Młody Jan Baudouin de Courtenay
Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Courtenay (ur.
13 marca
1845
w
Radzyminie
, zm.
3 listopada
1929
w
Warszawie
) – polski
językoznawca
, uznawany za jednego z najwybitniejszych w historii dyscypliny. W latach
70.
–
80. XIX wieku
twórca
szkoły kazańskiej
w
językoznawstwie
. Wprowadził termin
fonem
w znaczeniu zbliżonym do współczesnego. Publicysta społeczny. Propagował także
esperanto
.
Biografia
Pochodził z francuskiego
rodu arystokratycznego
, którego protoplastą był
Piotr
– najmłodszy z synów króla
Ludwika VI Grubego
. Jeden z jego przodków przybył do Polski i został pułkownikiem gwardii cudzoziemskiej na dworze
Augusta II Mocnego
. Ojciec, Aleksander, był
geometrą
w Radzyminie.
W latach
1862
–
1866
Baudouin de Courtenay studiował w warszawskiej
Szkole Głównej
, uzyskując stopień magistra nauk historyczno-filologicznych. W latach
1866
–
1868
jako stypendysta
rosyjskiego
ministerstwa oświaty pogłębiał studia za granicą w
Pradze
,
Jenie
i
Berlinie
. W
1870
w
Lipsku
pracą O języku staropolskim sprzed wieku XIV obronił doktorat z
filologii
.
W
1875
został profesorem
Uniwersytetu Kazańskiego
, a pomiędzy
1883
i
1893
w
Dorpacie
. W latach
1893
–
1900
był profesorem
Uniwersytetu Jagiellońskiego
. Kontraktu nie przedłużono mu w wyniku nacisku władz austriackich i węgierskich, które uznały, że w swoich pracach propaguje
panslawizm
, stanowiący potencjalne zagrożenie dla monarchii cesarsko-królewskiej[1]. Następnie do
1918
wykładał na Uniwersytecie
Petersburskim
. W
1915
trzy miesiące spędził w carskim więzieniu za opublikowanie broszury pt. Nacijonalnyj i tierritorialnyj priznak w awtonomii (Национальный и терpиториальный признак в автономии). Od
1918
był profesorem językoznawstwa na
Uniwersytecie Warszawskim
. Był członkiem
Akademii Umiejętności
w Krakowie.
Poglądy polityczne
Według
Normana Daviesa
, Baudouin de Courtenay był jednym z najbardziej nietuzinkowych polskich myślicieli na przełomie XIX i XX wieku. Davies pisze: Był pacyfistą, zwolennikiem walki o ochronę środowiska, feministą, bojownikiem o postęp w dziedzinie edukacji i wolnomyślicielem, występował także przeciwko większości konwencji społecznych i umysłowych, jakie panowały w jego czasach[2].
Jako badacz dialektów słowiańskich używanych przez
Ślązaków
,
Serbów
i
Słoweńców
, uważał że
nacjonalizm
stanowi zagrożenie dla tożsamości kulturalnej jednostek w równym stopniu, co mocarstwa imperialne. Z tego powodu był krytykowany przez polskich narodowców. Wygłaszając mowę inauguracyjną po objęciu profesury honoris causa na Uniwersytecie Warszawskim w
1918
roku zasłynął twierdzeniem, że Polska została wskrzeszona z martwych nie po to, aby powiększyć liczbę „imperialistycznych państw-hien”[].
Baudouin de Courtenay opowiadał się za wprowadzeniem do wszystkich szkół żydowskich na terenie II Rzeczypospolitej nauki polskiego, a do wszystkich szkół polskich – nauki
jidysz
.
W
1922
jego kandydaturę na prezydenta RP zgłosiły mniejszości narodowe (bez jego wiedzy); w
Zgromadzeniu Narodowym
oddano na niego w I turze 103 głosy, w II 10, a w III 5 poparła go zatem aż jedna piąta posłów i senatorów.
Osiągnięcia w językoznawstwie
Rozgraniczył pojęcia statyki i dynamiki języka, gdzie pierwsza bada prawa jego równowagi, a druga jego historyczne przemiany.
Rozróżnił jako pierwszy pomiędzy językiem – abstrakcyjnym zbiorem elementów, a mówieniem – realizacją owego systemu przez poszczególne jednostki.
Wspólnie z uczniem i najbliższym współpracownikiem,
Mikołajem Kruszewskim
, wysunął tezę, że
język
jest spójnym systemem złożonym z szeregu pomniejszych składników. Przedstawili także jako pierwsi pojęcie
fonemu
.
W późniejszych pracach Baudouin de Courtenay rozwinął badania nad fonemem, identyfikując go jako składową jeszcze mniejszych elementów – sumę reprezentacji
artykulacyjno
-
fizjologicznych
(kinema) i odpowiednich dla nich reprezentacji akustycznych (akusma).
Napisał wiele prac naukowych po
polsku
,
rosyjsku
,
czesku
,
słoweńsku
,
włosku
,
francusku
i
niemiecku
.
Rodzina
Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była luteranka Cezaria z Pryfków (1841–1878), która została pochowana na cmentarzu ewangelicko–augsburskim w Warszawie. Jan Baudouin de Courtenay zostawił jej piękny nekrolog: „Anioł miłości, dobroci i przebaczenia, jedynie śmiercią swoją zasmuciła kochające ją serca.”
Drugą żoną profesora była
Romualda z Bagnickich
(1857–1935) historyk i specjalistka spraw polsko-rosyjskich. Z tego małżeństwa urodziło się pięcioro dzieci, w tym syn Świętosław, prawnik i dyplomata, oraz córka
Cezaria Baudouin de Courtenay
(1885–1967) profesor etnografii Uniwersytetu Warszawskiego, po II wojnie światowej rektor
Polskiego Uniwersytetu w Londynie
. Jej drugim mężem był
Stefan Ehrenkreutz
, profesor prawa,
senator Rzeczypospolitej
i ostatni rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.
W roku
1927
Jan Baudouin de Courtenay ogłosił swoje wystąpienie z Kościoła rzymskokatolickiego, bez przystąpienia do żadnego innego. Został pochowany na cmentarzu ewangelicko–reformowanym w Warszawie.
Wybrane publikacje
- Einige Fälle der Wirkung der Analogie in der polnischen Deklination (1868)
- O driewniepolskom jazykie do XIV stoletija (1870)
- Opyt fonietiki rieźjanskich goworow (1875)
- O ogólnych przyczynach zmian językowych (1891)
- Próba teorii alternacji fonetycznych (1894)
- Kaszubskij "jazyk", kaszubskij narod i "kaszubskij wopros" (1897)
- Szkice językoznawcze (1904)
- Zarys historii językoznawstwa, czyli lingiwstyki (glottologii) (1909)
- Charakterystyka psychologiczna języka polskiego (1915)
- Zarys historii języka polskiego (1922)
- Spostrzeżenia nad językiem dziecka (1974)
dostępne w:
- Dzieła wybrane, t. I-VI, Warszawa 1974-1990 PWN (Komitet Redakcyjny pod przewodnictwem W. Doroszewskiego)
- Tom I: Szkice językoznawcze (reprodukcja wydania z 1904 r.)
- Tom II: O drevnepol'skom jazyke do XIV stoletija (reprodukcja wydania z 1870 r.)
- Tom III: Pisma dialektologiczne
- Tom IV: Językoznawstwo ogólne i indoeuropejskie
- Tom V:Pisma polonistyczne, Pisma slawistyczne
- Tom VI: Pisma publicystyczne (m.in.: Jeden z objawów moralności oportunistyczno-prawomyślnej; Kwestia polska w Rosji; Państwowość polska a Żydzi w Polsce; Antysemityzm a nauka uniwersytecka w Polsce; Wyznaniowo nieprzyzwoite części ciała; Kwestia żydowska w państwie polskim).
Przypisy
Bibliografia
- Jan Baudouin de Courtenay, Dzieła wybrane, t. I-VI:, Warszawa 1974-1990
- Bibliografia prac J. Baudouin de Courtenay (oprac. M. Jasińska) w t 1.
- Witold Doroszewski, Jan Baudouin de Courtenay - językoznawca i myśliciel, t 1.
- Przemysław Zwoliński, Jan Baudouin de Courtenay jako pionier gramatyki historycznej języka polskiego, t 2
- Tine Logar, Jan Baudouin de Courtenay - dialektolog słoweński, t 3.
- Adam Heinz, Jan Baudouin de Courtenay jako teoretyk języka i indoeuropeista, t. 4.
- Janina Kulczycka-Saloni, Jan Baudouin de Courtenay jako publicysta, t. 6.
- Jan Sokołowski, Poglądy Jana Baudouina de Courtenay w dziedzinie teorii pisma, Slavica Wratislaviensia XXIX, 1984, s. 41-55.
- Jan Baudouin de Courtenay a lingwistyka światowa. Materiały z konferencji międzynarodowej. Warszawa 4-7 IX 1979, red. J. Rieger, M. Szymczak, S. Urbańczyk, Wrocław 1989, s. 321-327.
Linki zewnętrzne