Filozofia buddyjska została zapoczątkowana przez
Buddę
, prawdopodobnie w
VI wieku p.n.e.
lub
V wieku p.n.e
.
Krótki opis podstawowych prawd i kierunków w filozofii buddyjskiej
Cztery szlachetne prawdy
:
- Pierwsza Szlachetna Prawda o
Cierpieniu (Dukkha)
- Druga Szlachetna Prawda o Przyczynie Cierpienia (Dukkha)
- Trzecia Szlachetna Prawda o Ustaniu Cierpienia (Dukkha)
- Czwarta Szlachetna Prawda o Ścieżce Prowadzącej do Ustania Cierpienia (Dukkha)
Proces ustawania Cierpienia (Dukkha) opisany jest poprzez
Dwanaście ogniw współzależnego powstawania
, gdzie pierwszym ogniwem oraz pierwotnym źródłem Cierpienia jest
Niewiedza
.
Stan doskonałego ustania Cierpienia to
Nirwana
, gdzie następuje wyzwolenie od cyklu narodzin i śmierci, czyli
samsary
, ponieważ ustanie niewiedzy prowadzi do tego, że nie powstają
splamienia
i odpowiadająca im
karma
, a po śmierci nie dochodzi do kolejnego wcielenia (zgodnie z procesem
reinkarnacji
według
dwunastu ogniw współzależnego powstawania
).
Siunjata
to kluczowe pojęcie występujące w
buddyzmie
i jest niezbędnym pojęciem dla zrozumienia
mahajany
. Zgodnie z jej doktryną wszystkie rzeczy i
dharmy
są przejawieniami pozbawionymi realnego istnienia (pustymi). Szkoły buddyzmu wczesnego (tzw.
hinajany
) na ogół przyjmowały realne istnienie dharm, takimi jakimi wydają się przejawiać, choć zakładały brak tożsamości "ja". Zrealizowanie "pustości" (Siunjata) zjawisk oprócz doprowadzenia do wyzwolenia od cierpienia (
dukkha
) umożliwia w
buddyzmie
również osiągnięcie Doskonałego
Oświecenia
. Nauka o tym odnosi się do postawy
bodhisattwy
, który szuka Doskonałego Oświecenia nie tylko dla samego siebie, ale przede wszystkim w celu pomocy wszystkim czującym istotom.
Podstawy buddyjskie wspólne dla wszystkich tradycji:
- Wszystkie złożone zjawiska są
nietrwałe
.
- Wszystkie naznaczone skazą (
splamieniami
i prowadzącą do nich odpowiednią
karmą
) rzeczy i zdarzenia są Cierpieniem (
Dukkha
).
- Wszelkie zjawiska i stany są
pustością
i są pozbawione własnego istnienia, bądź braku tożsamości "ja".
-
Nirwana
jest prawdziwym ustaniem Cierpień i
Niewiedzy
.
Hinajana
Hinajana
(
sanskr.
Mały Wóz) jest uznawana za jeden z trzech głównych i zarazem najwcześniejszy odłam buddyzmu. Nazwę wprowadzono z punktu widzenia nauk
mahajany
w odróżnieniu do wcześniejszych od niej 18 tradycyjnych szkół kanonu palijskiego, z których najbardziej znane to
sautrantika
i
wajbaszika
. Doktryny hinajany oparte są bezpośrednio na naukach
Buddy
- przede wszystkim trzech "koszach"
kanonu palijskiego
-
vinaya
(reguł dotyczących życia zakonnego, np. wg szkoły
mulasarvastivady
),
sutrach
Buddy oraz naukach
abidharmy
. Szkoły hinajany obecnie nie istnieją, choć jej nauki są nadal kultywowane jak podstawa nauk buddyzmu. Obecnie najbardziej zbliżoną do hinajany tradycją jest
theravada
.
Nauki hinajany akcentują indywidualną pracę nad umysłem, wyrzeczenie się niewłaściwych działań oraz wykonywanie właściwych, zgodnie z
Ośmioraką Ścieżką
, aż do osiągnięcia stanu
nirwany
, wyzwolenia od cierpień i przyczyn cierpienia.
Mahajana
Mahajana pochodzi z Indii i pierwotnie istniała w północnej części tego subkontynentu, na terenie współczesnego Pakistanu. Podczas pierwszego stulecia naszej ery rozprzestrzeniła się na tereny Dalekiego Wschodu. Następnie w Indiach z mahajany wyodrębniła się
wadżrajana
i w ósmym wieku naszej ery została przeniesiona do
Tybetu
i dalej do innych krajów Wschodu.
Mahajana jest systemem opartym przede wszystkim na sanskryckiej adaptacji Kanonu palijskiego. Charakterystyczną cechą
buddyzmu
mahajany na tle nauk
hinajany
jest zmiana ideału
soteriologicznego
, rozumienie "pustości" (sanskryt.
Siunjata
), gdzie głównymi doktrynami o niej są
czittamatra
i
madhjamaka
, nauki o
naturze Buddy
oraz zastosowanie terminu
trzech ciał Buddy
. Ideałem staje się nie
arhat
, tak jak w hinajanie, który osiągnął wyzwolenie od cierpień
Nirwana
poprzez wyrzeczenie się
Samsary
, ale
bodhisattwa
- czyli istota, która rozwinęła postawę
bodhiczitty
, aby osiągnąć Doskonałe
Oświecenie
dla pożytku wszystkich czujących istot poprzez praktykę
Sześciu Paramit
.
Madhjamaka
Madhjamaka
(lub madhjamika), czyli "Droga Środka", jest szkołą teorii i nauk
Buddy
na temat
relatywnej (względnej)
i
ostatecznej prawdy
, tj.
Siunjaty
, według których przejawia się rzeczywistość. Szkoła ta jest akceptowana jako najwyższa teoretyczna wiedza we wszystkich szkołach
buddyzmu tybetańskiego
. Podobnie jest w innych tradycjach związanych z naukami
mahajany
.
"Drogi Środka" uznaje, by nauki przedstawiać poza skrajnościami popadnięcia w omylnie rozumiany stan "pustości" (
skt.
Sunjata
) jako nicości (
nihilizm
), co odpowiada prawdzie ostatecznej oraz omylnie rozumiany relatywizm (inherentnego, wrodzonego i niezależnego istnienia zjawisk), co odpowiada prawdzie relatywnej, oraz że relatywny poziom nauk jest równie ważny jak poziom ostateczny nauk. Madhjamaka jest "Drogą Środka poza skrajnym poglądem nihilizmu (nic nie istnieje i np. nie podlega się żadnym konsekwencjom swoich czynów) oraz skrajnym poglądem eternalizmu (wszystko istnieje, tak jak się wydaje pojawiać i zanikać, np. że zjawiska i istoty są inherentne, niezależne i trwałe).
Czittamatra
Czittamatra
(jogaczara) - szkoła filozoficzna "tylko umysłu". Główna obecnie występująca buddyjska doktryna o istnieniu rzeczywistości obok
madhjamaki
. Wywodził się z niej m.in.
Wasubandhu
, filozof z
IV
w. n.e. Czittamatra zakładała, że wszystko ostatecznie przejawia się jako projekcje umysłu powstające z nawykowych skłonności kumulowanych w wszechpodstawie umysłu (alajawidżnianie), jednak nie jest ona rozumiana też jako indywidualne "ja", gdyż to tylko "zgrubny" aspekt świadomości. Ostatecznie istnieje natomiast samoświadomy i samorozświetlający się umysł wolny od dualizmu postrzegającego i postrzeganego aspektu doświadczania, możliwy do urzeczywistnienia bezpośrednio w czasie praktyki buddyjskiej.
Wadżrajana
Wadżrajana
to kierunek
buddyzmu
, który wyodrębnił się w
II wieku n.e.
w
Indiach
w ramach tradycji
mahāyāny
, znacząco różniący się od niej metodami praktyk, który również pielęgnuje ideał
bodhisattwy
, rozwija miłujące współczucie (
skt.
bodhiczitty
) dla pożytku wszystkich istot oraz zrozumienie natury rzeczywistości
Siunjata
i wiedzy o
naturze Buddy
. W tradycyjnej
mahajanie
bodhisattwa
praktykuje postawę bodhiczitty oraz właściwe zrozumienie rzeczywistości, zgodnie z naukami o "pustości" (
Siunjata
) i
naturze Buddy
poprzez
Sześć Paramit
, zbierając stopniowo oraz oddzielnie (podczas medytacji lub poza nią) nagromadzenie zasługi i mądrości, niezbędne, aby osiągnąć oświecenie, tj
trzy ciała Buddy
, co zajmuje czas trzech niezliczonych okresów (
skt.
kalpa). Wadżrajana jest jednak szczególną ścieżką, gdyż umożliwia to
bodhisattwie
niezwykle szybko oraz jednocześnie, szczególnie poprzez praktykę
Tantr Jogi Najwyżej
, bezpośrednio prowadząc do oświecenia, tj
trzech ciał buddy
, już za życia praktykującego.
Poglądy na siły nadprzyrodzone
W buddyzmie nie kładzie się nacisku na osiąganie nadprzyrodzonych mocy i zdolności, ale na praktykę w celu osiągniecia wyzwolenia od Cierpień (
Dukkha
) i aby być pomocnym w tym dla innych. Podczas praktyki można uzyskiwać różne duchowe "doświadczenia" i rozwijać tzw. cudowne właściwości (w
sanskrycie
zwane siddhi) nie przywiązując się do nich. Przykładem może być jeden z najbliższych uczni
Buddy
arhat
Maudgaljajana znany z owych niezwykłych nadprzyrodzonych zdolności. Jeżeli chodzi o istnienie nadprzyrodzonych istot, buddyzm naucza, że oprócz świata ludzkiego też istnieją inne światy w
samsarze
. Jest on jednak religią, w której pojęcie
Boga
odgrywa drugorzędne znaczenie. Zasadniczym zagadnieniem, które umożliwia ostatecznie osiągniecie oświecenia, czyli doskonałego stanu
Buddy
, jest natomiast idea
Siunjaty
. Idei tej nie można pogodzić z
dogmatami
występującymi w innych
religiach
np. pojęciem
Boga
"Stwórcy", które również zaprzecza buddyjskim naukom o prawie przyczynowo-skutkowym (tzw.
karmie
),
reinkarnacji
, czy wspózależności wszystkich zjawisk (
Dwanaście ogniw współzależnego powstawania
).
Etyka
Podstawą etyki buddyjskiej jest
Pańcasila
:
- Zobowiązuję się przestrzegać nakazu, by nie niszczyć żywych istot.
- Zobowiązuję się przestrzegać nakazu, by nie brać tego co nie dane.
- Zobowiązuję się przestrzegać nakazu, by powstrzymywać się od złego seksualnego prowadzenia się.
- Zobowiązuję się przestrzegać nakazu, by powstrzymywać się od niewłaściwej mowy.
- Zobowiązuję się przestrzegać nakazu, by powstrzymywać się przed spożywaniem napojów odurzających i narkotyków, które prowadzą do nieuważności.
Budda w swoim nauczaniu przywiązywał dużo wagi do współczucia, miłości oraz przebaczenia.
Poglądy na życie pośmiertne
Buddyzm
naucza
reinkarnacji
, jednak równocześnie odrzuca koncepcję duszy nieśmiertelnej i niezależnej (
anatman
). Po śmierci następuje rozpad człowieka na pięć składników, tzw.
skandh
- forma materialna, uczucia, rozum, wola, świadomość. Jedynie
karma
danego człowieka przeniesie się do przyszłego wcielenia. Zwolennicy
mahajany
w szkole
czittamatry
, mają jeszcze bardziej wysublimowaną teorię na temat rzeczywistości jako umysłu, który nie ulega procesowi umierania. Jednak najbardziej szczegółowe nauki o procesie rozpadu związanym z umieraniem opisane są w teorii
wadżrajany
, więcej czytaj
Proces umierania w teorii wadżrajany
.
Bibliografia
- Lama Jigme Rinpoche, o. Robert Le Gall, Frederic Lenoir Mnich i Lama, Wydawnictwo "KOS" (wydanie polskie),
- Swami Rama Żyjąc wśród himalajskich mistrzów, wydanie polskie: Limbus, Bydgoszcz 2000
-
Volker Zotz
Historia filozofii buddyjskiej, Wydawnictwo WAM, 2007,