Teoria sokoła (
niem.
Falkentheorie) – teoria opisująca klasyczną kompozycję
noweli
, w której ma występować centralny
motyw
stanowiący szczególnie wyróżniony ośrodek kompozycyjny. Sformułowana została przez
Paula Heysego
w
1871
. Według Heysego, w dobrze skomponowanej noweli występuje wyróżniony dominujący motyw (nazywany sokołem noweli), najczęściej konkretny przedmiot, któremu nadane jest specjalne, symboliczne znaczenie. Punktem kulminacyjnym jednowątkowej
fabuły
, w której każdej fazie pojawia się ten motyw, jest odmiana losu bohatera.
Heyse swoją teorię noweli oparł na analizie budowy noweli Sokół z
Dekamerona
Boccaccia
. W noweli tej ubogi szlachcic Federigo poświęca ostatnią rzecz, jaka mu pozostała, ukochanego
sokoła
, przygotowując z niego pieczyste na obiad, by mieć czym ugościć ukochaną damę. Ten postępek odmienia los bohatera, bo wzruszona nim dama, nieprzychylna dotąd bohaterowi utworu, zgadza się wyjść za niego i czyni bogatym.
Teoria Heysego zyskała znaczną popularność w rozwiniętej nowelistyce
realizmu
i
naturalizmu
. Przykładami utworów opartych na teorii sokoła w literaturze polskiego
pozytywizmu
mogą być
Kamizelka
Bolesława Prusa
lub
Dym
Marii Konopnickiej
.