Ludobójstwo Ormian (
orm.
: Մեծ Եղեռն – Medz Jeghern,
tur.
Ermeni Soykırımı) – nazwa
ludobójstwa
popełnionego na ludności
ormiańskiej
w
Imperium Osmańskim
w czasie I wojny światowej w latach
1915
-
17
. Ocenia się, że w jego wyniku zginąć mogło około 1,5 mln ludzi. Potocznie nazywane Rzezią Ormian.
24 kwietnia
każdego roku społeczność ormiańska na całym świecie obchodzi rocznicę rozpoczęcia eksterminacji swego narodu. Organizowane są zarówno w ojczystej Armenii jak i poza jej granicami, również w
Polsce
[1].
Przyczyny pogromu
- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Ormianie pod panowaniem osmańskim
Ziemie armeńskie weszły w skład
imperium osmańskiego
za czasów panowania sułtana
Selima II
. Po pokoju w Adrianopolu po zakończonej
wojnie turecko-rosyjskiej
wschodnia Armenia dostała się pod panowanie
rosyjskie
. Zachodnia Armenia natomiast aż do
I wojny światowej
pozostała pod panowaniem tureckim.
Imperium osmańskie było zorganizowane w system
milletów
. Ormianie byli zorganizowani w trzy millety:
Apostolski Kościół Ormiański
,
Kościół katolicki obrządku ormiańskiego
oraz powstały w
XIX w.
Ormiański Kościół Ewangelicki
. Zgodnie z tym systemem, Patriarcha był nie tylko zwierzchnikiem religijnym, ale był również odpowiedzialny za płacenie podatków i stanowienie praw wewnątrz społeczności. Ormianie, jako niemuzułmanie, byli zwolnieni ze służby militarnej i niektórych podatków. Handel imperium skupiał się głównie w rękach Ormian. Wielu osiągnęło bardzo wysokie pozycje, na przykład biznesmen Calouste Sarkis Gulbenkian, malarz Hovsep Pushman, czy pisarz Sargis Mubayeajian.
Ormianie zamieszkiwali wschodnią Anatolię, ze skupiskami w
Cylicji
, oraz rejony miast
Erzurum
,
Wan
i
Kars
. Wielu osiedliło się w
Stambule
,
Trabzonie
,
Ankarze
,
Izmirze
. Stopniowo w rejony zajmowane pierwotnie przez Ormian zaczęli napływać Turcy oraz Kurdowie. Takie migracje były popierane przez państwo, chcące zmniejszyć tym samym liczebność Armeńczyków na wschodzie i Greków na zachodzie imperium.
Tak zwana Wschodnia Armenia w
imperium osmańskim
była zorganizowane w sześć
wilajetów
:
Erzurum
,
Wan
,
Bitlis
,
Diyarbakır
,
Elazığ
oraz
Sivas
[2].
Pierwsze masakry
Karykatura ukazująca brytyjskie interesy na Bliskim Wschodzie z 1895, kiedy to świat usłyszał po raz pierwszy o pogromach. Kobieta reprezentuje Armenię.
Karykatura francuska przedstawiająca sułtana Abdülhamida II jako rzeźnika
W
1890
na terenie
imperium osmańskiego
, głównie w podbitej przez Turków
Armenii
Zachodniej, żyło ponad 2,6 mln
Ormian
. Podobnie jak chrześcijańskie narody
bałkańskie
, tureccy Ormianie, widząc słabość imperium w obliczu rosyjskich planów przejęcia
Konstantynopola
, żądali autonomii. By ich zastraszyć,
sułtan
Abdülhamid II
zachęcał
Kurdów
do mordowania Ormian. Tworzył on złożone z Kurdów konne bojówki, które miały działać na terenach historycznej Armenii. Działania te, w połączeniu z wysokimi podatkami, ograniczeniami dotyczącymi przykładowo budownictwa sakralnego i innymi restrykcjami natury administracyjnej, doprowadziły do wybuchu ormiańskich powstań, krwawo stłumionych w
1894
-
95
przez wojsko tureckie. Pierwszą widownią tych działań było miasto
Samsun
, gdzie armia turecka, wysłana przez sułtana, przyczyniła się do ucieczki jego mieszkańców w góry, a tych, którzy pozostali, wymordowano. Czynny opór stawiło miasto Zejtun, którego mieszkańcy w
1895
odparli trzy szarże regularnej armii tureckiej, mając do dyspozycji 600 przestarzałych karabinów i dwie armaty. Prześladowano również Ormian mieszkających w Stambule. Tam miały miejsce manifestacje pod koniec września 1895, gdzie władze słały przeciwko Ormianom bojówki. Życie w ten sposób straciło 2000 osób.
Dwa lata później grupa rewolucjonistów ormiańskiego pochodzenia zajęła
Bank Osmański
. W odwecie doszło do pogromów Ormian, w czasie których zginęło ok. 50 tysięcy ludzi. Trudno powiedzieć, w jakim stopniu działania te były inspirowane przez rząd osmański.
Szacuje się, że w latach
1894
-
96
śmierć poniosło ok. 300 tysięcy
Ormian
.
Panislamizm
- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Rozpad Imperium
- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Młodoturcy i panturkizm
Współczesny zasięg geograficzny języków tureckich – obszar zainteresowania panturkizmu.
Przed wybuchem
I wojny światowej
władzę w Turcji objął "
Komitet na rzecz jedności i postępu
" zwany młodoturkami. Ludność imperium osmańskiego niewyznająca islamu, w tym Ormianie, liczyła na poprawę swojej sytuacji. Nadzieje na zmiany okazały się płonne, gdyż młodoturcy głosili idee
panturkizmu
. Jego ideolodzy dążyli do zajęcia turańskich ziem
Iranu
i
Rosji
. Dążąc do zjednoczenia ludów tureckich "od Bosforu po Mongolię", uznali, że na przeszkodzie stoi miejscowa ludność ormiańska, zamieszkująca tereny Zakaukazia od 3000 lat. Przy okazji obecności znacznych wojsk w tym regionie postanowili ostatecznie rozwiązać "problem ormiański".
- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Masakra w Adanie
Inicjator ludobójstwa Ormian Talaat Pasza
- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Antyarmenizm
- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Ludobójstwo
24 kwietnia
1915
rząd turecki wydał rozporządzenie nakazujące aresztowanie ormiańskiej inteligencji – tylko w
Stambule
aresztowano wówczas i w większości zgładzono 2345 osób, a
27 maja
kolejne wprowadzające deportację zamieszkujących
Anatolię
Ormian do
Syrii
i
Mezopotamii
. W wyniku tej operacji setki tysięcy Ormian zmarło z głodu albo zostały brutalnie wymordowane przez tureckich żołnierzy i
Kurdów
, których rząd podjudzał przeciwko chrześcijańskim Ormianom i
Asyryjczykom
.
Zatrzymanych topiono, spychano w przepaści górskie, przybijano podkowy końskie do stóp, duchownych
Kościoła ormiańskiego
palono żywcem lub zakopywano w ziemi. Do końca 1915 ok. pół miliona ludzi wypędzono na
Pustynię Syryjską
, gdzie ginęli pozbawieni wody i schronienia od słońca.
W telegramie z września 1915 min.
Talaat Pasza
tak pisał o planach rządu:
- Już wcześniej zostało zakomunikowane, że rząd zdecydował o całkowitej eksterminacji wszystkich Ormian zamieszkałych w Turcji. (...) Bez względu na to, że znajdują się wśród nich kobiety, dzieci i chorzy, jakkolwiek tragiczne będą środki tej eksterminacji, bez słuchania głosu sumienia należy położyć kres ich egzystencji. (...) Ci, którzy sprzeciwią się temu rozkazowi, nie mogą być urzędnikami państwowymi
Telegramy Talaata Paszy (zwane również dokumentami Andoniana) wielu historyków uważa jednak za fałszerstwo[3].
W kilku miejscach Ormianie bronili się przed wojskiem. Około miesiąca od
20 kwietnia
1915 stawiała opór ormiańska dzielnica w
Wan
– aż do zajęcia miasta przez Rosjan. Ponad 50 dni 5 tys. mieszkańców okręgu Musa broniło się na wzgórzu
Musa Dagh
.
Szacuje się, że w wyniku całej operacji liczba Ormian w Turcji spadła z 2,1 miliona w
1912
do zaledwie 150 tysięcy w
1922
.
Współczesna Republika Turecka wobec ludobójstwa
- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Nawet dziś rząd Turcji oficjalnie twierdzi, że tureccy Ormianie padli ofiarą epidemii podczas ewakuacji frontu, a jej przedstawicielstwa dyplomatyczne agresywnie atakują próby upamiętnienia ofiar. Pisarzowi-nobliście
Orhanowi Pamukowi
wytoczono proces "o obrazę tureckości", po tym jak ośmielił się wspomnieć o tragedii Ormian.
13 marca
2005
premier Turcji
Recep Tayyip Erdoğan
zaproponował władzom Armenii zorganizowanie dwustronnej komisji, która miałaby zbadać sprawę masakry w latach 1915-17. Debata w parlamencie tureckim nad tą propozycją była pierwszą, która poruszyła sprawę tamtych wydarzeń.
10 października
2009
Turcja
oraz
Armenia
nawiązały stosunki dyplomatyczne, pierwsze od czasu ludobójstwa. Na mocy porozumienia otwarte miały zostać[4] granice, które od 1993 roku są zamknięte. Był to rezultat konfliktu o Górski Karabach, kiedy to Armenia opanowała region który etnicznie jest ormiański, ale przynależał do Azerbejdżanu[5].
Negocjacje członkowskie Turcji z Unią Europejską a sprawa ludobójstwa
Sprawa ta jest jedną z trudności w
przyszłym członkostwie Turcji w UE
, a zarazem jedyną skuteczną możliwością "wymuszenia" przez
społeczność międzynarodową
przyznania się do tej zbrodni. 12 grudnia 2004 roku
Francja
(kraj, w którym diaspora ormiańska wywiera największy wpływ na politykę bieżącą państwa, w którym żyje) zapowiedziała, że nie zgodzi się na członkostwo Turcji w
Unii
jeżeli ta nie przyzna się do ludobójstwa. "Problem ormiański" jest jednak jednym z wielu obszarów podnoszonych przez Francję przy okazji perspektywy wstąpienia Turcji do UE. Francuzi najbardziej boją się utraty dominującej pozycji w
instytucjach Unii
, a po ratyfikacji
traktatu lizbońskiego
[6] Turcja miałaby najwięcej głosów w nowej
Radzie Unii Europejskiej
- głównej instytucji decyzyjnej UE. Istnieje zatem przypuszczenie, że po zapewnieniu sobie dominującej pozycji bądź po osłabieniu pozycji Turcji w Radzie Unii[7] Francja działając partykularnie – zgodzi się na wejście Turcji do
UE
zapominając o wcześniej podnoszonych hasłach i postulatach ws ludobójstwa.
Stanowisko
Polski
jest jednoznaczne. Polski parlament jasno i wyraźnie wielokrotnie dawał znaki swojej pamięci, w tym również w postaci uchwały sejmowej. W sposób jednoznaczny w uchwale tej zostali określeni zarówno oprawcy jak i prześladowani. Uznanie swoich win historycznych przez Turcję stanowi jeden z niezbędnych warunków do dalszego ubiegania się o miejsce w strukturach Unii Europejskiej.
Studia nad ludobójstwem Ormian
Trudności historyków i badaczy ludobójstwa we współczesnej Turcji
- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Reakcje międzynarodowe
Kraje i stany uznające Rzeź Ormian za ludobójstwo.
W czasie trwania masakry państwa zachodnie kilka razy ostrzegały rząd turecki, nie podjęły jednak żadnych konkretnych działań, gdyż prowadziły w tym czasie
I wojnę światową
. Udzieliły jedynie pomocy humanitarnej Ormianom, którym udało się uciec do
Syrii
i
Iranu
.
Pomnik upamiętniający rzeź Ormian w Montrealu
Zgodnie z podpisanym
10 sierpnia
1920
w
Sèvres
przez sułtana
Mehmeta VI
traktacie
pokojowym na zamieszkanych przed wojną terenach północno-wschodniej Anatolii miało powstać niepodległe państwo ormiańskie. Jednak traktat ten został odrzucony przez partię
młodoturecką
, która przejęła władzę w kraju. Ustalenia z Sèvres zostały praktycznie w całości porzucone w nowo podpisanym
traktacie lozańskim
z
24 lipca
1923
, który wyznaczył współczesne granice Turcji.
W
1939
Adolf Hitler
nawiązał do tego faktu w tzw.
cytacie armeńskim
, wydając rozkaz ataku na
Polskę
: Zabijajcie bez litości kobiety, starców i dzieci; liczy się szybkość i okrucieństwo. Kto dziś pamięta o rzezi Ormian?.
Uznanie za ludobójstwo
Choć zdecydowana większość historyków potwierdza, że na ludności ormiańskiej dokonano ludobójstwa, to przez wiele lat nad tą zbrodnią panowała zmowa milczenia – Turcja była zbyt ważnym sojusznikiem dla światowych mocarstw. Jednak w ostatnich latach kolejne parlamenty podejmują uchwały, w których stwierdzają, że Rzeź Ormian była ludobójstwem. Do tej pory ludobójstwo Ormian oficjalnie uznały następujące państwa:
Argentyna
,
Armenia
,
Austria
,
Australia
,
Belgia
,
Chile
,
Cypr
,
Francja
,
Grecja
,
Holandia
,
Kanada
,
Liban
,
Litwa
,
Niemcy
,
Polska
(gdy 19 kwietnia 2005 r. Sejm dokonał tego poprzez aklamację),
Rosja
,
Słowacja
,
Szwajcaria
,
Szwecja
,
Urugwaj
,
Walia
,
Watykan
,
Wenezuela
i
Włochy
oraz w 2010 roku
USA
. Spośród ciał międzynarodowych uznających Rzeź Ormian za fakt historyczny wymienić można:
Parlament Europejski
(dwukrotnie: w 1987 i 2004 r.),
Radę Europy
, Podkomisję ONZ ds. Zapobiegania Dyskryminacji i Ochrony Mniejszości, Międzynarodowe Stowarzyszenie Badaczy Ludobójstw,
Światową Radę Kościołów
czy Amerykańską Unię Organizacji Żydowskich. Fakt ten uznał też podczas swojej pielgrzymki do Armenii papież
Jan Paweł II
[8]
Przypisy
Zobacz też
inne ludobójstwa:
Holocaust
,
Ludobójstwo w Rwandzie
,
Rzeź wołyńska
,
zbrodnia katyńska
Linki zewnętrzne