Archikatedra gnieźnieńska, bazylika prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny –
gotycki
kościół
katedralny
na
Wzgórzu Lecha
w
Gnieźnie
. Bazylika prymasowska i katedra koronacyjna królów Polski.
Historia
Widok archikatedry od strony wschodniej
Katedra od strony zachodniej
Początki gnieźnieńskiej katedry sięgają końca IX wieku[2], kiedy wybudowano prostokątne
oratorium
jednonawowe. Pod koniec X w.
Mieszko I
wybudował świątynię na planie krzyża, przebudowując jednonawowe oratorium. W 977 roku pochowano w świątyni
księżną
Dąbrówkę
, żonę Mieszka I[2]. Przed przybyciem
św. Wojciecha
do Gniezna, Bolesław Chrobry przebudował świątynię wg planu prostokąta, wynosząc ją później do rangi katedry. W 999 roku odbył się pogrzeb św. Wojciecha oraz jego kanonizacja przez
papieża Sylwestra II
[3].
Między 7 a 15 marca
1000
do Gniezna przybył cesarz
Otton III
, aby pomodlić się przy grobie św. Wojciecha. Odbył się wtedy tzw.
I zjazd gnieźnieński
[2], na którym książę Polski Bolesław Chrobry i cesarz omawiali plany utworzenia wspólnego królestwa Niemiec, Francji, Rzymu, Anglii i Państw Słowiańskich. Utworzono
archidiecezję gnieźnieńską
i I
metropolię
kościelną w Polsce, podległą wyłącznie papieżowi. Pierwszym arcybiskupem został
Radzim Gaudenty
. W 1018 doszło do pożaru katedry, którą w ciągu siedmiu lat odbudowano[4].
W
1025
koronował się w niej na króla Bolesław Chrobry[5][6], a po jego śmierci syn
Mieszko II Lambert
[5]. W 1038 roku gród gnieźnieński zaatakował książę czeski
Brzetysław I
, niszcząc i ograbiając podgrodzia i katedrę. Po kilku latach odbudowano świątynię w stylu
romańskim
oraz konsekrowano ją. W
1076
na króla Polski koronował się
Bolesław II Szczodry
[5]. Pod koniec wieku XI miała miejsce katastrofa budowlana części wschodniej świątyni[4].
W latach 1103–1104 odbył się synod z udziałem
legata
papieskiego związany z odnalezieniem i umieszczeniem relikwii św. Wojciecha w katedrze[4]. Kilka lat później do grobu św. Wojciecha przybył książę
Bolesław III Krzywousty
. W
1127
w katedrze odbyły się uroczystości odnalezienia i umieszczenia w niej głowy św. Wojciecha[4]. Ok. 1175 roku ufundowano
brązowe
(
spiżowe
)
Drzwi Gnieźnieńskie
[2]. W 1177 odbył się wielki zjazd, na którym książę Wielkopolski
Mieszko III Stary
wystąpił jako "dux totius Poloniae".
Po 219 latach, w 1295 odbyła się przedostatnia koronacja królewska w katedrze gnieźnieńskiej. Na króla koronował się książę
Przemysł II
[5][7]. Pięć lat później do Gniezna zbrojnie wkroczył
Wacław II Czeski
i również koronował się na króla. Była to ostatnia koronacja w Gnieźnie[5]. W 1331 do I stolicy Polski wkroczyli
Krzyżacy
, niszcząc świątynię. 10 lat później na miejscu katedry wybudowano świątynię
gotycką
pod nadzorem arcybiskupa
Jarosława Bogorię Skotnickiego
. Ten sam arcybiskup przyjął w 1358 roku wraz z całą kapitułą archikatedralną króla
Kazimierza Wielkiego
, który przyczynił się do odbudowy Gniezna. Pod koniec wieku XIV zakończono budowę prezbiterium i nawy. Całą świątynię uwieńczono korpusem czternastu kaplic[2]. W
1419
arcybiskupom gnieźnieńskim
nadano tytuł
prymasa
oraz zastrzeżono dla nich purpurę kardynalską. Pierwszym prymasem został
Mikołaj Trąba
.
W 1613 doszło do pożaru dachu i hełmów wież katedralnych. Siedem lat później do katedry przybył
Adam z Wągrowca
, aby wypróbować nowe organy. W latach 1641–1652 prymas
Maciej Łubieński
przeprowadził przebudowę wnętrza świątyni w stylu
barokowym
[3]. W 1760 wybuchł kolejny pożar dachów i hełmów wież oraz zapadło się sklepienie prezbiterium. W ciągu kilku następnych lat przebudowano wnętrze w stylu
klasycystycznym
z elementami przemijającego stylu
barokowego
[3]. Zainicjował je prymas
Władysław Aleksander Łubieński
[4].
W 1809 Francuzi urządzili w katedrze magazyn wojskowy, który został zniszczony po ucieczce wojsk Napoleona[2]. W
1931
Pius XI
nadał katedrze tytuł
bazyliki mniejszej
. W
1939
po zajęciu Gniezna hitlerowcy urządzili w katedrze salę koncertową[2]. W 1945 wybuchł kolejny pożar hełmów wież i dachów spowodowany ostrzałem artyleryjskim pocisków zapalających przez Armię Czerwoną[2]. Zniszczyło to częściowo gotyckie sklepienie w
emporze
międzywieżowej, a w następstwie tego również organy. Na przełomie lat 50. i 60. XX wieku odrestaurowano świątynię w stylu gotyckim, tzw. regotyzowano ją (usunięto z prezbiterium i nawy głównej wystrój barokowy i przywrócono im formy gotyckie)[4].
3 czerwca
1979
z wizytą do miasta przybył
Jan Paweł II
. Również 3 czerwca
1997
odbył się II
zjazd gnieźnieński
w 1000. rocznicę śmierci św. Wojciecha (ponowna wizyta papieża Jana Pawła II oraz siedmiu prezydentów państw Europy Środkowej i Wschodniej). W
1992
kard. Józef Glemp został mianowany metropolitą warszawskim i prymasem Polski, a Gniezno straciło miano stolicy prymasowskiej. 12 marca 2000 odbył się zainicjowany przez nowego arcybiskupa
Henryka Muszyńskiego
III zjazd gnieźnieński w rocznicę Wielkiego Jubileuszu Chrześcijaństwa (wizyta pięciu prezydentów państw Europy). W dniach 15–16 marca 2003 metropolita gnieźnieński zorganizował IV zjazd gnieźnieński pod hasłem "Quo Vadis Europo?" (wzięło w nim udział ponad 600 osób z ponad 200 miejscowości i 80 ruchów katolickich). W marcu 2004 odbył się natomiast V zjazd gnieźnieński w przededniu akcesji 10 nowych państw do
UE
(udział wzięło 700 reprezentantów wielu ruchów i stowarzyszeń chrześcijańskich). We wrześniu 2005 zorganizowano VI zjazd gnieźnieński pod hasłem "Europa dialogu" (do Gniezna przybyło 800 zaproszonych osobistości życia politycznego, religijnego i społecznego 15 państw Europy). W 2006 miał miejsce zjazd
Episkopatu Polski
w 1000. rocznicę śmierci bł. Radzyma Gaudentego. W czerwcu 2007 odbył się VII zjazd gnieźnieński pod hasłem "Człowiek drogą Europy" z udziałem m.in. sekretarza stanu
Stolicy Apostolskiej
kard. Bertone
, prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego, prof.
Władysława Bartoszewskiego
i byłego dyrektora Biura Prasowego Watykanu
dr. Joaquína Navarro-Vallsa
. 19 grudnia 2009 roku to data uroczystej inauguracji posługi prymasowskiej abp. Henryka Muszyńskiego. Tym samym po 17-letniej przerwie tytuł prymasa powrócił do Gniezna. W marcu 2010 zorganizowano VIII zjazd gnieźnieński z udziałem m.in. prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego.
26 czerwca 2010 roku odbył się uroczysty ingres nowego metropolity gnieźnieńskiego
abp. Józefa Kowalczyka
,
prymasa Polski
. W tej uroczystości wzięli udział m.in: prymasi seniorzy
abp Henryk Muszyński
i
kard. Józef Glemp
, metropolita poznański
abp Stanisław Gądecki
, metropolita warszawski
abp Kazimierz Nycz
, biskupi polskich diecezji, kapłani całej archidiecezji, pełniący obowiązki prezydenta RP marszałek Sejmu
Bronisław Komorowski
, byli prezydenci RP
Lech Wałęsa
i
Aleksander Kwaśniewski
, a także marszałek Senatu i inni posłowie i senatorowie. Obecne też były władze gnieźnieńskie z prezydentem
Jackiem Kowalskim
i starostą Krzysztofem Ostrowskim na czele.
Wnętrze archikatedry
Budowla trójnawowa, typu
bazylikowego
z prezbiterium i ambitem z połowy
XIV wieku
, najstarszymi częściami archikatedry (miejsca ostatniego spoczynku wielu zasłużonych dla Kościoła i Polski postaci). Poniżej opis planu pomieszczeń na poziomie przyziemia:
01.
prezbiterium
, a w nim:
- barokowa złocona
konfesja
, a pod nią wczesnobarokowy
relikwiarz
–
trumienka
z cyzelowanej, trybowanej blachy srebrnej z
1662
(z właściwym relikwiarzem – trumienką wewnątrz to jest drewnianą prawdopodobnie cedrową skrzynką z
XII wieku
pokrytą płaskorzeźbami) ze szczątkami św. Wojciecha (restaurowana w
1987
po słynnej kradzieży), a za nią płyta nagrobna św. Wojciecha z czerwonego marmuru ze średniowiecznej
tumby
z
1480
.
- stylowy złocony
tron
prymasowski z
1835
, a przed nim nieco nowszy złocony klęcznik z
herbem
prym.
Stefana kardynała Wyszyńskiego
(po stronie północnej).
- fotele dla członków kapituły metropolitalnej (z obu stron).
-
belka tęczowa
z gotyckim
krucyfiksem
z drzewa lipowego z ok.
1430
, a pod nią od lewej
ambona
, główny
ołtarz
ofiarny z herbami na ścianach bocznych abpa
Henryka Muszyńskiego
,
metropolity
gnieźnieńskiego (ze strony północnej) i papieża Jana Pawła II (ze strony południowej) oraz
chrzcielnica
z nakryciem w kształcie ośmiokątnej piramidy z blachy miedzianej z I poł.
XV wieku
.
02.
nawa
główna, a w niej:
03.
ambit
i 04. nawy boczne (północna i południowa), a w nich ławki dla wiernych z obu stron i wokół nich:
Wieniec pomieszczeń dookoła:
05.
kapitularz
stary (między wieżami, z wejściem do pomieszczenia lewego w podstawie wieży południowej).
06. pomieszczenie w podstawie wieży północnej (z wejściem do podziemia).
07. pomieszczenie przywieżowe północne (obecnie sklep pamiątkarski).
08.
kruchta
północna z dużymi dwuskrzydłowymi drzwiami od zewnątrz i gotyckim
portalem
wewnątrz z ok.
1400
z
tympanonem
Ukrzyżowania wykonanym ze sztucznego kamienia (z wejściami do sklepu pamiątkarskiego oraz biura pielgrzyma i kawiarni przykatedralnej).
09. drewniane, dwuskrzydłowe drzwi frontowe (z ruchomą niegdyś częścią skrzydła lewego) z
1900
dawnej biblioteki archikatedralnej (obecnie biuro pielgrzyma na parterze i kawiarnia przykatedralna na piętrze z wejściem od wewnątrz kruchty północnej).
10.
kaplica
prymasa Potockiego
, w jej
krypcie
byli pochowani:
1738
– prym. Teodor Potocki,
1829
– prym.
Ignacy Krasicki
(um.
1801
),
1939
–
bp
Antoni Laubitz,
1956
–
inf.
Aleksy Brasse.
11. kaplica
prym. Sprowskiego
(
Bożego Ciała
), w jej krypcie byli pochowani:
1464
– prym. Jan Sprowski,
1693
– bp Wojciech Stawowski,
1721
– prym.
Stanisław Szembek
.
12. kaplica Doktorów (
św. Jana Nepomucena
), w jej krypcie byli pochowani:
kan.
Jasicki, kan. Oczko, kan. Kantecki, kan. Robertson, kan. Balcer Pstrokoński.
13.
zakrystia
wikariacka z mniejszymi jednoskrzydłowymi drzwiami od zewnątrz.
14. zakrystia prałacka.
15. kaplica
św. Walentego
, w jej krypcie byli pochowani
wikariusze
katedralni.
16. kaplica
Pana Jezusa
, w jej krypcie byli pochowani kanonicy gnieźnieńscy.
17. kaplica
Gembickiego
(Niepokalanego Poczęcia NMP), w jej krypcie był pochowany
prymas
Wawrzyniec Gembicki
.
18. kaplica Kołudzkich, w jej krypcie byli pochowani
księża
Kołudzcy.
19. kaplica
Olszowskiego
(
św. Andrzeja
), w jej krypcie byli pochowani:
1454
– prymas
Władysław Oporowski
,
1677
– prymas Andrzej Olszowski.
20. kaplica
Bogorii
(MB Częstochowskiej), w jej krypcie byli pochowani:
1376
– abp
Jarosław Bogoria Skotnicki
,
1685
– prymas
Jan Wydżga
.
21. kaplica
św. Stanisława
(
sufragana
Jana Gniazdowskiego – sufragańska), w jej krypcie byli pochowani:
1608
– bp Jan Gniazdowski,
1661
– kan. Stanisław Sławieński.
22. kaplica
prym. Baranowskiego
, w jej krypcie był pochowany
1615
– prymas Wojciech Baranowski. (Łowicz?)
23. kaplica
prym. Dzierzgowskiego
(
św. Mikołaja
), w jej krypcie był pochowany
1559
– prymas Mikołaj Dzierzgowski.
24. kruchta południowa z mniejszymi dwuskrzydłowymi drzwiami od zewnątrz (dawna kaplica
św. Józefa
).
25. kaplica
Łubieńskiego
lub Łubieńskich, w jej krypcie byli pochowani:
1480
– prymas
Jakub z Sienna
,
1537
– prym.
Andrzej Krzycki
,
1652
– prym. Maciej Łubieński,
1926
– prym.
Edmund kardynał Dalbor
. Obecnie przy kaplicy pod nawą południową spoczywa sześć trumien arcybiskupów i prymasów Polski:
26. kapitularz nowy na piętrze z przedsionkiem na parterze (dawna kaplica kanoników Chebdów).
27. kruchta południowa z dużymi dwuskrzydłowymi drzwiami od zewnątrz, portalem wewnątrz z 2 poł. XIV wieku z tympanonem Sądu Ostatecznego i osadzonymi w nim romańskimi, brązowymi, dwuskrzydłowymi Drzwiami Gnieźnieńskimi z ok.
1175
.
28. pomieszczenie przywieżowe południowe (obecnie kasa biletowa).
29. pomieszczenie w podstawie wieży południowej – prawe (z wejściem do kasy, na chór i balkon widokowy wieże\y).
30. pomieszczenie w podstawie wieży południowej – lewe (zaplecze kapitularza starego).
na zewnątrz:
Przypisy
- ↑
Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków
:
Rejestr zabytków nieruchomych - województwo wielkopolskie
(
pol.
). 2010-06-30. [dostęp 06.05.2010].
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7
Katedra w Gnieźnie (970-1945)
. [dostęp 2010-01-14].
- ↑ 3,0 3,1 3,2
Katedra Prymasowska w Gnieźnie
. [dostęp 2010-01-14].
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Włodzimierz Łęcki: Gniezno. Poznań: WPT Przemysław, 1980, ss. 12 – 18. ISBN T-17/2322.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4
Katedra Gnieźnieńska
. [dostęp 2010-01-14].
- ↑
Dzieje Polski
. [dostęp 2009-08-14].
- ↑ M. Rożak Polskie koronacje i korony – wyd. KAW, 1987
Bibliografia
- Kazimierz Śmiegiel: Święty Wojciech. Gniezno: 1996.
- Gabriela Mikołajczyk: Zabytki Katedry Gnieźnieńskiej. Gniezno: Prymasowskie Wydawnictwo "Gaudentinum", 1992. .
- Tadeusz Dobrzeniecki: Drzwi Gnieźnieńskie. Kraków: 1953.
Linki zewnętrzne