Widok szczytu
Tarnicy
od strony Szerokiego Wierchu.
Bieszczady Zachodnie (
522.12
) – rozciągają się od
Przełęczy Użockiej
(853 m n.p.m.) na wschodzie po
Przełęcz Łupkowską
(640 m n.p.m.) na zachodzie. Obszar ten w większości leży na terenie
Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”
. Charakterystyczny krajobraz Bieszczadów to równoległe, długie, ciągnące się z północnego zachodu na południowy wschód
pasma górskie
, których wysokość wzrasta z zachodu na wschód.
Najwyższym
szczytem Bieszczadów Zachodnich jest
Tarnica
(1346 m n.p.m.),
najwybitniejszym
–
Wielka Rawka
(523 m nad
przeł. Beskid
).
Termin Bieszczady używany jest zwykle w Polsce jako synonim polskich Bieszczadów (które są jedynie częścią Bieszczadów Zachodnich). Słowacka część Bieszczadów Zachodnich nazywana jest przez Słowaków Górami Bukowskimi (Bukovské vrchy), a przez Węgrów – Keleti Beszkidek.
Położenie
Na zachodzie Bieszczady Zachodnie graniczą z
Beskidem Niskim
, na północy z
Górami Sanocko-Turczańskimi
, na wschodzie z
Bieszczadami Wschodnimi
, na południu zaś z
Wyhorlatem
.
Zachodnią granicę granicę wyznaczają doliny
Osławy
i
Osławicy
,
Przełęcz Łupkowska
i dolina
Laborca
, wschodnią –
San
,
Przełęcz Użocka
i dolina rzeki
Uż
. Natomiast granica północna bywa na terenie Polski przeprowadzana rozmaicie.
Geofizyczna
poprowadzona jest północnymi stokami
Otrytu
,
Korbani
i
Chryszczatej
, chociaż czasami Otryt wliczany jest do Gór Sanocko Turczańskich.
Geomorfologicznie
wyróżnia się Bieszczady Południowe (lub Wysokie) na południe od Sanu i Bieszczady Środkowe (lub Niskie) między Sanem a linią kolejową
Zagórz
-
Ustrzyki Dolne
(oraz Wyżynę Wańkowej, czyli północną część Gór Sanocko-Turczańskich). Natomiast w rozumieniu
turystycznym
Bieszczadami zwie się góry na południe od linii kolejowej, przy czym północną część tak rozumianych Bieszczadów nazywa się Przedgórzem Bieszczadzkim.
Pasma górskie
- Pasmo graniczne – ciągnie się od
Przełęczy Łupkowskiej
długim i krętym grzbietem po
Przełęcz Użocką
. Granią tego pasma biegnie granica ze
Słowacją
, a od szczytu
Krzemieniec
na wschód z
Ukrainą
. Jednocześnie przez to pasmo przebiega
dział wód
oddzielający zlewiska
Morza Bałtyckiego
i
Morza Czarnego
.
- Pasmo Połonin – najwyższe i najbardziej popularne wśród turystów pasmo obejmujące od zachodu kolejno:
Połoninę Wetlińską
,
Połoninę Caryńską
,
Bukowe Berdo
, gniazdo
Tarnicy
i
Połoninę Bukowską
. Wysokość szczytów w tym rejonie rośnie w miarę przesuwania się na wschód – zwieńczone najwyższym szczytem polskich Bieszczadów –
Tarnicą
.
-
Wysoki Dział
– rozciągający się pomiędzy
Komańczą
a
Cisną
, a dokładniej między dolinami rzek:
Osławica
,
Solinka
i potoku
Hoczewka
. W południowo-wschodniej części pojedyncze szczyty pasma przekraczają 1000 m n.p.m., a w rejonie
Chryszczatej
znajduje się
rezerwat przyrody Zwiezło
gdzie w wyniku osuwiska powstały
Jeziorka Duszatyńskie
.
-
Pasmo Łopiennika i Durnej
– ciągnące się od przełęczy, po której biegnie droga
Cisna
–
Jabłonki
, po
Dołżycę
, do którego także zaliczany jest masyw
Falowej
.
Ponadto niektórzy zaliczają do Bieszczadów Pasmo
Otryt
z najwyższym szczytem
Trohańcem
, znajdujące się między dolinami
Sanu
i potoku
Głuchy
.
Geologia
Głównym warunkiem decydującym o morfologii Bieszczadów jest różna odporność
materiału skalnego
na
wietrzenie
. Grzbiety pasm górskich w Bieszczadach zbudowane są najczęściej z twardszych
piaskowców
, natomiast w
dolinach
przeważają szybciej wietrzejące, bardziej miękkie
łupki
.
Bieszczady zbudowane są ze
skał osadowych
,
łupków ilastych
i marglistych oraz piaskowców, które określane są ogólnie
fliszem karpackim
.
Osady
te utworzone zostały w okresie kredy do
starszego trzeciorzędu
(
paleogenu
), a następnie wypiętrzone i sfałdowane w okresie
młodszego trzeciorzędu
(
neogenu
). Najstarszymi utworami geologicznymi obszaru Bieszczadów są tzw. wkładki skał dolnokredowych znajdujących się w okolicach
Baligrodu
, Wetliny i
Ustrzyk Górnych
jak również łupki i piaskowce górnej kredy zwane piaskowcami inoceramowymi. Najwyższe szczyty Bieszczadów zbudowane są głównie z piaskowców i łupków krośnieńskich, które zawierają blisko 40%
węglanu wapnia
. Obniżenia terenu i dna dolin rzecznych zajmują utwory
aluwialne
i
deluwialne
. Badania szlifów skalnych wykazały, że większość skał w tym m.in. piaskowce krośnieńskie zawierają znaczne ilości minerałów stanowiących naturalne źródło wielu składników pokarmowych dla
roślin
w tym:
biotyt
,
ortoklaz
i
muskowit
– szczególnie bogate w
potas
. Natomiast w skałach tych nie stwierdzono minerałów zawierających związki
fosforowe
.
W ścisłym związku pomiędzy podłożem skalnym i czynnikami klimatycznymi rozwijają się gleby w Bieszczadach, które na swojej powierzchni zostały silnie odwapnione i posiadają
odczyn kwaśny
. Nieznacznie ilości wapnia znajdują się w glebach aluwialnych i deluwialnych, zalegających doliny rzeczne i zagłębienia terenu. Przeważającymi glebami w Bieszczadach są
gleby brunatne
i
brunatne kwaśne
, a niezmiernie rzadko występują
gleby bielicowe
, jedynie w okolicach Baligrodu.
Hydrografia
W wyniku tego w Bieszczadach wykształcił się specyficzny układ sieci rzek i sieci grzbietów zwany często kratownicowym lub też rusztowym, ponieważ przypominają kratownicę albo ruszt, gdy patrzeć na nie z lotu ptaka. W górnych swych biegach, rzeki płyną równolegle do grzbietów górskich, aby następnie w swych środkowych odcinkach zmienić nagle kierunek na prawie północny, przecinając w ten sposób, prawie poprzecznie pasma i masywy górskie, tworząc
przełomy rzeczne
.
Przełomy tworzą rzeki:
Solinka
koło
Buka
,
Wetlina
koło
Kalnicy
,
Górna Solinka
koło
Moczarnego
,
San
w okolicach
Otrytu
, a na szczególną uwagę zasługuje przełom Prowczy – Nasiczniańskiego Potoku, który oddziela
Połoniny Wetlińską
od
Caryńskiej
.
Klimat Bieszczadów jest zróżnicowany, ponieważ leżą one na granicy dwóch krain klimatycznych, gdzie stosunki termiczne, wilgotnościowe i ilość opadów atmosferycznych różnią się znacznie. I tak np. w
Sanoku
, położonym na północ od pasm bieszczadzkich, średnia roczna
opadów atmosferycznych
przekracza 800 mm, a średnia roczna
temperatura
wynosi 7,5 stopnia
Celsjusza
. Natomiast już na południe od Przełęczy Użockiej suma rocznych opadów wynosi ok. 600 mm, a średnia roczna temperatura powietrza waha się w granicach 9,5 stopnia Celsjusza. Decydującym czynnikiem klimatycznym wpływającym na południową część Bieszczadów jest klimat
Niżu Węgierskiego
, charakteryzujący się zmniejszoną ilością opadów atmosferycznych, przekraczających tylko nieznacznie 1000 mm, wysoką temperaturą i małą wilgotnością powietrza. Głównymi oznakami wpływu klimatu Niżu Węgierskiego w południowej części Bieszczadów jest uprawa na znacznych obszarach winorośli właściwej, a także brak w składzie drzewostanów
jodły
i
świerka
, które do prawidłowej wegetacji i rozwoju wymagają znacznej wilgotności gleby i powietrza.
Roczna suma opadów w Bieszczadach waha się w granicach od ok. 800 do ok. 1200 mm. Na wysokości ponad 550 m n.p.m. opady te przekraczają 1000 mm rocznie, a na najwyższych szczytach przekraczają nawet 1200 mm rocznie. Najobfitsze opady występują w okresie letnim, w miesiącach czerwcu i lipcu, najmniejsze w okresie zimowym. W przeciwieństwie do pozostałego regionu Karpat, Bieszczady odznaczają się większymi jesiennymi niż wiosennymi opadami atmosferycznymi. Wiatry najczęściej notuje się w Bieszczadach o kierunku południkowym, znacznie częściej południowe niż północne. Największe prędkości osiągają one w półroczy zimowym (w Ustrzykach Górnych rzędu 4,5 m/s, znacznie więcej w partiach szczytowych). Wiatry
halne
wieją średnio przez 14 dni w roku w
Ustrzykach Górnych
, a przez 4 dni w
Komańczy
. Towarzyszy im gwałtowny wzrost temperatury przy jednoczesnym zmniejszeniu wilgotności powietrza, co powoduje odwilż i szybkie topnienie śniegu.
Lokalny mikroklimat odnotowuje się w kotlinie
Cisnej
, charakteryzuje się on większą ilością opadów, niższą przeciętną temperaturą oraz dłuższym zaleganiem pokrywy śnieżnej. Natomiast okolice
Chmielu
i
Dwernika
wyróżniają się wyższą średnią temperaturą, nieco mniejszymi opadami i wyjątkowo ciepłym mikroklimatem.
W styczniu i w lutym występuje zjawisko
inwersji temperatury
, wskutek czego powietrze w wyższych partiach staje się bardzo przejrzyste, dzięki czemu z bieszczadzkich szczytów można podziwiać m.in.
Tatry
odległe o ponad 130 km.
Dzięki metodzie
analizy pyłkowej
przeprowadzono badania zmian
szaty roślinnej
profilu torfowiska
wysokiego m.in. w okolicach
Tarnawy Wyżnej
i datowaniem bezwzględnym
metodą radiowęglową
C14, co pomogło odtworzyć przemiany jakim podlegała roślinność Bieszczadów przez okres ostatnich 10000 lat. Badania te pozwoliły na stwierdzenie, iż u schyłku ostatniego
zlodowacenia
, gdy na
niżu
dominowały drzewostany sosnowe z domieszką
modrzewia
i
limby
, to wyższe partie Bieszczadów były prawie zupełnie bezleśne. W miarę ocieplania się klimatu, na teren Bieszczadów zaczęły wkraczać z południa
Europy
gatunki ciepłolubne, jak:
sosna
,
świerk
,
wiąz
czy też
dęby
. Około 6000–4000 lat p.n.e. bieszczadzkie szczyty porośnięte były niezmierzonymi lasami świerkowymi. Lepiej zbadanym okresem w rozwoju roślinności Bieszczadów jest okres ok. 1000 lat p.n.e. tj. od czasów kiedy zmiany klimatyczne nie następowały tak gwałtownie, a lasy nie były jeszcze obiektem intensywnej gospodarki człowieka. W okresie subborealnym udział świerka w składzie bieszczadzkich lasów był większy niż obecnie. Rosły one zarówno w niższych jak i najwyższych partiach górskich szczytów. Pośród
roślin zielnych
obficie występował
widłak jałowcowaty
. W okresie subatlantyckim, w miarę zwiększania się
wilgotności powietrza
, następowała gwałtowna
ekspansja
, od południa Europy, typowych gatunków ciepłolubnych jak:
buk
,
grab
i
jodła
. Zwłaszcza udział jodły w ówczesnych lasach bieszczadzkich był o wiele większy niż obecnie. U schyłku tego okresu, na podstawie obecności
pyłków
w badanych torfowiskach, stwierdzić można, że zwiększył się udział roślin związanych z człowiekiem, a przede wszystkim
traw
i
turzyc
.
Człowiek osiedlając się w dolinach trzebił lasy, głównie w sąsiedztwie
torfowisk
, gdzie zakładał
pastwiska
,
łąki
i
pola
. Gwałtownie zmniejszył się udział jodły, graba i buka w składzie bieszczadzkich lasów. Badania
archeologiczne
potwierdzają fakt, że rozległe obszary górnego Sanu pozostawały bardzo rzadko zaludniane i jeszcze do początków XV wieku tereny te były na ogół bezludne lub też bardzo rzadko zaludnione. Dopiero w drugiej połowie XV wieku rozpoczął się "boom kolonizacyjny", który wzmógł się znacznie na początku
XVI
wieku. Znacznemu napływowi ludności towarzyszyło nadmierne wycinanie lasów najpierw w dolinach, a potem wokół szczytów. Z niezmierzonych bieszczadzkich lasów ludzie pozyskiwali drewno głównie pod budownictwo. Lasy wycinano również w celu uzyskania nowych terenów pod uprawy rolne i łąki. Jednocześnie wołoscy pasterze wycinali lasy w wyższych partiach gór dla pozyskania nowych terenów pod pastwiska dla owiec, kóz i bydła. Ocenia się, że
Wołosi
osiedlali się na tych terenach już z końcem XIII wieku, a przybywali z
Półwyspu Bałkańskiego
i okolic
Siedmiogrodu
.
Początkowo, do około połowy XVI wieku, działalność osadników nie wpływała w negatywny sposób na ilość i jakość bieszczadzkiej roślinności, więc w tym czasie lasy zajmowały ok. 80% powierzchni Bieszczadów. Drastyczne zmniejszenie się
lesistości
Bieszczadów i znaczne zmiany w składzie flory dokonały się od drugiej połowy XVI wieku do końca XIX wieku, kiedy to z uwagi na istniejące
kopalnie
rud żelaza
i funkcjonujące, prymitywne
hutnictwo
, (głównie w okolicach Baligrodu) wzrosło gwałtownie zapotrzebowanie na
drewno
.
Na początku wieku XX lesistość Bieszczadów w dolinach rzecznych kształtowała się w granicach ok. 25%, w niższych partiach górskich ok. 40%, natomiast w wyższych partiach ok. 60%. Pod koniec XIX i na początku XX wieku procent lesistości Bieszczadów nie uległ zmniejszeniu, jednakże zmienił się charakter lasów. W wyniku głębokich przemian jakie zaszły głównie na pogórzu i w dolinach rzecznych, czyli w warunkach korzystniejszych dla gospodarki człowieka, lasy prawie całkowicie wytrzebiono, a tylko zbocza wyższych szczytów górskich jak: Tarnicy,
Chryszczatej
,
Wielkiej Rawki
i
Krzemieńca
na wschodzie, zachowały swój
pierwotny
,
puszczański
charakter.
Największe zmiany w roślinności Bieszczadów zaszły w XX wieku, po wybudowaniu kolejek leśnych, które sięgały do
Cisnej
,
Smereka
i
Zatwarnicy
. Kolejki te handlarze drewnem wykorzystywali do transportu, a wokół nich zakładali wielkie obszary zrębów zupełnych, które potem zalesiano
monokulturami
świerkowymi. Rabunkowy wyrąb drzew w Bieszczadach doprowadził do znacznych, negatywnych zmian w składzie drzewostanów, gdyż pozostawiono sztuki tylko najgorszej jakości technicznej, które następnie przekazały swoje cechy dziedziczne młodszym pokoleniom, pozbawiając w ten sposób następne pokolenia ludzi cennego surowca drzewnego.
Do roku 1947 region ten był przeludniony, gdyż na każde 100 hektarów użytków rolnych przypadało średnio ok. 90 osób, a ludność ta zajmowała się przede wszystkim uprawą roli i hodowlą bydła oraz owiec, wypasając wielkie ich stada od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Bydło i owce wypasano również w lasach, doprowadzając je stopniowo do degeneracji oraz degradacji. Ponadto pasterze wycinali znaczne powierzchnie lasów pod nowe pola uprawne i pastwiska, których granice sięgały wysokości 900 metrów – aż do granicy połonin.
Po II wojnie światowej Bieszczady niemal zupełnie się wyludniły i od tego czasu daje się obserwować, szczególnie w dolinach, zjawisko związane z ogromnym dynamizmem przyrody. Na miejscu dawnych łąk, pastwisk i pól rozrosły się bujne łany pokrzyw oraz innych roślin ruderalnych jak
wiązówka błotna
czy
bodziszek błotny
. Na dawnych polach uprawnych rozrosła się w dużych ilościach
olsza szara
i
wierzba iwa
, których obszary, w wyniku sukcesji, zaczęły się przeistaczać w laski olszowe, potem bukowe i jodłowe. Wprowadzone przez ludzi monokultury świerkowe uległy degradacji, a ich miejsce zajęły buki, dęby, jodły i wiązy. W miarę dziczenia tych terenów, w miejsce gatunków roślin związanych z człowiekiem, zaczęły się pojawiać i opanowywać swoje naturalne siedliska, rośliny kiedyś tam występujące naturalnie. Szczególny charakter Bieszczadów uwidacznia się nie tylko w charakterystycznej
rzeźbie terenu
i specyficznym
krajobrazie
, ale także w charakterystycznym składzie flory.
Flora
roślin naczyniowych
(kwiatowych) reprezentowana jest w Bieszczadach przez ponad 900 gatunków, porosty przez ponad 300 gatunków, blisko 250 gatunków mszaków, około 20 gatunków śluzowców i wiele grzybów. Na szczególną uwagę w Bieszczadach zasługuje blisko 30 gatunków roślin tzw.
„endemicznych”
tj. takich, które występują tylko na terenie Bieszczadów. Do gatunków endemicznych w Bieszczadach zaliczamy:
Szczególnie interesującą jest w Bieszczadach grupa ok. 80 gatunków roślin wysokogórskich do których zaliczamy:
Do gatunków ciepłolubnych (kserotermicznych) zaliczamy w Bieszczadach następujące gatunki:
W Bieszczadach podobnie jak i w innych górach, roślinność zmienia się piętrowo od podnóży do szczytów. Układ taki pozostaje w ścisłej zależności od zmiennych warunków klimatycznych zachodzących w poszczególnych piętrach. W wyższych partiach szczytów temperatura powietrza jest niższa, zwiększa się ilość opadów atmosferycznych, przez dłuższy czas występują spóźnione przymrozki wiosenne i wczesne przymrozki jesienne, jest grubsza i dłużej zalegająca pokrywa śnieżna, a tym samym okres wegetacyjny jest znacznie krótszy. Klimat w szczytowej partii gór ma również przemożny i decydujący wpływ na intensywność procesu wietrzenia skał i formowania się gleb. W ostrym, zimnym klimacie wysokich gór, wszelkie procesy ulegają spowolnieniu. Gleby są tam płytkie i kamieniste, a miejscami jak np. na Tarnicy widoczne są gołoborza. Zmiana szaty roślinnej w kierunku pionowym sprawia, że co kilkaset metrów w górę zmienia się także jej skład florystyczny. W zależności od wysokości nad poziomem morza, warunków glebowych, klimatycznych, nasłonecznienia stoków i warunków glebowych, widoczne są piętra roślinności.
Bieszczady z racji swojego położenia geograficznego i specyficznych stosunków florystycznych posiadają swoisty układ pięter roślinnych, inny niż
Karpat Wschodnich
,
Tatr
czy też
Alp
. W wysokich pasmach karpackich jak np.
Babiej Górze
czy też w
Tatrach
wyróżnia się 5-6 pięter roślinnych, a mianowicie:
Natomiast w Bieszczadach rozróżnia się 3 piętra roślinne:
- piętro pogórza – do 500 m,
- piętro regla dolnego- pomiędzy 500, a 1150 m,
- piętro połonin – powyżej 1150 m.
Fauna
polskiej części Bieszczadów
to przede wszystkim fauna typowej puszczy wschodniokarpackiej, która nie jest dobrze poznana i ogranicza się właściwie do niektórych grup systematycznych. Stosunkowo dobrze poznane są wszystkie
gromady
kręgowców
, a w tym:
O wiele lepiej rozpoznano i opracowano królestwo zwierząt
bezkręgowych
, w tym szczególnie gromadę
owadów
z czego stosunkowo najlepiej owady siedlisk
łąkowych
,
dżdżownice
,
pająki
, owady ziemnowodne,
chrząszcze
,
motyle
. Przez dziesięciolecia
góry
te nie wzbudzały większego zainteresowania ze strony zoologów i dopiero ostatnia dekada XX i pierwsze lata XXI wieku przyniosły większe zainteresowanie naukowców tym regionem
Polski
.
W Bieszczadach spotyka się zarówno
zwierzęta
lasów górskich i wysokogórskich (alpejskich) związanych głównie ze strefą
połonin
jak:
ryjówka aksamitna
,
darniówka zwyczajna
,
pierwiosnek
,
kruk
,
żmija zygzakowata
,
żaba trawna
, a z
motyli
–
rusałka admirał
,
bielinek bytomkowiec
,
górówka meduza
i wiele innych oraz zwierzęta lasów niżowych jak:
bocian czarny
,
pustułka
czy
kruk
.
Bieszczady pozostają ostoją zwierzyny grubej –
niedźwiedzia brunatnego
,
wilka
,
rysia
,
żbika
, ponownie
introdukowanego
żubra
oraz
konika polskiego
(na razie w specialnej zagrodzie adaptacyjnej na terenie dawnej wsi Radziejowa - docelowo na wolności), a także
puchacza
,
orła przedniego
,
orlika
i innych. Do gatunków wysokogórskich należy występujący w Bieszczadach
płochacz halny
i
siwerniak
oraz
chruściki
z rodzaju Apatania. Brak w Bieszczadach regla górnego z naturalnym pasem
świerczyn
powoduje, że zwierzęta typowe dla tego piętra występują w reglu dolnym. Przykładem tego są niektóre gatunki ptaków jak:
orzechówka
,
krzyżodziób świerkowy
,
jarząbek
,
drozd obrożny
,
dzięcioł trójpalczasty
,
sikora sosnówka
i
sikora czubatka
. Wśród kręgowców w jednym przypadku na terenie Bieszczadów występuje
subendemit
czyli prawie
endemit
i jest to
traszka karpacka
, a z bezkręgowców chrząszcz z rodziny biegaczowatych Pterostichus fossulatus.
Historia
Pomnik Karola Świerczewskiego w Jabłonkach, za pomnikiem Góra Walter
W czasie oraz po
II wojnie światowej
polskie Bieszczady były areną walk między wojskami niemieckimi, oddziałami słowackimi, Armią Czerwoną oraz
UPA
a polskim podziemiem niepodległościowym (
AK
–
NSZ
) a następnie
Wojskami Ochrony Pogranicza
, funkcjonariuszami
Urzędu Bezpieczeństwa
i innymi organami władzy państwowej
polskimi
i
radzieckimi
. Działały tu m.in. oddziały partyzanckie
Adama Winogrodzkiego
,
Józefa Pawłusiewicza
,
Mikołaja Kunickiego
i
Antoniego Żubryda
. Od wiosny
1943
roku (w konsekwencji tzw.
rzezi wołyńskiej
) nasiliły się pierwsze walki polskiego podziemia (głównie
AK
) ze zbrojnym ramieniem Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów –
UPA
. Dopuszczono się wówczas mordów na ludności cywilnej, grabienia wsi, porywania mieszkańców. Początkowo UPA odnosiła sukcesy, działając z pomocą ludności
ukraińskiej
. W roku
1945
rozpoczęto wysiedlanie ludności ukraińskiej do ZSRR. Akcja ta trwała do
1946
. Po akcji w
Jabłonkach
, w czasie której zginął gen.
Karol Świerczewski
, były dowódca
Ludowego Wojska Polskiego
. To wydarzenie posłużyło władzom polskim jako pretekst do podjęcia zdecydowanych kroków, mające na celu zakończenie walk w południowo-wschodnich rejonach Polski, m.in.
Akcję „Wisła”
, którą przeprowadził gen.
Stefan Mossor
. W jej konsekwencji na
Ziemie Odzyskane
przesiedlono ok. 150 tys. ludzi. Bieszczady opustoszały niemal całkowicie. Akcję osiedleńczą podjęto dopiero w latach 60. XX wieku.
W latach
1974
–
1989
prowadzono zagospodarowanie Bieszczadów, w ramach akcji
Związku Harcerstwa Polskiego
pod kryptonimem „Operacja Bieszczady-40” (w zamierzeniu akcja miała uświetnić 40-lecie
Polski Ludowej
w
1984
roku). Kontynuacją Operacji od
1990
roku była „Harcerska Służba Bieszczadom”, a następnie „Bieszczadzka Akcja Letnia”.
Bibliografia
-
Artur Bata
, Szlakiem Bieszczadzkiej Kolejki, Krajowa Agencja Wydawnicza Rzeszów 1983r
- Artur Bata, Bieszczady – Szlakiem walk z bandami UPA, KAW 1984
- Artur Bata, Bieszczady w ogniu, Rzeszów 1987
- Artur Bata, Jabłonki. Miejsce śmierci generała Karola Świerczewskiego, Krajowa Agencja Wydawnicza, Rzeszów 1987
- Wojciech Krukar Gniazdo Tarnicy – Halicza i dolina Wołosatego. Materiały do monografii, w: Płaj. Almanach karpacki, nr 20 (wiosna 2000), ISSN 1230-5898
- Wojciech Krukar Wysoki Dział i dolina górnej Osławy. Materiały do monografii, w: Płaj. Almanach karpacki, nr 17 (jesień 1998), ISSN 1230-5898
Linki zewnętrzne