Zderzenie cywilizacji (
ang.
The clash of the civilisations) – teoria geopolityczna
politologa
Samuela Huntingtona
powstała na początku lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku, zasygnalizowana w artykule pt. "Zderzenie cywilizacji?" (1993) w "Foreign Affairs"[1] a następnie szerzej opisana w książce pod nieco zmienionym i rozwiniętym tytułem "Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego" (1996). Zrezygnowanie ze znaku zapytania miało zaznaczyć, iż autor powyższego paradygmatu utwierdził się w przekonaniu, że mamy do czynienia z konfliktem cywilizacji.
Huntington twierdzi, że obecnie może dochodzić do poważnych
konfliktów
pomiędzy poszczególnymi
cywilizacjami
. Dowodzi, że w okresie po zakończeniu
zimnej wojny
, kiedy to przyczyną konfliktów były spory ideologiczne, na pierwsze miejsce powrócą spory kulturowe. Uważa on ponadto, że Cywilizacja Zachodu systematycznie traci swoje wpływy we współczesnym świecie. Aby zapobiec jej marginalizacji, musi dojść do pojednania i ściślejszej współpracy dwóch najważniejszych ogniw tej cywilizacji –
Europy
i
Stanów Zjednoczonych
.
Według Huntingtona priorytetem współczesnej polityki międzynarodowej powinno być zażegnywanie konfliktów na granicach cywilizacji (na przykład pomiędzy
Izraelem
a
Palestyńczykami
).
Teoria ta jest często wspominana po
zamachach terrorystycznych z 11 września 2001 roku
.
Zasięg cywilizacji według Huntingtona
Cywilizacja zachodnia
Cywilizacja prawosławna
Cywilizacja latynoamerykańska
Cywilizacja islamska
Cywilizacja hinduistyczna
Cywilizacja chińska
Cywilizacja afrykańska
Tereny zamieszkałe przez wyznawców buddyzmu
Cywilizacja japońska
Byłe kolonie brytyjskie na Karaibach
Państwa "samotne"
Lista cywilizacji
-
afrykańska
;
-
buddyjska
–
Tybet
,
Mongolia
,
Kałmucja
,
Tuwa
,
Ałtaj
w Rosji,
Sri Lanka
,
Laos
,
Kambodża
,
Tajlandia
,
Bhutan
;
-
chińska
–
Chiny
(bez
Tybetu
),
Półwysep Koreański
,
Wietnam
,
Tajwan
,
Singapur
;
-
hinduistyczna
–
Indie
oraz
Nepal
;
-
islamska
–
kraje arabskie
,
Indonezja
,
Malezja
, południowe
Filipiny
,
Albania
,
Iran
,
Pakistan
, kraje byłego
ZSRR
położone w
Azji Środkowej
,
Bangladesz
oraz część
Indii
;
-
latynoamerykańska
;
-
japońska
;
-
prawosławna
– zasięg tej cywilizacji równa się zasięgowi prawosławia, np.:
Rosja
(państwo-ośrodek tej cywilizacji[2]),
Ukraina
,
Białoruś
,
Rumunia
[3],
Mołdawia
,
Bułgaria
,
Macedonia
,
Serbia
,
Grecja
;
-
zachodnia
– obejmująca
Europę Zachodnią
i część
Wschodniej
, prawie cała
Ameryka Północna
(bez
Antyli
,
Meksyku
–
Ameryka Środkowa
),
Australia
,
Nowa Zelandia
,
Papua-Nowa Gwinea
,
Surinam
,
Gujana Francuska
, północne
Filipiny
(bez wyspy
Mindanao
zamieszkanej w większości przez muzułmanów).
Kraje rozszczepione
Większość państw jest heterogenicznych to znaczy zamieszkują je co najmniej dwie grupy etniczne, rasowe bądź religijne. Występują w niektórych silne podziały międzykulturowe między przedstawicielami tej samej cywilizacji (była
Czechosłowacja
, obecnie
Kanada
) lub podziały cywilizacyjne.
Kraje, w których przebiegają linie podziałów międzycywilizacyjnych Huntington nazywa rozszczepionymi (są to m.in.
Sudan
,
Nigeria
,
Tanzania
,
Kenia
,
Etiopia
,
Indie
,
Sri Lanka
,
Malezja
,
Singapur
,
Chiny
,
Filipiny
i
Indonezja
). Silne konflikty na tle różnic cywilizacyjnych wystąpiły w krajach rozszczepionych utrzymywanych jako jedna całość przez reżimy komunistyczne podczas zimnej wojny (była
Jugosławia
i
ZSRR
)[4] doprowadzając do rozpadu tych państw.
Kraje na rozdrożu
W odróżnieniu od państw rozszczepionych w krajach "na rozdrożu" występuje jedna dominująca kultura, która określa przynależność danego państwa do określonej cywilizacji, jednak przywódcy państwa chcą aby znalazło się w obrębie innej. Do najważniejszych państw, w których podjęto próbę zmiany kręgu cywilizacyjnego według Huntingtona należą:
Całkowita zmiana nie powiodła się w żadnym z wyżej wymienionych państw[5].
Odrzucenie, westernizacja, reformizm
Główne cechy Zachodu odróżniające go od innych cywilizacji wytworzyły się przed modernizacją. Są to:
filozofia
grecka,
prawo rzymskie
,
język łaciński
i
chrześcijaństwo
. Inne to rozdział władzy duchowej i doczesnej, rządy prawa, pluralizm społeczny, gremia przedstwicielskie, indywidualizm.
Od XVIII wieku w konsekwencji rozwoju wiedzy naukowej i technicznej trwają na świecie procesy modernizacyjne. Według Huntingtona na modernizację składają się
industrializacja
,
urbanizacja
, alfabetyzacja, wyższy poziom
wykształcenia
, zamożności i mobilności społecznej. Umożliwiają one panowanie ludzi nad środowiskiem. Najszybciej procesy te rozpoczeły się w cywilizacji zachodniej, ponieważ dotyczyły również środków transportu i techniki militarnej, umożliwiło to ekspansję polityczną Zachodu (m.in.
kolonializm
) na cywilizacje niezachodnie. Upowszechnianie się modernizacji naukowo-technicznej i dominacja Zachodu doprowadziły do powstania poglądu o powstawaniu cywilizacji
uniwersalnej
, której cywilizacje niezachodnie miały ulegać, przyjmując ideologię i instytucje Zachodu miały podlegać westernizacji (
okcydentalizacji
).
Jednak w zetknięciu z Zachodem cywilizacje niezachodnie zareagowały głównie na trzy sposoby: odrzucając równocześnie modernizację i westernizację, przyjmując jedno i drugie (herodianizm) albo akceptując modernizację i odrzucając wartości zachodnie – (reformizm).
Odrzucenie
Przykładami państw, w których odrzucano i modernizację i westernizację były w przeszłości
Japonia
i
Chiny
.
Z Japonii, po pierwszych kontaktach w
1542
, w połowie XVII w. wygnano wszystkich Europejczyków. Kres tej postawie położyły dopiero wymuszenie w
1854
traktatu japońsko-amerykańskiego przez komodora
Perry'ego
i modernizacja rozpoczęta w
epoce Meiji
po
1868
.
W Chinach również po początkowym akceptowaniu chrześcijańskich misjonarzy od
1601
wygnano ich w
1722
, polityka ta wywodziła się z przekonania o wyższości chińskiej kultury i z wyobrażeń o swoim państwie jako "Kraju Środka". Izolacji Chin położyły kres
wojny opiumowe
w XIX w.
Współcześnie odrzucają modernizację tylko izolowane społeczności wiejskie i nieliczne grupy ekstremistów.
Wg autora niepraktyczność i koszt izolowania się powoduje, że odrzucenie jest opcją, która nie ma szans przetrwania w modernizujacym się świecie.
Westernizacja (herodianizm)
Przyjęcie modernizacji i westernizacji (
Toynbee
nazywa to herodianizmem) wychodzi z założenia, że modernizacja jest potrzebna, miejscowej kultury nie można z nią pogodzić wieć trzeba ją zarzucić, społeczeństwo należy zwesternizować aby mogło być zmodernizowane.
Metodę taką zastosowali
kemaliści
w
Turcji
, była stosowana również w
Rosji
(reformy Piotra Wielkiego) oraz w
Meksyku
.
W żadnym z tych państw nie nastąpiła całkowita westernizacja. W Turcji nastąpiło odrodzenie
islamu
, w Rosji powstały podziały społeczne (
słowianofile
i
okcydentalisci
, współcześnie okcydentalisci, "atlantysci", "kosmopolici" kontra "euroazjatyści", "nacjonaliści"). W Meksyku proces zachodzi od lat 80., jego przyjęcie do
NAFTA
budzi częściowy sprzeciw w USA, pełna zrozumienia reakcja meksykańskich elit intelektualnych na rewoltę w stanie
Chiapas
stawia wg autora znak zapytania co do przyszłości amerykanizacji kraju.
Huntington stwierdza, że wszystkie te próby zmiany kręgu kulturowego i westernizacji nie zakończyły się sukcesem, kraje te pozostają "krajami na rozdrożu".
Reformizm
Trzecia opcja polega na wprowadzaniu modernizacji i zachowaniu podstawowych wartości, zwyczajów i instytucji rodzimej kultury. Jest ona najpopularniejsza wśród niezachodnich elit. Już w Chinach w ostatnich latach
dynastii Qing
głoszono hasło Ti yong: "Chińskie nauki zachowujemy dla podstawowych zasad, zachodnie są potrzebne na praktyczny użytek". Japończycy zastosowali regułę Wakon, Yosei (japoński duch, zachodnia technika). Próbę pogodzenia islamu z nowoczesnością podjęli
Dżamal ad-Din al-Afghani
i
Muhammad Abduh
. Wg Maxime'a Rodinsona "pobożni muzułmanie mogą rozwijać nauki ścisłe", "
szariat
nie koliduje z masową edukacją".
Huntington stawia tezę, że modernizacja nie musi oznaczać westernizacji, modernizacja wręcz umacnia niezachodnie kultury i osłabia względną siłę Zachodu, "świat staje się zasadniczo bardziej nowoczesny i mniej zachodni"[6].
Malejąca rola Zachodu
Autor wskazuje na malejącą systematycznie rolę cywilizacji zachodniej w świecie w najnowszej historii. Odsetek ludności świata pod polityczną kontrolą Zachodu spadł w latach 1900-1995 z 44,3% do 13,1%; udział w światowej produkcji
wyrobów gotowych
w latach 1928-1980 spadł z 84,2% do 57,8%; udział w światowym
PKB
w latach 1950-1992 spadł z 64,1% do 48,9%.
Odnowa Zachodu?
Huntington przychyla się do poglądów głoszących, iż cywilizacja zachodnia podlega identycznym ewolucjom i przemianom dynamicznym jak inne cywilizacje. W związku z tym może stopniowo zanikać jeszcze dziesiątki lub setki lat. Może jednak również przeżyć okres odrodzenia, odwrócić proces słabnięcia. Zasadnicze według autora znaczenie ma powstrzymanie wewnętrznych procesów rozkładu (
przestępczość
,
narkomania
, rozkład
rodziny
, spadek wzajemnego zaufania społecznego, upadek etosu pracy, folgowanie potrzebom, słabnąca aktywność intelektualna). Przyszłość Zachodu ma m.in. zależeć od uporania się z powyższymi problemami dostarczającymi argumentów o
moralnej
wyższości muzułmanów i Azjatów.
Kolejnym problem jest dla Huntingtona zagadnienie
imigracji
i
asymilacji
imigrantów. Groźny dla Zachodu brak asymilacji autor dostrzega u muzułmanów w Europie i u Latynosów w USA. W Stanach Zjednoczonych istnieje wręcz groźba wewnętrznego konfliktu, przekształcenia w kraj rozszczepiony i rozpadu państwa. Pod koniec XX w. amerykańskie składniki tożsamości narodowej stały się celem ataku wpływowych intelektualistów i publicystów, w imieniu
wielokulturowości
zaczęto propagować tożsamość grup rasowych i etnicznych, krytyce poddano identyfikowanie się Ameryki z cywilizacją zachodnią. Odrzucenie Amerykańskiego Credo (American's Creed) i cywilizacji zachodniej oznacza koniec Stanów Zjednoczonych Ameryki w znanej dotąd postaci. Europa jest dodatkowo zagrożona słabnięciem
chrzescijaństwa
będącego jej centralnym składnikiem.
Jeśli Ameryka i Europa dokonają odnowy moralnej w oparciu o wspólne cechy kulturowe, rozwiną współpracę gospodarczą i polityczną mogą odrodzić potęgę Zachodu. Autor przytacza nawet tezę
Mahathira
o możliwej "konfederacji
UE
-
NAFTA
". Do innych koniecznych działań zalicza poszerzanie UE i NATO, popieranie westernizacji Ameryki Łacińskiej, hamowanie rozwoju arsenałów państw islamskich i chińskich, uznanie roli Rosji jako ośrodka cywilizacji prawosławnej i regionalnego mocarstwa, utrzymanie technicznej i militarnej przewagi nad innymi cywilizacjami.
Krytyka
Krytycy teorii "zderzenia cywilizacji" zwracają uwagę na wewnętrzną niejednorodność cywilizacji oraz występowanie wielu konfliktów wewnątrzcywilizacyjnych. Liczne i poważne konflikty występują np. w cywilizacji islamskiej. Podczas
wojny iracko-irańskiej
zginęło ponad milion osób, dziesięciokrotnie więcej niż w pięciu
wojnach izraelsko-arabskich
.
Podczas wojen i konfliktów zawiązywane są czasami sojusze odrębnych cywilizacyjnie państw np. katolicki król Francji
Franciszek I
w XVI w. zawierał przymierza z
tureckim
sułtanem
przeciwko katolickim
Habsburgom
,
narodowy socjalizm
i
komunizm
(śmiertelni wrogowie) zmówiły się w przededniu wybuchu
II wojny światowej
(
Pakt Ribbentrop-Mołotow
), podczas wojny w Bośni Zachód poparł muzułmanów. Stany Zjednoczone nakładają sankcje na
Iran
współpracując z
Arabią Saudyjską
itp.
Odnośnie stosunków międzynarodowych w czasie pokoju krytycy zarzucają Huntingtonowi błędność tezy o kulturowych korzeniach współpracy ekonomicznej, wskazują na istnienie wysokich deficytów handlowych np. USA w handlu z Japonią i Chinami, w świecie islamu 90% obrotów handlowych przypada na kraje spoza regionu[7].
Ponadto krytycy zauważają, że w przeciwstawianiu przestrzeni konfliktu przestrzeniom dialogu autor założył błędnie, że dialog jest antynomią konfliktu, a nim nie jest: dialog prowadzi się na ogół w sytuacji grożącego lub potencjalnego konfliktu[].
Norman Davies
w książce Europa − między Wschodem a Zachodem krytykuje Huntingtona i jego teorię. Pisze on:
|
Autor [...] sprzeniewierzył się wszelkim zasadom rzetelnego i rozsądnego rozumowania, jakiego można byłoby oczekiwać po takich kręgach. Jego cywilizacje − zachodnia, słowiańsko-prawosławna, islamska, hinduistyczna, konfucjańska czy japońska − są jasno rozróżnionymi bytami o wyraźnych granicach. Nie są wymieszane. Nie nakładają się. Jak zauważył jeden z jego krytyków: "Poplątane i kręte zaułki świata zostały wyprostowane. Ostrym ołówkiem i pewną ręką Huntington zakreśla linie wyznaczające kraniec jednej cywilizacji oraz początek pustyni «innego»" [8]. |
Najradykalniejsi z krytyków Huntingtona, tacy jak między innymi
Edward Said
i
Samir Amin
, uznali ją wręcz za wyraz
rasizmu
i dowodzili paraleli między nią a założeniami
narodowego socjalizmuu
[].
Przypisy
- ↑ Polskie tłumaczenie: Samuel P. Huntington, Wojna cywilizacji?, [w:] Res Publica Nowa, nr 2 (65), luty 1994.
- ↑ Samuel Huntington, Zderzenie cywilizacji, WWL Muza, Warszawa 2007. s. 272.
- ↑ Ukraina, Białoruś i Rumunia w znacznej większości
- ↑ Samuel Huntington, "Zderzenie cywilizacji", WWL Muza, 2007, s. 221-224.
- ↑ Samuel Huntington, "Zderzenie cywilizacji", WWL Muza, 2007, s. 224-254.
- ↑
Samuel Huntington
, "Zderzenie cywilizacji", Wydawnictwo Muza, Warszawa 2007, s. 115.
- ↑ Josef Joffe, Wielkie mocarstwa, rozdział "Pojedynek kultur", s. 35-39.
- ↑ Norman Davies: Europa − między Wschodem a Zachodem. Kraków: Znak, 2007, s. 247. .
Zobacz też
Bibliografia
- Samuel Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Wyd. 9, WWL Muza, Warszawa 2007, ss. 572.
- Krzysztof Kwaśniewski, Zderzenie kultur. Tożsamość a aspekty konfliktów i tolerancji, Warszawa 1982, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Linki zewnętrzne