Arktyka
to region polarny i subpolarny na
półkuli północnej
wokół
północnego bieguna geograficznego
. Obejmuje
Morze Arktyczne
z wyspami oraz północne obszary Ameryki Północnej, Europy i Azji. Powierzchnia Arktyki wynosi 26,5 mln km², w tym ok. 14 mln km² mórz.
Odkrywanie terenów
arktycznych
, przynajmniej w pierwszym okresie, miało odmienny charakter niż
eksploracja południowych obszarów polarnych
. Ziemie arktyczne, wieniec wysp leżących w pobliżu kontynentów
Europy
,
Azji
i
Ameryki Północnej
został w ogólnych zarysach poznany w fazie poszukiwania tzw. przejścia północnego i zostały opisane w artykułach:
Odkrycia i badania Europy
,
Odkrycia i badania Azji Północnej
i
Odkrycia i badania Ameryki Północnej
. Rzeczywiste badania Arktyki rozpoczęły się w
XIX wieku
, a ich celem początkowo były badania największej wyspy tego regionu
Grenlandii
, a potem, podobnie jak w przypadku Południa, dotarcie do obu
biegunów północnych
-
geograficznego
i
magnetycznego
.
Odkrycie i badania Grenlandii
Grenlandię odkrył w
981
lub
982
islandzki banita
Eryk Rudy
. Wkrótce potem rozpoczęła się ograniczona przestrzennie kolonizacja wyspy. W
985
lub
986
wylądowało tam 14 statków z kolonistami. Stało się to jeszcze przed pojawieniem się na wyspie
Eskimosów
, którzy zaczęli się tam osiedlać w
XI wieku
lub jeszcze później. Normandzcy rybacy i myśliwi żeglowali także po wodach zachodniej Grenlandii. W czasie polowań na
wieloryby
i
foki
oraz połowów
łososia
docierali w obszary pomiędzy 6° a 72°. Około
1040
roku piracka wyprawa
fryzyjska
dotarła do równoleżnika 65° na wschodnich wybrzeżach Grenlandii i została zatrzymana przez lód. Pierwsza wyprawa badawcza na wyspie odbyła się w
1267
i miała na celu zbadanie zasięgu kolonizacji eskimoskiej, rozciągającej się na północ od posiadłości normandzkich. Wyprawa dotarła do 74°30' szerokości geograficznej lub nawet dalej i przyniosła informacje o bogactwie życia biologicznego północnych
akwenów
.
W końcu
XIV wieku
następuje zerwanie kontaktów pomiędzy Normanami z wyspy a ich pobratymcami z
Islandii
i
Skandynawii
. Kolonie z czasem zatracają normandzki charakter wskutek mieszania się z Eskimosami i przejmowania ich kultury. Powrót Europejczyków na Grenlandię następuje w
1721
wraz z kolonizacją duńską. Data ta także rozpoczyna okres powtórnego odkrywania lądu. Badania
etnograficzne
nad Eskimosami rozpoczął
Hans Egede
jeszcze zanim rozpoczęły się poważne badania geograficzne wyspy:
-
1818
-
John Ross
- odkrycie północnej części wybrzeża zachodniego.
-
1822
-
William Scoresby
- odkrywa Cieśninę Scoresby osiągając szerokość geograficzną 74°20'N.
-
1869
-
1870
Karl Koldewey - dociera wzdłuż wschodniego wybrzeża do 77°02'N.
-
1871
Charles Francis Hall - zimuje na północno-zachodnim wybrzeżu w Zatoce Polaris.
-
1871
- jedna z części jego wyprawy G. Naresa dociera do północnego krańca Grenlandii, jednocześnie ostatecznie udowadniając, iż jest ona wyspą.
-
1888
-
Fridtjof Nansen
dokonuje pierwszego równoleżnikowego przejścia Grenlandii.
-
1892
-
Robert Edwin Peary
- drugie przejście w poprzek Grenlandii.
-
1905
-
Filip Orleański
wraz z
Adrienem de Gerlache
docierają do 78°17'N na wschodnim wybrzeżu.
-
1906
-
1908
- wyprawa Denmark (L. Mylis-Erichsen i I.P. Koch) - prowadzą badania na północnym wschodzie; zamknięty jest tym samym okres eksploracji wybrzeży Grenlandii.
-
1912
-
Knud Rasmussen
- kolejne przejście w poprzek wyspy.
-
1912
- Alfred de Quervain - przejście w poprzek wyspy.
-
1913
- Lauge Koch - kolejne przejście w poprzek wyspy.
-
1929
i
1930
-
1931
- Alfred Lothar Wegener prowadzi badania olbrzymiej płyty lodowej. Po raz pierwszy zmierzona jest grubość pokrywy lądowej, dochodzącą do 2700 m.
-
1930
-
1931
- Gino Watkins zimuje w okolicach Angmagsalik przygotowując jednocześnie prowizoryczne lotnisko, skąd startują pierwsze loty nad wyspą.
-
1937
- na Grenlandii pracuje polska ekspedycja polarna.
-
1938
- Lauge Koch odbywa lot ze
Spitsbergenu
nad Grenlandię.
Badania Grenlandii konkluduje szeroko zakrojony program podjęty przez ekspedycję Expedition Polaires Françaises pod kierunkiem P.E. Victora. W ich czasie dokonano ok. 400 odwiertów wzdłuż trzech równoleżnikowych szlaków stwierdzając, że pokrywa lodowa w niektórych miejscach przekracza 3000 m. Na podstawie tych pomiarów wykonano hipotetyczną mapę Grenlandii, po stopnieniu wszystkich lodów - wewnątrz Grenlandii powstałoby płytkie morze wewnętrzne.
Odkrycie położenia bieguna magnetycznego miało istotne znaczenie nawigacyjne i kartograficzne, zdobycie zaś bieguna geograficznego było ambitnym wyzwaniem. Dlatego też, podobnie jak na biegunie południowym, wyprawy polarne w tym kierunku były rodzajem wyzwania i współzawodnictwa.
Pierwszą wyprawą, której celem stał się biegun, była podróż
Fridtjofa Nansena
. Naukowo solidnie przygotowana wyprawa, na specjalnie konstruowanym statku
Fram
, miała dotrzeć do bieguna przy wykorzystaniu dryfu lodowego posuwającego się od
Wysp Nowosyberyjskich
w kierunku bieguna. Założenia Nansena okazały się tylko częściowo słuszne. Dryf zaprowadził badacza zbyt daleko na południe. Nansen próbował kontynuować wyprawę saniami, lecz zdołał dotrzeć tylko do szerokości 86°4'. Podobnie niepowodzeniem zakończyły się ekspedycje Jackson-Harmswortha z lat
1894
-
1897
wyruszające z
Ziemi Franciszka Józefa
, jak i późniejsze Zieglera z
1903
i
1905
oraz Wellmana z
1906
. W
1900
Włoch Umberto Cagni zdołał dotrzeć do 86°33'. Nieszczęśliwie zakończyła się próba zdobycia bieguna przy pomocy balonu gazowego Andreego. Pierwszym, który okrzyknął się zdobywcą bieguna północnego był Frederick Cook. Miało się to stać
21 kwietnia
1908
. Rok później
6 kwietnia
1909
Robert Peary
także ogłosił fakt zdobycia bieguna. Rozgorzał między nimi długoletni spór, w którym obaj odkrywcy nie przebierając w środkach ani słowach utrzymywali, że są jedynymi odkrywcami i pomniejszali zasługi drugiego. Jak pokazały późniejsze obliczenia, żaden z nich nie dotarł do bieguna, choć obaj byli bardzo blisko celu.
Pierwszym lotnikiem latającym nad obszarem arktycznym był Polak
Jan Nagórski
. Będąc w służbie rosyjskiej w sierpniu
1914
brał udział w poszukiwaniach zaginionych ekspedycji. Interesujące są też próby zdobycia bieguna za pomocą
sterowca
. W
1926
Roald Amundsen
i Lincoln Ellseworth dotarli na sterowcu Norge na biegun. Zostali jednak uprzedzeni przez
Richarda Byrda
, który w podobny sposób dotarł tam
9 maja
. Powrotny lot z bieguna na
Spitsbergen
zajął mu zaledwie 14 godzin. W
1931
odbyła się nieudana próba przepłynięcia pod lodami do bieguna. Wyprawą łodzi podwodnej Nautilius kierował
George Hubert Wilkins
.
21 maja
1937
radziecka ekspedycja lotnicza kierowana przez Szmidta wysadziła grupę badaczy w okolicach bieguna (89°25"N i 19°16'W). Dotarli oni do bieguna i założyli tam pierwszą stację badawczą "Biegun Północny I". Tego samego roku lodołamacz Siedow został uwięziony w lodach na Morzu Grenladzkim. Przekształcono go w kolejną stację badawczą. Okazało się jednak, że obie stacje dryfują wraz z lodami. Lodołamacz Siedow został uwolniony z lodów w
1940
.
Dryf lodowy, nowo odkryte zjawisko, zaczęto intensywnie badać po drugiej wojnie światowej. W
1946
Amerykanie odkryli lodową wyspę o powierzchni ok. 500 km2 i grubości lodu 60 m. Nazwano ją Target X, wkrótce odkryto podobne i nazwano je T2 i T3. Odkryto, że obiekty te dryfują z prędkością około 100 m/h po stałych trajektoriach wokół bieguna północnego.
W
1958
amerykański okręt podwodny o napędzie atomowym Nautilius dokonał pierwszego przepłynięcia pod biegunem, dokonując jednocześnie pomiarów grubości tafli lodu.
W
1948
radzieccy uczeni odkryli podwodny łańcuch górski nazwany
Grzbietem Łomonosowa
. Rozciąga się on od Wysp Nowosybirskich, przez biegun aż do Ziemi Granta w Kanadzie. Wysokość grzbietu wynosi 2500 do 3000 metrów, a jego najwyższe wzniesienie znajduje się 950 metrów pod powierzchnią wody.
Międzynarodowy Rok Geofizyczny dał początek szeroko zakrojonym badaniom Arktyki, prowadzonym przez uczonych z 60 państw. Powstało w tym czasie wiele stacji dryfujących prowadzących badania wszystkich aspektów geograficznych, geofizycznych i biologicznych obszarów arktycznych.
Kalendarium
- X wiek - odkrycie Grenlandii
- XII wiek - odkrycie Nowej Ziemi
- XV wiek - odkrycie Spitsbergenu przez rybaków z Rusi
- XVI-XVII wiek - poszukiwania dróg morskich do Indii i Chin, przejść północno-wschodnich i północno-zachodnich przez licznych żeglarzy, m.in. M. Hudsona, W. Baffina i W. Barentsa
- XVII wiek - badania północno-wschodnich wybrzeży Azji, przez m.in.
V. J. Beringa
,
S. Czeluskina
,
- XIX-XX wiek - próby przepłynięcia całego Przejścia Płn.-Wsch. przez F. Wrangla i F. Litke. Pierwszy dokonał tego N. Nordenskjold w latach 1878-79 na statku "Vega"
- Próby przepłynięcia Przejścia Płn.-Zach. przez J. Rossa , R. Parry , J. Franklina Pierwszy przebył je R. Amundsen w latach 1903-06 na statku "Gjoa"
- Wiele wypraw organizowano w celu zdobycia bieguna północnego, m.in. w latach 1893-94 F. Nansen i O. Sverdrup na statku "Fram" próbowali wykorzystać dryfujące pole lodowe.
- W lipcu
1897
wystartował balonem ze Spitsbergenu w kierunku bieguna północnego szwedzki polarnik S. A. Andree. Próba ta zakończyła się jego śmiercią i jego dwóch towarzyszy
- 6 kwietnia
1909
amerykański podróżnik Robert E. Peary dotarł do bieguna północnego,
R. Peary wcześniej odbył kilka wypraw do Arktyki, m.in. w 1895 odkrył najbardziej wysuniętą na północ część Grenlandii a w
1901
udowodnił, że Grenlandia jest wyspą.
- 1 września 1909 nowojorski lekarz Frederick A. Cook opublikował w prasie artykuł, w którym twierdził, że już w dniu 21 kwietnia
1908
pierwszy dotarł do bieguna północnego, nie mógł jednak tego dowieść wskutek niedostatecznych metod pomiaru.
-
1913
-14 - rosyjskie lodołamacze przepłynęły Przejście Płn.-Wsch.,
-
1926
- R. Amundsen i U. Nobile sterowcem a R. Byrd samolotem dotarli do bieguna,
-
1932
- radziecki lodołamacz "Sibirakow" otworzył regularną żeglugę Północną Drogą Morską
-
1944
- kanadyjski lodołamacz/szkuner przepłynął Przejście Płn.-Zach.,
-
1958
- atomowy okręt podwodny USA "
Nautilus
" dopłynął pod lodami do bieguna,
- w roku
1977
atomowy lodołamacz ZSRR "Arctica" dopłynął jako pierwszy do bieguna
- w roku
1992
konwencjonalny lodołamacz szwedzki "Oden" dopłynął jako pierwszy do bieguna
W rejonie Arktyki działa wiele stacji badawczych, m.in. polska stacja na Spitsbergenie „
Hornsund
”.
Zobacz też:
Historia odkryć geograficznych
.