Dewon ( ang. Devonian)

• w sensie geochronologicznym – czwarty okres ery paleozoicznej . Trwał około 57 milionów lat (od 416,0 ± 2,8 do 359,2 ± 2,5 mln lat temu). Dzieli się na trzy epoki : dewon wczesny , dewon środkowy i dewon późny .

• w sensie chronostratygraficznym – czwarty system eratemu paleozoicznego , leżący powyżej syluru , a poniżej karbonu . Dzieli się na trzy oddziały : dewon dolny , dewon środkowy i dewon górny . Międzynarodowy stratotyp granicy sylur /dewon znajduje się w Klonku koło Suchomastów (około 35 km na SW od Pragi ). Granica oparta jest na pierwszym pojawieniu się graptolita Monograptus uniformis Přibyl, 1940.

Nazwa pochodzi od hrabstwa Devon w południowo-zachodniej Anglii , skąd pochodzą pierwsze zbadane skały tego systemu . System dewoński wydzielili Roderick Murchison i Adam Sedgwick w 1839 roku. Na mapach i przekrojach geologicznych skały dewońskie znaczy się barwą brązową.

Paleogeografia i geologia

We wczesnym dewonie doszło do ostatecznego zamknięcia się oceanu Japetus , wskutek zderzenia dwóch kontynentów: Laurencji i Bałtyki . W wyniku tego zderzenia powstał jeden duży kontynent – Laurosja , z pasmem górskim kaledonidów , znajdujący się w położeniu równikowym. Na półkuli północnej obecne były mniejsze kontynenty: Syberia i Chiny. Południową półkulę zajmował olbrzymi kontynent Gondwana , oddzielony od Laurosji oceanem Reik , a od Chin i Syberii – oceanem Paleotetyda . Wszystkie kontynenty otaczał ocean Panthalassa . Dewon charakteryzował się ciepłym klimatem z ochłodzeniem pod koniec tego okresu. Dla regionu europejskiego charakterystycznymi osadami dolnego dewonu są skały terygeniczne facji oldredowej (głównie zlepieńce , piaskowce ). W dewonie środkowym i górnym występują najczęściej osady węglanowe facji płytkowodnej i rafowej (różne typy wapieni , czasami zdolomityzowane , także margle i łupki margliste).

Bogactwa naturalne

Formacje dewońskie zawierają złoża pirytu , rud miedzi , rud cynku i ołowiu oraz surowce węglanowe ( wapienie , margle , dolomity ) i okruchowe ( piaskowce kwarcytowe , łupki fyllitowe ).

Flora

W morzach rozwijają się glony . Prócz chryzofitów i zielenic , występują w większej liczbie brunatnice , ramienice i krasnorosty . Spotyka się również więcej grzybów . Na florę lądową dewonu wczesnego i środkowego składały się pierwotne rośliny naczyniowe : psylofity ( ryniofity , trymerofity i zosterofilofity ). Pojawiają się pierwsze mszaki , skrzypy , paprocie zarodnikowe , widłaki jednozarodnikowe . W późnym dewonie pojawiają się widłaki różnozarodnikowe , klinolisty i pierwsze rośliny nasienne ( paprocie nasienne ). Po raz pierwszy pojawia się również drzewiasty pokrój roślin naczyniowych . Pod koniec dewonu wymierają psylofity .

Fauna

Morza

Wczesny dewon to ostatnia epoka życia planktonicznych graptolitów właściwych. Plankton tworzą tentakulity i małżoraczki o dużym znaczeniu biostratygraficznym . Rozwijają się rafy budowane przez koralowce ( koralowce czteropromienne i denkowce ), stromatoporoidy i gąbki . Rozwijają się znacznie ramienionogi i liliowce . Mniejsze znaczenie mają trylobity , pośród których w późnym dewonie wymierają Lichida, Odontopleurida i Phacopida. Pojawiają się pierwsze amonity (agoniatyty, goniatyty , wywodzące się z baktrytów , a w famenie – klymenie , które z końcem dewonu wymierają). Rozwijają się w dalszym ciągu konodonty , które razem z amonitami dostarczają najważniejszych skamieniałości przewodnich . Wśród stawonogów pojawiają się przodkowie kikutnic (Palaeopantopodida) i muszloraczki (Conchostraca). Pod koniec dewonu wymierają tentakulity i pęcherzowce (Cystoidea).

W dewonie następuje silny rozwój ryb . Prócz istniejących już w sylurze bezszczękowców (Agnatha) , pierwszych szczękowych ryb fałdopłetwych (Acanthodii) i pierwszych ryb kostnochrzęstnych (Chondrostei) pojawiają się inne ryby chrzęstnoszkieletowe (prażarłacze Cladoselachii ) oraz zrosłogłowe (Holocephali) – ryby pancerne (tarczowce; Placodermi). Zaczynają występować również pierwsze ryby mięśniopłetwe (Sarcopterygii): trzonopłetwe (Crossopterygii) i dwudyszne (Dipnoi), przystosowane do życia w środowiskach słodkowodnych. Pod koniec dewonu wymierają ryby pancerne.

Lądy

We wczesnym dewonie pojawiają się pierwsze lądowe owady ( skoczogonki , np. Rhyniella), wije i pajęczaki (m.in. roztocze i zaleszczotki ). Natomiast w późnym dewonie pojawiają się formy przejściowe pomiędzy rybami a płazami ( Ichthyostega ), pochodzące od ryb trzonopłetwych , takich jak Tiktaalik .

Na przełomie franu i famenu dochodzi do wielkiego wymierania – jednego z pięciu największych kryzysów biotycznych fanerozoiku .

Dewon na ziemiach Polski

• echa orogenezy kaledońskiej powodują niemal całkowite wycofanie się morza ,
• formacje z obszarów lądowych świadczą o panującym wówczas gorącym i suchym klimacie,
• schyłek najstarszego dewonu to transgresja morska na obszarze niemal całej Polski – zalaniu nie ulegają tylko Sudety i ich przedgórze ,
• zaczynają się wstępne ruchy górotwórcze orogenezy hercyńskiej ,
• w Polsce najwięcej pozostałości z okresu dewonu znajduję się na powierzchni w Górach Świętokrzyskich , są to wapienie z licznymi skamieniałościami,
• w Sudetach osady dewońskie występują w Górach Kaczawskich , depresji Świebodzic i Górach Bardzkich , są to słabo zmetamorfizowane osady ilaste i piaszczyste oraz metawulkanity.

Zobacz też

• Rhynie Chert

Bibliografia

• Włodzimierz Mizerski, Stanisław Orłowski, 2005: Geologia historyczna dla geografów. PWN
• Stanisław Orłowski, Michał Szulczewski, 1990: Geologia historyczna. Wydawnictwa Geologiczne.