych ośrodków
kalwinizmu
w Polsce[6]. Miasto Gorlice szybko stało się ośrodkiem rzemieślniczo-handlowym.
W XIX wieku region gorlicki stał się kolebką przemysłu naftowego. W latach 1853-1858 swoją pracownię miał tutaj
Ignacy Łukasiewicz
, farmaceuta, konstruktor
lampy naftowej
, ojciec przemysłu naftowego.
W 1895 roku założyciele spółki "Bergheim i Mac Garvey",
Kanadyjczyk
William Henry Mac Garvey i austriacki bankier Johan Bergheim uzyskali koncesję na założenie Galicyjskiego Karpackiego Naftowego Towarzystwa Akcyjnego z siedzibą w Gliniku Mariampolskim, a ich zakład zaczął funkcjonować jako samodzielna Fabryka Maszyn i Narzędzi Wiertniczych w Gliniku Mariampolskim[7].
W 1865 Gorlice stały się miastem powiatowym.
I wojna światowa
Ogólny widok Gorlic od strony Zawodzia przed I wojną światową
Rozwój miasta przerwała
pierwsza wojna światowa
. Pod Gorlicami, po wielkiej
bitwie
2 maja 1915 r., został przerwany front rosyjski. Gen.
Tadeusz Rozwadowski
jako dowódca 12 Brygady Artylerii w 12 "Krakowskiej" Dywizji Piechoty odegrał jedną z kluczowych ról w tej majowej bitwie. Za główne źródło sukcesu 12 DP w pierwszym dniu bitwy, uznano współdziałanie artylerii z piechotą. Dokonany przez artylerię 12 DP wyłom w linii obronnej wroga zaczął się rozszerzać, co umożliwiło zdobycie Gorlic. Rozwadowski zastosował nowy sposób użycia artylerii i należy do twórców i prekursorów tzw. Ruchomej zasłony ogniowej, polegającej na tym, że ogień artyleryjski postępował tuż przed atakującą piechotą. Metoda ta bardzo szybko weszła na trwałe do niemieckiego regulaminu walki jako tzw. Feuerwalze, a do francuskiego jako barrage roulant i zastąpiła stosowane wcześniej wielogodzinne ostrzeliwanie pozycji wroga, po których następował pochłaniający liczne ofiary szturm wojsk. 17 maja pod
Jarosławiem
Rozwadowski takim samym systemem, jaki zastosował pod Gorlicami, czyli ogniem artylerii, powstrzymał kontrnatarcie Rosjan. Wprawiło to w zachwyt cesarza niemieckiego
Wilhelma II
.
Na skutek jednak samej bitwy a także trwających 126 dni, poprzedzających ją walk pozycyjnych zniszczeniu uległa większość zabudowy Gorlic.
II wojna światowa
19 stycznia 1945 r. Gorlice zostały zajęte przez wojska radzieckie[8].
Walki z UPA
Według
UPA
terenami należnymi Ukrainie były ziemie leżące na wschód i południe od linii Włodawa - Chełm - Zamość - Przeworsk - Brzozów - Krosno - Gorlice. Część tych terenów, które znalazły się za linią Curzona nazywano "
Zakierzońskim Krajem
". Na obszarze tym Ukraińcy stworzyli własną nielegalną administrację podziemną.
Na terenie powiatu gorlickiego w 1945 roku UPA dysponowała trzema kompaniami (sotniami)[9]:
- Sotnia "Lisa" – 180 strzelców (striłciw)
- Sotnia "Brodycza" (Romana Horobelskiego) – 100 strzelców
- Sotnia "Smyrnego" (Michała Fedaka) – 150 strzelców
W znacznej części strzelcy Ci pochodzili z
SS-Galizien
. Do działań UPA oprócz tego moblilizowano (często przymusowo) miejscową ludność łemkowską osiągając liczbę sięgającą 1000 osób. Wobec trudności jakie napotykały takie akcje mobilizacyjne siły ukraińskie skierowały w 1946 roku na te tereny sotnię "Horisława" (Modesta Rypeckiego), która terroryzowała ludność łemkowską poddając karom osoby sprzyjające Polakom (od chłosty aż do śmierci włącznie). Sotnia ta wyruszyła też dalej na Sądecczyznę. W nocy z 27 na 28 czerwca
1946
roku napadła na posterunek MO i Urząd Gminy w Łabowej, paląc większość zabudowań wsi i mordując mieszkańców. Pościg wojskowy zmusił sotnię do odwrotu na ziemie gorlickie gdzie 6 lipca zaatakowali i zlikwidowali posterunek MO i obrabowali spółdzielnię.
Sotnia "Brodycza" w czasie swej działalności na terenie powiatu gorlickiego dokonała[10]:
- napad na lokal Komisji Wyborczej w Śnietnicy
- trzykrotny napad na wieś Regetów Wyżny
- napad na lokal Komisji Wyborczej w Uściu Ruskim
- spalenie wsi
Czarne
- podpalenia w
Zdyni
i
Smerekowcu
- napad na wieś
Gładyszów
- napad i podpalenie we wsi
Klimkówka
.
W wyniku zaciętych walk a także przeprowadzenia
akcji Wisła
, która odcięła UPA od zaplecza w postaci ludności łemkowskiej, sotnie Brodycza i Smyrnego zostały rozbite a ich resztki przedostały się do
Czechosłowacji
. Sotnia "Lisa" wycofała się na wschód.
Toponimika nazwy
Etymologia nazwy miasta jest niejasna. Próby jej ustalenia podjął Józef Barut w swym opracowaniu monograficznym na temat Gorlic. Najstarsza nazwa odnotowana przez Długosza brzmi "Gardlicza".
Marcin Kromer
w swej kronice nazywa miasto "Gorlicza"[11] i łączy jej powstanie z osadnikami ze
Zgorzelca
. Wg Baruta w zachowanych w Archiwum Miejskim w Gorlicach wyciągach z ksiąg ziemskich i grodzkich bieckich, sądeckich i czchowskich od
1401
roku nazwa Gorlicza przeważa liczebnie nad Gorlice. Większość późniejszych źródeł powiela wersję Marcina Kromera ale pojawiają się też opinie, że choć do miasta przybyli osadnicy ze Zgorzelca to nazwa jest jednak lokalna a nie patronimiczna. Powołując się na teksty Wacława Potockiego Barut sugeruje, że pierwotnie nazwa była rodzaju żeńskiego podobną do okolicznych (Ropica, Moszczenica, Nowica, Banica, Osobnica). W nazewnictwie rusińsko-łemkowskim nazwa Gorlic to Horłycia czyli gardło[12]..
Etnografia okolic Gorlic
Pomnik Dersława Karwacjana - założyciela Gorlic
Doliny Ropy i Sękówki były częścią szlaków handlowych o czym świadczyć mogą znaleziska archeologiczne. Jedną z najwcześniejszych osad tych terenów jest Stróżówka pochodząca z czasów Bolesława Chrobrego. Przypuszcza się, że mogła ona powstać w ramach umacniania granicy z Czechami.
Według
Marcina Kromera
w roku 1354 Dersław I Karwacjan otrzymał od króla
Kazimierza Wielkiego
przywilej utworzenia miasta Gorlice u zbiegu rzek:
Ropy
i
Sękówki
. Zgodnie z zapiskami zawartymi w kronikach pierwsi osadnicy przybyli z miasta
Görlitz
na
Łużycach
.
W roku
1816
Tomasz Święcki, a następnie
Adam Naruszewicz
(wyd. z
1836
) napiszą, że "całe Podgórze Ruskie i Małopolskie, tudzież inne miejsca pograniczne, różnych teraz rzemieślników pełne, są to osady pierwiastkowe tego dobroczynnego króla (
Kazimierza Wielkiego
). Język tych ludzi nieco przygrubszy, a jakieś ze
Szląskiem
,
Morawskiem
,
Czeskim
i
Pruskim
podobieństwem mający, dowodem jest pierwszej ich ojczyzny. Stąd też poszły owe zniemczone od nowych osadników, lub na nowo nadane miastom Polskim i Ruskim,
Lambergi
,
Frawensztadu
,
Łańcuta
,
Pilsna
, Gorlicy, i tym podobne nazwiska"[13].
W roku
1869
okolice Gorlic opisał m.in.
Wincenty Pol
: "Na obszarze Wisłoki uderza nas fakt inny; całą tę okolicę, którą obszar
Wisłoki
,
Ropy
, Jasły,
Jasełki
i średniego
Wisłoka
zajmuje, osiedli tak zwani
Głuchoniemcy
od
dołów Sanockich
począwszy, to jest od okolicy
Komborni
,
Haczowa
,
Trześniowa
aż po
Grybowski
dział: Gorlice,
Szymbark
i Ropę od wschodu na zachód, ku północy aż po ziemię
Pilźniańską
która jest już ziemią województwa Sandomierskiego. Cała okolica
Głuchoniemców
jest nowo-siedlinami
Sasów
; jakoż strój przechowali ten sam co węgierscy i
siedmiogrodzcy
Sasi. Niektóre okolice są osiadłe przez Szwedów, ale cały ten lud mówi dzisiaj na Głuchoniemcach najczystszą mową polską
dijalektu małopolskiego
, i lubo z postaci odmienny i aż dotąd Głuchoniemcami zwany, nie zachował ani w mowie ani w obyczajach śladów pierwotnego swego pochodzenia, tylko że rolnictwo stoi tu na wyższym stopniu, a
tkactwo
jest powołaniem i głównie domowem zajęciem tego rodu"[14].
Gospodarka
Miasto jest ośrodkiem przemysłu naftowego, maszynowego i drzewnego. W Gorlicach mieści się obszar przemysłowy podlegający
Specjalnej Strefie Ekonomicznej EURO-PARK MIELEC
.
Lista przedsiębiorstw w mieście zatrudniających ponad 500 osób:
- Grupa Kapitałowa "Glinik" SA[15]
- Przedsiębiorstwo Materiałów Izolacyjnych "Matizol" SA (wchodzi w skład Grupy Boryszew S.A.[16])
- Gorlickie Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego "Forest" Sp. z o.o.
- "Polmocon" Sp.z o.o.
W rejonie gorlickim rozwija się
agroturystyka
.
Ciekawostki
Pierwsza na świecie uliczna lampa naftowa
Z
wieży
gorlickiego ratusza
codziennie w południe odgrywany jest
hejnał
"Beskidzkie Echo".
Wychodnie skałek piaskowcowych w centrum miasta,w parku miejskim oraz skałki znajdujące się poniżej cmentarza wojskowego Gorlice-Sokół (nr 88) z okresu I wojny światowej.
Gorlice są jednym z głównych punktów na trasie Karpacko-Galicyjskiego Szlaku Naftowego, powstałego dla upamiętnienia faktu, że ten region stał się kolebką światowego przemysłu naftowego.
Administracja
Burmistrzowie Gorlic:
Podział administracyjny
- Osiedle Nr 1 "Starówka"
- Osiedle Nr 2 "Magdalena"
- Osiedle Nr 3 "Kromera"
- Osiedle Nr 4 "Mariampol"
- Osiedle Nr 5 "Młodych"
- Osiedle Nr 6 "Zawodzie"
- Osiedle Nr 7 "Sokół"
- Osiedle Nr 8 "Korczak"
- Osiedle Nr 9 "Górne"
- Osiedle Nr 10 "Skrzyńskich"
- Osiedle Nr 11 "Łysogórskie"
- Osiedle Nr 12 "Krasińskiego"
Transport
Drogi krajowe i wojewódzkie
Koleje
Linie kolejowe:
Stacje kolejowe:
Sport
Większe kluby sportowe
Stadion na którym Glinik Gorlice rozgrywa mecze
Obiekty sportowe
- Stadion OSiR – piłka nożna
- Hala Widowiskowo-Sportowa OSiR – przystosowana do uprawiania dyscyplin sportowych: piłka ręczna, piłka nożna, koszykówka, siatkówka,
badminton
, tenis stołowy,
unihok
- Kryta Pływalnia "Fala"
- Basen sezonowy (odkryty) OSiR
- Sztuczne lodowisko OSiR
- Sala gimnastyczna – Międzyszkolny Ośrodek Sportowy
- Korty tenisowe
- Strzelnica – Rejonowy Ośrodek Szkolenia LOK
Szlaki turystyczne
- – od stacji PKP w Gorlicach przez: Łysą Górę do Szalowej
- – od stacji PKP w Gorlicach przez:
Magurę Małastowską
do Bartnego
- od ul. Korczaka – cmentarz nr 91 –
Stróżówka
(szlak cmentarny poprowadzony tak jak szlak niebieski)
Instytucje wyznaniowe
Katolickie
Bazylika mniejsza Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Gorlicach
Prawosławne
Protestanckie
Inne
Cmentarze
Cmentarz z I wojny światowej na Górze Cmentarnej
Nad miastem góruje cmentarz nr 91 na
Górze Cmentarnej
, a w okolicach Gorlic znajduje się wiele rozrzuconych po lasach i wzgórzach cmentarzy wojskowych z okresu
I wojny światowej
. Niektóre to prawdziwe arcydzieła architektury cmentarnej.
Cmentarze z I wojny w ramach "gniazda Gorlice"
- nr 87 (Cmentarz Na Pocieszce) – ul. Łokietka (
żółty szlak turystyczny do Bielanki)
- nr 88 – Gorlice-Sokół - (
zielony szlak turystyczny do Wapiennego)
- nr 89 – ul. Kopernika (nieistniejący, szczątki żołnierzy przeniesiono, w latach 1961-62, na cmentarz na Górze Cmentarnej).
- nr 90 – na zachodnim stoku Góry Cmentarnej (nieistniejący), znajdujący się na terenie
cmentarza żydowskiego
.
- nr
91
– na szczycie
Góry Cmentarnej
- nr 98 – Gorlice-Glinik.
Muzea
- Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów -oddział Galeria Sztuki "Dwór Karwacjanów" – ul. Wróblewskiego 10[17];
- Muzeum Regionalne
PTTK
im.
Ignacego Łukasiewicza
– ul. Wąska 7/9;
- Muzeum Gorlickiego Kopalnictwa Naftowego – kopalnia "Magdalena", ul. Krakowska
Pomniki
Imię nosiły lub noszą statki:
Osoby związane z Gorlicami
Gorliccy parlamentarzyści
Posłowie na Sejm IV kadencji:
Posłowie na Sejm VI kadencji:
Gorlice mają również swojego przedstawiciela w Senacie. W wyborach parlamentarnych w 2007
Janusz Sepioł
(
PO
) został wybrany senatorem VII kadencji w okręgu krakowskim, otrzymując 301 893 głosy.
Honorowi obywatele miasta
Zobacz też
Przypisy
- ↑
Bank Danych Regionalnych – Strona główna
(
pol.
).
GUS
. [dostęp 2010-09-14].
- ↑
Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset
(
pol.
). regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
- ↑
Baza Demograficzna – Tablice predefiniowane – Wyniki badań bieżących; Stan i struktura ludności; Ludność według płci i miast
(
pol.
).
GUS
. [dostęp 2010-09-14].
- ↑
Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset
(
pol.
). regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
- ↑ "Dersław Karwacjan herbu
Zadora
, rycerz wywodzący się z rodziny bankierów i kupców krakowskich, czerpiących znaczne zyski z kopalni ołowiu k. Trzebini. W roku 1350 otrzymał od króla zgodę na założenie Gorlic, które jako miasto prywatne stało się ośrodkiem administracyjnym dóbr Kawacjanów." [w:] Krzysztof Moskal. Zamki w dziejach Polski i Słowacji: między Wisłą a Hornadem. 2004. cz. I. str. 82]; "Etymologia nazwiska Karwacjan tłumaczona dwojako od mieszkańca
Cahors
(inż. Barut, na podstawie słownika Lexera), ... albo od Kaverzin, Kauverzin, co wedlug cytowanego słownika oznaczać może również besonders italianischer Kaufmann" [w:] Studia Historyczne, 1961. t. 4-6. str. 135
- ↑
o Gorlicach na stronie www.sztetl.org.pl
- ↑
Grupa Kapitałowa GLINIK
- ↑
ВОВ-60 - Сводки
- ↑ W. Boczoń: Za ziemię ojców, 1989, s. 143
- ↑ W. Boczoń: Za ziemię ojców, 1989, s. 144
- ↑ Jak podaje Barut w swojej monografii, w M. Kromer, De origine et regubus gestis..., Basilea 1568 występuje pisownia "Gorlicia", ale w tłumaczeniu polskim, wydanym w
1767
r. pojawia się "Gorlica". W pierwszym wydaniu kroniki (z
1555
roku), nie ma w ogóle wzmianki o Gorlicach ani o nadawaniu nazw przez osadników niemieckich.
- ↑ Józef Barut: Gorlice. Studium historyczno-urbanistyczne miasta. ss. 13-14
- ↑
Adam Naruszewicz
. Historya narodu polskiego. str.267; Tomasz Święcicki. Opis starożytnéy Polski. 1816
- ↑
Wincenty Pol
. Historyczny obszar Polski; rzecz o dijalektach mowy polskiej.
Kraków
1869
.
- ↑ Największe polskie przedsiębiorstwa 2008 - dane ze strony:
http://www.lista500.polityka.pl/companies/show/377
- ↑
www.ir.boryszew.com.pl
- ↑
http://www.gorlice.art.pl/
Dwór Karwacjanów
Bibliografia
- Władysław Boczoń: Za ziemię ojców. Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej, 1989.
- Józef Barut: Gorlice. Studium historyczno-urbanistyczne miasta. Brzozów, Muzeum Regionalne PTTK Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego im. Adama Fastnachta, zlec. Muzeum Regionalne PTTK im. Ignacego Łukasiewicza w Gorlicach, 1991. .
- Michał Klimecki: Gorlice 1915. Warszawa, "Bellona", 1991. .
- Bronisław Świeykowski: Z dni grozy w Gorlicach, od 25 IX 1914 do 2 V 1915. Kraków, Druk. Narodowa, 1991.
Linki zewnętrzne
(Domyślnie zwinięte/rozwijalne)