Żuławy Wiślane (
313.54
) – jednostka fizjograficzna wchodząca w skład makroregionu Pobrzeże Gdańskie (
313.5
) i podprowincji Pobrzeża Południowobałtyckie (
313
). Obejmują rozległą równinę deltową Wisły przypominającą w ogólnym zarysie kształt odwróconego trójkąta, którego wierzchołek znajduje się w rozwidleniu
Wisły
na
Leniwkę
i
Nogat
, zaś podstawa wyznaczona jest przez
Mierzeję Wiślaną
. Wysokość tak wyznaczonej figury osiąga około 50 km, a podstawa – około 40 km. Obszar Żuław jako jednostki fizjograficznej zbliżony jest do obszaru wydzielanej w
geobotanicznym podziale Polski
krainy Żuławy Wisły.
Etymologia nazwy
W literaturze podejmującej problematykę Żuław Wiślanych istnieją rozbieżności co do źródłosłowu nazwy tej krainy geograficznej. Często geneza słowa Żuławy wiązana jest bądź to z pruską przeszłością tego obszaru i słowem „solov” – wyspa, bądź też z polskim rzeczownikiem „żuł”, czyli namuł, osad rzeczny. Inne źródła podają natomiast, iż nazwa pochodzi z języka pierwotnych Prusów i tylko została spolszczona (po litewsku: sala – wyspa, žolė – trawa).¹
Historia osadnictwa
Początki osadnictwa na Żuławach sięgają okresu od około 2500 do 1700 lat p.n.e. Potwierdzają to znaleziska archeologiczne z kilku miejscowości, jak np.:
Niedźwiedziówka
,
Lubieszewo
,
Ostaszewo
,
Kaczynos
,
Kończewice
,
Krasnołęka
,
Lasowice Wielkie
czy
Lichnowy
. Prawdopodobnie odnalezione osady miały jedynie charakter okresowy, a ich powstanie mogło mieć związek z głównymi zajęciami ówczesnej ludności, tj. rybołówstwem oraz poławianiem i obróbką
bursztynu
.
Następne epoki nie przynoszą zmian w zasięgu i natężeniu osadnictwa.
Na wiek
IX
n.e. datowana jest osada (legendarne
Truso
, zamieszkiwane niegdyś przez Estów-Prusów), której pozostałości zostały odkryte w
Janowie Pomorskim
, niedaleko
Elbląga
. Kraj Estów, leżący wówczas na krawędzi tworzącej się delty, było ważnym ośrodkiem handlowo-rzemieślniczym, utrzymującym rozległe kontakty gospodarcze ze
Skandynawią
, słowiańskimi plemionami zachodniopomorskimi czy północnoniemieckimi.
Do
XII wieku
obszar Żuław charakteryzował się bardzo niewielkim zaludnieniem, co wynikało ze stałego niebezpieczeństwa powodzi. Osadnictwo w tym okresie koncentrowało się na krawędziach wysoczyzn morenowych wokół
delty
, w okolicach Gdańska,
Miłobądzu
,
Gorzędzieju
, Lichnowach i
Węgrach
(ludność słowiańska) oraz wokół jeziora
Drużno
i na
Wysoczyźnie Elbląskiej
(
Prusowie
).
W
XIII wieku
rozpoczęła się intensywna, słowiańsko-pruska kolonizacja, pozostałością której są istniejące po dzień dzisiejszy osady i systemy odwadniające oraz liczne nazwy miejscowości. Do końca XIII wieku osadnictwo słowiańskie sięgnęło na północy i wschodzie po linię:
Płonia Wielka
(obecnie teren
Rafinerii Gdańskiej
),
Cedry Wielkie
, Ostaszewo, Lubieszewo,
Świerki
,
Malbork
. Po drugiej stronie powyższej granicy, która miała wiele odchyleń, istniał szereg osad zamieszkanych przez ludność
pruską
.
W średniowieczu oraz późniejszym okresie Żuławy (niem. nazwa Werder) były terenem intensywnej kolonizacji holenderskiej (mieszkali tu
Olędrzy
,
wyznania mennonickiego
) a następnie niemieckiej. Najszybciej w
1536
roku w Lichnowach.
Po
II rozbiorze Polski
w
1793
roku całe ich terytorium włączono do
Prus
, rozdzielając między nowe powiaty "
Gdańskie Niziny
" i "
Gdańskie Wyżyny
".
W latach
1920
–
1939
stały się częścią
Wolnego Miasta Gdańska
. Po
II wojnie światowej
powróciły do Polski, opuszczone po zalaniu
polderów
i ucieczce dotychczasowych mieszkańców. Tereny te zasiedlili przesiedleńcy z
Wołynia
,
Wileńszczyzny
oraz osadnicy z
Kaszub
i
Kociewia
.
Regionalizacja fizycznogeograficzna
Żuławy, jako jedyna kraina geograficzna Polski, ma bardzo wyraźnie granice naturalne[]. Są one wytyczone przez ostro zarysowane krawędzie wysoczyzn morenowych silnie kontrastujące z płaską krainą deltową. Na zachodzie i południowym zachodzie granicę stanowi wysoko wzniesiona krawędź wschodnich peryferii Pojezierza Kaszubskiego (
314.51
), a także Pojezierza Starogardzkiego (
314.52
), na południu i południowym wschodzie Dolina Kwidzyńska (
314.81
) i krawędź Pojezierza Iławskiego (
314.9
), a na wschodzie Równina Warmińska (
313.56
) oraz wyraźnie zarysowana krawędź Wysoczyzny Elbląskiej (
313.55
). Tu u południowych stoków Wysoczyzny Elbląskiej zaznacza się nieduże odchylenie od powierzchni wspomnianego trójkąta, gdyż w okolicach
Pasłęka
delta Wisły wciska się niewielką zatoką pomiędzy obszary wysoczyzn morenowych. Na północy, a więc od strony Zatoki Gdańskiej, granica Żuław Wiślanych jest również ostro zarysowana. Tworzy ją wyraźny pas zwydmionych piasków morskich –
Mierzeja Wiślana
(
313.53
).
Żuławy Wiślane podzielone są na trzy mniejsze terytoria
-
Żuławy Malborskie
(
niem.
das Marienburger Werder) – obejmują tereny położone w widłach Wisły i
Nogatu
(zwane Żuławami Wielkimi,
niem.
das Große Werder) i te wsie na wschód od Nogatu, które leżą poniżej linii osad: Kukułka, Gronowo,
Oleśno
i
Ząbrowo
. Te ostatnie noszą nazwę Żuław Małych (das kleine Marienburger Werder)
-
Żuławy Elbląskie
(
niem.
das Elbinger Werder) – obejmują tereny leżące na wschód od Nogatu i powyżej Żuław Małych.
Rzeźba terenu
Obszar Żuław Wiślanych stanowi tylko teoretycznie płaską
równinę
, wznoszącą się niewiele ponad poziom morza i nieznacznie podniesioną w górę rzeki. Niedostrzegalne w terenie dla ludzkiego oka różnice w wysokości, wychwytuje dopiero
mapa topograficzna
. Pozwala ona stwierdzić istnienie wielu różnej wielkości nabrzmień, a także powierzchni położonych poniżej poziomu morza, tworzących obszary
depresyjne
. Powierzchnia Żuław u nasady
delty
, przy rozgałęzieniu
Leniwki
i
Nogatu
w tak zwanej
Mątowskiej Głowie
, znajduje się nieco powyżej 10 m n.p.m. stąd powierzchnia stopniowo się obniża w kierunku północnym i północno-wschodnim, aby mniej więcej na linii
Święty Wojciech
,
Kiezmark
,
Nowy Dwór Gdański
,
Jegłownik
i
Rozgart
osiągnąć 0 m i przejść w kilka obniżeń leżących poniżej poziomu morza.
Obszary depresyjne stanowią ok. 28% ogólnej powierzchni
delty
. Największy obszar
depresyjny
rozpościera się wokół
Jeziora Druzno
, głównie po jego zachodniej i północno-zachodniej stronie. Zajmuje on powierzchnię 181 km² (22 km długości i 13 km szerokości). Na jego obszarze w
Raczkach Elbląskich
znajduje się najniżej położony punkt depresyjny Polski (1,8 m p.p.m.). Jest to miejsce położone przy drodze krajowej numer 22 pomiędzy miastami
Elbląg
i
Malbork
. Drugi co do wielkości obszar depresyjny, obejmujący 152 km², rozprzestrzenia się szeroko w okolicach
Nowego Dworu Gdańskiego
. Znaczne obszary depresyjne znajdują się również w okolicach miejscowości Marzęcino i Kępiny Małe.
Powierzchnie wznoszące się od 0 do 5 m n.p.m. rozprzestrzenione są najbardziej (zajmują 47%), natomiast na powierzchnie powyżej 5 m n.p.m. przypada 25%, przy czym najwyżej położone punkty osiągają zaledwie 11,4 m n.p.m. (w miejscowości
Jegłownik
) i 14,6 m n.p.m. w
Grabinach-Zameczku
.
Wody powierzchniowe
Wody powierzchniowe na Żuławach Wiślanych zatraciły, w większości przypadków, swoje naturalne cechy w wyniku długotrwałej ingerencji człowieka. Cechuje je minimalny spadek, a poziom ich zbliżony jest do poziomu morza. Wszystkie cieki stałe są tu właściwie kanałami, których poziom jest regulowany sztucznie. Głównym ciekiem wodnym w obrębie Żuław jest Wisła, która wraz z
Nogatem
dzieli je na trzy części:
Żuławy Gdańskie
, Żuławy Malborskie i Żuławy Elbląskie, a każda z tych części ma osobny układ hydrograficzny. Żuławy Gdańskie leżą w całości w dorzeczu
Martwej Wisły
, Żuławy Wielkie w dorzeczu Szkarpawy i kilku mniejszych cieków, Żuławy Elbląskie zaś w dorzeczu
Nogatu
i
rzeki Elbląg
.
Szkarpawa
(27 km długości, całkowita powierzchnia zlewni wynosi 780 km²) poprzez swoje dopływy (Święta (
Tuga
), Kanał Panieński,
Linawa
)) odwadnia cały obszar Żuław Wielkich. Górną część tegoż obszaru odwadnia grawitacyjnie rzeka Święta nosząca w dolnym odcinku nazwę
Tuga
(powierzchnia zlewni 274 km²) ze swoimi dopływami: Świerkowską Strugą, Dębińską Strugą, Małą Świętą, Kanałem Lisewskim i Zielonką. Prawobrzeżnym dopływem
Szkarpawy
poza tym, jest Kanał Panieński zwany Panieńską Łachą. Długość głównego cieku wynosi 32 km, a powierzchnia zlewni 220 km² . Kanał Panieński wśród kilku większych dopływów przyjmuje między innymi Izbową Łachę, oraz poprzez
Kanał Drzewny
– Starą Tugę I i Starą Tugę II.
Wody podziemne
Na obszarze Żuław Wiślanych występują trzy piętra użytkowych
wód podziemnych
:
Kredowe
Poziom tych wód, zarówno z punktu widzenia zasobów jak i łatwości eksploatacji, jest dla obszarów Żuław Wielkich i Elbląskich małowartościowy z uwagi na znaczne zasolenie (duża zawartość
jonu
Cl
– ). W jednym z wierceń w okolicach
Nowego Dworu Gdańskiego
stwierdzono, że na głębokości 105 metrów zasolenie wynosiło 220, a na głębokości 145 m 4000
mg
/
l
Cl
–. Wzrost zasolenia wraz z głębokością w tym piętrze wodonośnym został potwierdzony także w badaniach przeprowadzonych w okolicach
Tczewa
.
Trzeciorzędowe
Utwory trzeciorzędowe występują w głębszym podłożu geologicznym Żuław jedynie fragmentarycznie, sprawia to, iż wody tego piętra mają na Żuławach ograniczone znaczenie. Szersze ich rozprzestrzenienie stwierdzono na Żuławach Elbląskich.
Czwartorzędowe
Wody te są najważniejszym piętrem wodonośnym Żuław, nie tylko ze względu na zaopatrzenie w wodę, ale także z punktu widzenia całokształtu gospodarki wodnej tego obszaru. Występują w dwóch zasadniczych
poziomach wodonośnych
: głębszy (śródmorenowy) związany jest z utworami
zlodowacenia środkowopolskiego
, a występujący wyżej (międzymorenowy) utworzony jest przez piaski
interglacjału emskiego
i spągowe partie deltowych osadów
holocenu
.
Poziom śródmorenowy
Występowanie poziomu głębszego, stwierdzono między innymi w okolicach
Nowej Cerkwi
, gdzie
warstwę wodonośną
stanowią soczewy piasków drobno- i średnioziarnistych o miąższości 10 – 15 m. Występują one na głębokości od 40 m do 80 m.
Zwierciadło wody
jest
napięte
i stabilizuje się na rzędnych zbliżonych do powierzchni terenu. Poważnym mankamentem tych wód jest znaczna zawartość związków żelaza sięgająca od 10 do 20
mg
/
l
Fe
. Natomiast poziom ten nie wykazuje poważniejszego zasolenia. Średnia ilość jonu chlorkowego wynosi około 40
mg
/
l
.
Poziom międzymorenowy
Poziom ten rozprzestrzenia się prawie na całym obszarze Żuław i często w stropie łączy się z piaskami holoceńskimi delty. Miąższość serii wodonośnej wynosi od 15 do 30 m, a miejscami i więcej.
Zwierciadło wód
jest
swobodne
lub może być napinane przez słabo przepuszczalne
osady aluwialne
. Powszechnie zawierają one znaczne ilości związków żelaza (5 – 10
mg
/
l
Fe
). Zawartość tych związków w spągowych partiach holocenu w
Nowym Stawie
wynosi aż 60
mg
/
l
Fe. Charakterystyczną cechą wód holocenu jest zwiększona ilość siarczanów, azotanów oraz występowanie
metanu
, wyjątek stanowi ujęcie w Letnikach, które jest głównym ujęciem dla Centralnego Wodociągu Żuławskiego. Z ujęcia tego zaopatrywani są w wodę użytkownicy Żuław Wielkich i Elbląskich.
Wybrana bibliografia
¹ Zygmunt Gloger: "Geografia historyczna ziem dawnej Polski", Kraków 1903;