Stanisław Swianiewicz (ur.
7 listopada
1899
w
Dyneburgu
na
Łotwie
, zm.
22 maja
1997
w
Londynie
w
Wlk. Brytanii
, pochowany w
Halifaksie
, obok swej żony Olimpii), polski uczony, profesor ekonomii, prawnik, pisarz i
sowietolog
.
Pochodzenie i lata młodości
Pochodził z patriotycznej, inteligencko-szlacheckiej polskiej rodziny – jego pradziadek został stracony po
powstaniu listopadowym
, dziadek z bratem uczestniczyli w
powstaniu styczniowym
, rodzice byli ludźmi wykształconymi, z wysoką pozycją społeczną - ojciec, inżynier kolejnictwa, zajmował stanowisko naczelnika odcinka kolejowego Dyneburg-Orzeł, matka skończyła szkołę dla szlachetnie urodzonych panien w
Wilnie
na
Litwie
z wykładowym
językiem niemieckim
. Od dzieciństwa władał trzema językami: polskim, rosyjskim i niemieckim. Jako człowiek pogranicza i
kresów wschodnich
był życzliwie nastawiony do narodu i kultury rosyjskiej, co do pewnego czasu transponowało się na dość naiwny stosunek do ówczesnych oficjalnych władz rosyjskich (radzieckich).
Ukończył szkołę średnią w centralnej Rosji w Orle, a następnie studiował na
Uniwersytecie Moskiewskim
na wydziale prawnym obejmującym wówczas całość nauk społecznych, w tym ekonomię. W związku z wydarzeniami
1917
opuścił
Moskwę
. Związany już wcześniej z ruchem niepodległościowym w
1919
został komendantem
POW
w
Inflantach
, a po przedostaniu się do Wilna wziął udział w walkach z
bolszewikami
. Od maja
1920
w składzie oddziału, który w październiku tego roku wziął udział w tzw.
buncie
zorganizowanym przez gen.
Lucjana Żeligowskiego
. Kawaler
Krzyża Walecznych
.
Kariera naukowa
Jeszcze w czasie działań wojennych, na podstawie indeksu Uniwersytetu Moskiewskiego z zaliczonym I rokiem studiów, zapisał się na wydział prawa
Uniwersytetu Stefana Batorego
, który ukończył w
1924
. Odbył studia uzupełniające w
Paryżu
,
Wrocławiu
oraz w
Kilonii
. W kwietniu
1939
otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego podpisany przez prezydenta
Ignacego Mościckiego
. Związany cały międzywojenny czas z Uniwersytetem Stefana Batorego zajmował się analizą gospodarki sowieckiej (radzieckiej). Uważał się za ucznia
Władysława M. Zawadzkiego
, ministra skarbu z lat
1932
-
1935
, zwolennika
liberalizmu
gospodarczego. Poza pracą na uczelni był członkiem
Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej
- niezależnej od państwa placówki badawczej, skoncentrowanej na problemach tej części Europy, oraz Instytutu Europy Wschodniej we Wrocławiu, poprzez który organizował wymianę studentów z uniwersytetami niemieckimi. Po zetknięciu się ze wschodzącym
faszyzmem
niemieckim dokonuje studiów porównawczych gospodarek dwóch totalitarnych krajów –
ZSRR
i
III Rzeszy
. Pomimo zdecydowanie negatywnego stosunku do
nazizmu
potrafił obiektywnie docenić szybki rozwój gospodarki niemieckiej w ramach polityki
interwencjonizmu
państwowego realizowanej przez ministra gospodarki[1]w rządzie Hitlera -
Hjalmara Schachta
. Był przeciwnikiem oficjalnej propagandy zaostrzającej stosunki polsko-niemieckie. Jako ekonomista i znawca podporządkowanej zbrojeniom gospodarki Niemiec zdawał sobie sprawę z dysproporcji sił pomiędzy III Rzeszą a
II Rzecząpospolitą
i konsekwencji izolowanej konfrontacji militarnej Niemiec i Polski.
Publikował, m.in. na łamach „
Kuriera Wileńskiego
”, materiały dotyczące spraw narodowościowych oraz problemów społecznych, działał w różnych stowarzyszeniach - na jednym ze spotkań Koła Przyrodników Uniwersytetu Wileńskiego poznał swoją przyszłą żonę, Olimpię z domu Zambrzycką. Spośród czworga ich dzieci Witold Swaniewicz jest wydawcą angielskiego przekładu książki „W cieniu Katynia”, a Maria Nagięć jest profesorem nadzwyczajnym
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
w
Olsztynie
.
Wojna i Katyń
Najprawdopodobniej uważany przez czynniki państwowe za germanofila, pomimo cenzusu wiekowego i naukowego,
2 sierpnia
1939 otrzymał kartę powołania do wojska z przydziałem na pierwszą linię. Uczestniczył w
kampanii wrześniowej
, a po bitwie pod
Krasnobrodem
i próbie przedarcia się w stronę granicy węgierskiej wraz z niedobitkami swego oddziału wzięty do niewoli przez
Armię Czerwoną
. Poprzez
obóz przejściowy
w
Putywlu
trafił do
Kozielska
. Bardzo szybko zorientował się, że był to obóz śledczy, w którym na potrzeby
NKWD
pod kierownictwem kombryga (generał-majora) (prawdopodobnie był to
Wasilij Zarubin
(Василий Михайлович Зарубин), pracownik różnych struktur wywiadu, późniejszy rezydent wywiadu radzieckiego w
USA
) rozpracowywano każdego internowanego.
29 kwietnia
1940
został wraz innymi przetrzymywanymi wywieziony pociągiem więziennym z Kozielska do stacji
Gniezdowo
koło
Katynia
, gdzie nieoczekiwanie wycofano go z dalszego transportu i pozostawiono w pociągu, podczas gdy pozostałych oficerów wyprowadzono. Przez mały otwór pod sufitem wagonu obserwował, jak wyprowadzonych umieszczano w autobusach z oknami zasmarowanymi wapnem i wywożono dalej w nieznanym mu wówczas celu. Symptomatycznym jest, że jeszcze przez długi czas po wydarzeniach na stacji Gniezdowo nie dopuszczał możliwości masowego wymordowania swoich współtowarzyszy.
Spod katyńskiego lasku trafił kolejno do więzienia w
Smoleńsku
, do wewnętrznego więzienia NKWD na
Łubiance
i do
więzienia butyrskiego
w Moskwie. Po kilkumiesięcznym śledztwie został za prowadzenie w Polsce naukowych badań gospodarki ZSRR "skazany" na 8 lat
łagru
w
Republice Komi
(ustʹ-wymskie łagry) zakwalifikowanych z
art. 58 kk sowieckiego kodeksu karnego
jako szpiegostwo przeciw ZSRR . W sierpniu
1941
, w ramach tzw. "
amnestii
" w wyniku
układu Sikorski-Majski
zwolniony z obozu, ale jako jedyny żyjący polski świadek
zbrodni katyńskiej
natychmiast wyłączony przez
NKWD
z kategorii "amnestionowanych" i odesłany z powrotem do łagru. Energiczne zabiegi ministrów rządu RP
Wacława Komarnickiego
i
Kajetana Morawskiego
u ambasadora ZSRR przy
Rządzie RP na uchodźstwie
i rozstrzygająca osobista akcja polskiego ambasadora, prof.
Stanisława Kota
, który z pominięciem protokołu dyplomatycznego stanowczo interweniował bezpośrednio u naczelnika ustʹ-wymskich łagrów, doprowadziły do ostatecznego odzyskania wolności. Po dotarciu na miejsce formowania
Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR
formowanych pod komendą gen.
Władysława Andersa
natychmiast złożył władzom polskim obszerną relację dotyczącą swojego pobytu w Kozielsku oraz ostatniej styczności w pobliżu lasu katyńskiego z zaginionymi oficerami
Wojska Polskiego
. Pomimo prób uniemożliwienia wyjazdu przez władze ZSRR opuścił ZSRR w lipcu
1942
, wraz z prof. Stanisławem Kotem i częścią personelu ambasady RP w
Kujbyszewie
. Świadectwo przedstawione w
1944
na specjalnym spotkaniu ambasadorowi Wielkiej Brytanii przy
Rządzie RP na uchodźstwie
stało się częścią opublikowanej w
1948
, zredagowanej przez
Zdzisława Stahla
i
Józefa Mackiewicza
a opatrzonej wstępem przez gen. Władysława Andersa, książki "Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów" – polskiej
białej księgi
- najpełniejszego aktu oskarżenia wobec
ZSRR
w sprawie zbrodni.
Czasy powojenne
Po wojnie mieszkał w Londynie, co łączył z pracą i wykładami w
Indonezji
, Stanach Zjednoczonych (
USA
) i
Kanadzie
. Najdłużej był związany z Saint Mary's University w Halifaksie. Po 18 latach połączył się ze swą żoną, której udało się opuścić Polskę po październikowej odwilży
1956
. Rodzina przeżyła wojnę w Wilnie, zaś potem osiadła w
Tczewie
– szczęśliwie nie niepokojona przez władze pomimo tego, że postać Swianiewicza pojawiała się w wielu procesach politycznych. Ze względu na dobro bliskich zeznania przed powołaną we wrześniu
1951
specjalną komisją Kongresu USA do zbadania zbrodni katyńskiej składał występując w masce. W latach 70. w Londynie, przed wyjazdem do
Danii
na tzw.
przesłuchania sacharowskie
dotyczące naruszania praw człowieka w krajach bloku wschodniego i tuż przed wydaniem książki o Katyniu, na pustej ulicy przeżył zamach na swoją osobę - otrzymał w tył głowy cios od nieznanego sprawcy, który po zamachu zbiegł. Ostatnie lata profesor mieszkał w Domu Kombatanta "Antokol" prowadzonym przez generała
Tadeusza Pełczyńskiego
z żoną.
Powojenną Polskę odwiedził tylko raz, latem
1990
, gdy przyjechał na ślub wnuka. Został wtedy, na uroczystości u prezydenta
Krakowa
Jacka Woźniakowskiego
, odznaczony krzyżem za udział w
wojnie polsko-bolszewickiej lat 1918-1920
.
Publikacje
- Dzieciństwo i młodość, 1996 - wydana w Warszawie nakładem rodziny profesora zawiera wspomnienia z okresu młodości do roku 1919
- Lenin jako ekonomista, 1930
- Polityka gospodarcza Niemiec hitlerowskich, 1938 – wydana przez "
Politykę
" redagowaną przez
Jerzego Giedroycia
- Forced Labour and Economic Development (Obozy pracy a rozwój ekonomiczny) London 1965,
- W cieniu Katynia, 1976 – wydana w
Paryżu
przez
Instytut Literacki
zawiera wspomnienia o kampanii wrześniowej, internowaniu, pobycie w ust’-wymskich obozach i przede wszystkim naoczne relacje dotyczące zbrodni katyńskiej, o której stwierdził, że była zemstą Rosjan (i
Stalina
) za wojnę 1920 roku i będzie ciążyła na stosunkach polsko-rosyjskich długie lata.
Przypisy
Bibliografia