Różne ornamenty roślinne (Franz Sales Meyer, A handbook of ornament, 1898)
Ornament (z łac. ornare - zaopatrzyć, ozdabiać) - motyw lub zespół motywów zdobniczych, stosowanych w
sztukach plastycznych
. Motywy te mogą pokrywać całą powierzchnię, występować tylko w określonych polach albo przybierać formę pasową. Mogą także współgrać z
tektoniką
lub nad nią dominować. Zazwyczaj ornament nie jest elementem niezbędnym dla istnienia struktury danego przedmiotu czy budowli.
Ornament nie rządzi się zasadami realizmu: często łączy w sobie w sposób fantazyjny różne elementy. Używa stylizacji, uproszczenia i zwielokrotnienia form realistycznych lub wręcz
abstrakcji
. W zależności od genezy, wyróżnia się ornamenty: geometryczne, organiczne (roślinne, zwierzęce, antropomorficzne), kaligraficzne lub abstrakcyjne.
Ornamenty pomagają przy określeniu przynależności geograficznej dzieła i jego datowaniu.
Historia ornamentu
Przez wieki każda kultura wprowadzała sobie właściwe zdobienia lub zapożyczała od innych kultur i przetwarzała.
Już najdawniejsze dzieła wskazują, że człowiek odczuwał potrzebę ozdabiania. W
paleolicie
pojawiają się pierwsze wzory geometryczne. Dla
sztuki starożytnego Egiptu
charakterystyczne były motywy oparte na stylizowanych roślinach (
lotos
,
papirus
, palma) i ornamenty geometryczne. Efekt dekoracyjności uzyskiwali także poprzez odpowiednie komponowanie scen realistycznych, powtarzanie oraz łączenie realizmu ze stylizacją. Niezwykle dekoracyjne jest także pismo
hieroglificzne
.
Starożytna Grecja
wytworzyła ornamenty później przejęte przez sztukę rzymską i nowożytną. Ornamentyka była ściśle związana z greckimi
porządkami architektonicznymi
, które powstały z przekształcenia budowli drewnianych w kamienne. W efekcie niektóre elementy (np.
guttae
) straciły funkcję architektoniczną na rzecz dekoracyjnej. O ile Grecy ściśle przestrzegali ustalonych zasad budowania budowli w danym porządku, o tyle Rzymianie elementy porządków (np.
tryglify
) traktowali wyłącznie w kategoriach dekoracyjnych. Do greckich ornamentów architektonicznych można zaliczyć
astragal
i
kimation
. Oprócz nich, w sztuce greckiej wykształciły się także ornamenty geometryczne (np.
meander
, spirala), roślinne (
palmeta
,
ornament akantowy
), zwierzęce (
bukranion
).
Istotną rolę odgrywał ornament w sztuce wczesnego średniowiecza, a zwłaszcza w sztuce germańskiej i
celtyckiej
, dla której charakterystyczne były ornamenty zwierzęce oraz
plecionki
i spirale. W
sztuce romańskiej
pojawiają się ornamenty roślinne i geometryczne. Dla
gotyku
charakterystyczne były motywy roślinne: wić roślinna,
ornament gałęziowy
,
kwiatony
,
żabki
oraz geometryczne (
maswerk
). W epoce
renesansu
powrócono do wzorców antycznych. Popularne stały się:
arabeska
,
groteska
i inne.
Wraz z pojawieniem się w
XV wieku
nowych technik (
drzeworyt
,
miedzioryt
, ruchoma czcionka Gutenberga) możliwe stało się rozpowszechnianie wzorów ornamentalnych za pomocą wzorników i grafik. W efekcie ornamenty zunifikowały się na dużych obszarach i pojawiło się zjawisko mód ornamentalnych, polegające na cyklicznych zmianach aktualnie obowiązującego wzoru.
W okresie późnego renesansu (
manieryzmu
) pojawiły się nowe ornamenty, niezwiązane ze sztuką starożytną, rozpowszechniane za pomocą wspomnianych już grafik. Ornamenty te były dziełem projektantów, głównie północnoeuropejskich. W XVI wieku pojawił się
ornament zwijany
(rollwerk),
ornament okuciowy
i
ornament małżowinowo-chrząstkowy
.
Sztuka
baroku
powróciła do tradycji antycznych i popularny stał się ornament akantowy oraz girlandy owocowe. W XVIII wieku panował
ornament regencyjny
, składający się z
motywów wstęgowo-cęgowych
, kratki regencyjnej,
kampanul
,
lambrekinów
, cekinów. Występowały także motywy egzotyczne. Późny barok (
rokoko
) wiąże się z
rocaillem
.
Klasycyzm
powrócił do ornamentów antycznych. W dobie
historyzmu
nawiązywano do wzorów z wcześniejszych epok.
Secesja
stworzyła ornamenty o charakterze płynnym, głównie roślinnym. Wraz z początkiem XX wieku powstał sprzeciw wobec dekoracyjności i stosowania ornamentów.
Bibliografia
- Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2006, .
- The Dictionary of Art, [1996], , t. 23.