Język mongolski – główny język z
rodziny mongolskiej
języków
ałtajskich
. W węższym znaczeniu nazwa ta odnosi się do dialektu chałchaskiego, będącego podstawą współczesnego standardu literackiego i języka urzędowego
Mongolii
(z tego względu język mongolski bywa czasem nazywany także chałcha-mongolskim albo po prostu chałchaskim). W szerszym znaczeniu nazwa ta obejmuje także szereg
dialektów
ludności mongolskiej z terenów niepodległego państwa mongolskiego, niektórych obszarów
Rosji
oraz niektórych prowincji
Chińskiej Republiki Ludowej
, m. in. dialekty: czacharski, uracki, chorczyn-tumucki, chorczyński, udżumczyński, ordoski. Całkowita liczba osób mówiących językiem mongolskim w szerszym znaczeniu szacowana jest na ok. 7 milionów.
Jako przedstawiciel
grupy ałtajskiej
, język mongolski reprezentuje typ
aglutynacyjny
. Charakteryzuje się też
harmonią wokaliczną
.
Jednym z pierwszych europejskich badaczy języka mongolskiego był polski filolog
Józef Kowalewski
, autor "Słownika mongolsko - rosyjsko - francuskiego" (1844 - 1849) i "Mongolskiej Chrestomatii" (1836-1837) oraz twórca i kierownik pierwszej katedry mongolistyki w Rosji.
Historia języka
Język mongolski przez wieki charakteryzował się silną
dyglosją
. Tradycyjny język piśmiennictwa, tzw.
język mongolski klasyczny
, prawdopodobnie w żadnym okresie znanej nam historii literatury mongolskiej nie odzwierciedlał języka mówionego - plemiona mongolskie porozumiewały się własnymi dialektami, często znacznie różniącymi się od wersji pisanej.
Nie wiadomo dokładnie, kiedy opracowano alfabet mongolski i zaczęto posługiwać się ponadregionalną, klasyczną wersją języka mongolskiego. Najstarsze zabytki piśmiennictwa, jakie dotrwały do naszych czasów, pochodzą z
XIII
wieku, jednak uważa się, że klasyczny język mongolski stosowany był w piśmie już w wieku
XII
lub nawet wcześniej. Oparto go najprawdopodobniej na jakimś archaicznym, używanym ówcześnie języku
rodziny mongolskiej
albo też na hipotetycznym języku staromongolskim, jak określa się stadium rozwojowe języka Mongołów sprzed okresu podbojów
Czyngis-chana
. Nie zachowały się jednak żadne źródła pozwalające na zweryfikowanie tej tezy, ani też umożliwiające dokładną rekonstrukcję języka mówionego z tamtych czasów.
Dużo większa ilość informacji pochodzi natomiast z okresu istnienia tzw. języka średniomongolskiego, tj. zespołu dialektów z okresu od przełomu
XII
i
XIII
wieku do przełomu wieków
XV
i
XVI
. Dialekty te, w wyniku podbojów
Czyngis-chana
rozproszone były po olbrzymich obszarach od
Mandżurii
aż po
Europę Wschodnią
. Z czasem rozwinęły się z nich współczesne języki
rodziny mongolskiej
. W okresie języka średniomongolskiego był to jednak dość zwarty zespół etnolektów.
Począwszy od wieku
XVII
można już jednak mówić o rozpadzie "języka ogólnomongolskiego" i historii języka nowomongolskiego jako odrębnego od pozostałych języków mongolskich. Wskazuje na to między innymi przykład
języka ojrackiego
, który wykształcił wówczas własną tradycję piśmienniczą (w tzw. piśmie ojrackim, powstałym na bazie alfabetu mongolskiego), odrębną od tradycji innych plemion.
Po
II wojnie światowej
do rangi ponadregionalnego języka Mongołów wyniesiono dialekt chałchaski. Stał się od podstawą współczesnego standardu literackiego. Ponadto, jako jeden z dialektów języka nowomongolskiego zrozumiały jest też dla plemion mongolskich z
Mongolii Wewnętrznej
, przez co stanowi ważny środek komunikacji ponadetnicznej w tym regionie.
Pismo
Klasyczne pismo mongolskie
Do zapisywania języka mongolskiego wykorzystywano w jego historii kilka alfabetów. Od
XIII w.
język ten (we wspomnianej wyżej
odmianie klasycznej
) zapisywano
pismem mongolskim
, czytanym z góry na dół. Pismo to rozwinęło się z
alfabetu ujgurskiego
. Powstała w nim bogata klasyczna literatura mongolska.
Po krótkim eksperymencie z wprowadzeniem alfabetu, opartego na
łacince
(przed II wojną światową), w latach 40.
XX w.
zdecydowano się na wprowadzenie w Mongolii jako oficjalnego alfabetu zmodyfikowanej
cyrylicy
. Nowe pismo wzorowane było na alfabecie wprowadzonym w
1939
r. w sąsiedniej
Buriacji
do zapisu
języka buriackiego
.
W połowie lat dziewięćdziesiątych
XX
wieku, na fali antypatycznych nastrojów wobec
Rosjan
, podjęto próbę powrotu do tradycyjnego pisma mongolskiego. Mały Churał podjął nawet stosowną uchwałę, została ona jednak odrzucona przez Wielki Churał ze względu na fakt, iż tradycyjny alfabet mongolski - aczkolwiek dostosowany do języka klasycznego - nadaje się do zapisu współczesnej mongolszczyzny znacznie gorzej niż - także jednak niedoskonała -
cyrylica
. Od
1984
r. tradycyjne pismo mongolskie nauczane jest jednak w szkołach, wydaje się zapisywane nim gazety, jakkolwiek powszechnie dominuje
cyrylica
(także ze względów technicznych). Ponadto tradycyjne pismo mongolskie wciąż wykorzystywane jest do zapisu języka mongolskiego i
języka ewenkijskiego
na obszarach
Mongolii Wewnętrznej
.
Współczesny alfabet mongolski
Współczesny alfabet mongolski niewiele różni się od
rosyjskiej
grażdanki
, występują w nim jednak dodatkowe litery Ө (ө) i Ү (ү), służące do zapisu głosek nieistniejących w języku rosyjskim.
Zasady transkrypcji współczesnego alfabetu mongolskiego na
alfabet polski
zostały zaproponowane przez dra Jana Rogalę z
Instytutu Orientalistycznego
Uniwersytetu Warszawskiego
. Zasady te stosuje między innymi
Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych
przy ustalaniu zaleceń dotyczących polskiego nazewnictwa geograficznego obszaru
Mongolii
oraz dla mongolskich nazw z obszaru
Mongolii Wewnętrznej
[1].
Poniżej podano zaproponowane przez dra Jana Rogalę zasady
transkrypcji
alfabetu mongolskiego na alfabet polski i
transliteracji
na
alfabet łaciński
[2]:
Zasady transkrypcji i transliteracji współczesnego alfabetu mongolskiego wg dra Jana Rogali |
Mongolski | Transliteracja | Transkrypcja | Przykłady transkrypcji |
---|
А (а) | A (a) | A (a) | газар = gadzar |
Б (б) | B (b) | B (b) | Бум = Bum |
В (б) | V (v) | W (w) | Увс = Uws |
Г (г) | G (g) | G (g) | баг = bag |
Д (д) | D (d) | D (d) | Дорнод = Dornod |
Е (е) | Ye (ye) | Je (je) | Еэвэн = Jeewen |
Ё (ё) | Yo (yo) | Jo (jo) | Соёмбо = Sojombo |
Ж (ж) | J(j) | Dż (dż) | Жаргалант = Dżargalant |
З (з) | Z (z) | Dz (dz) | зам = Dzam |
И (и) | I (i) | I (i) | Биж = Bidż; Жинст = Dżinst |
Й (й) | I (i) | J (j ) | Хэнтий = Hentij |
К (к) | K (k) | K (k) | (w zapożyczeniach)Москва = Moskwa |
Л (л) | L (l) | L (l) | гол = gol |
М (м) | M (m) | M (m) | Манлай = Manlaj |
Н (н) | N (n) | N (n) | Мандах = Mandach |
О (о) | O (o) | O (o) | Орхон = Orсhon |
Ө (ө) | Ö (ö) | Ö (ö) lub O (o) | Өлзийт = Oldzijt = Öldzijt |
П (п) | P (p) | P (p) | Пэлжидийн Гэндэн = Peldżidijn Genden |
Р (р) | R (r) | R (r) | Хайрхан = Chajrchan |
С (с) | S (s) | S (s) | Сэлэнгэ = Selenge |
Т (т) | T (t) | T (t) | Ихтамир = Ichtamir |
У (у) | U (u) | U (u) | Увс = Uws |
Ү (ү) | Ü (ü) | Ü (ü) lub U (u) | Лүн = Lun = Lü n |
Ф (ф) | F (f) | F (f) | (w zapożyczeniach) Телефон = Telefon |
Х (х) | Kh (kh) | Ch (ch) | Халх = Chalch |
Ц (ц) | Ts (ts) | C (c) | Цахир = Сachir |
Ч (ч) | Ch(ch) | Cz (cz) | Чойр = Czojr |
Ш (ш) | Sh(sh) | Sz (sz) | Тэшиг = Teszig |
Щ (щ) | Sch(sch) | Szcz (szcz) | (w zapożyczeniach)Щорс = Szczors |
Ъ (ъ) | - | - | (rzadko stosowany) |
Ы (ы) | Y (y) | Y (y) | Шарынгол = Szaryngol |
Ь (ь) | i | znak zmiękczenia ´, wymawiane bardzo krótko i ) | Дарьганга = Dar´ganga Чандмань = Czandmań |
Э (э) | E (e) | E (e) | Бэрх = Berch |
Ю (ю) | Yu (yu) | Ju (ju) | юм = jum |
Я (я) | Ya (ya) | Ja (ja) | Буянт = Bujant |
Samogłoski długie, zapisywane w alfabecie mongolskim przez podwojenie litery, dr Rogala proponuje oddawać w transkrypcji również za pomocą podwójnej litery (np. /uul/ góra). Zapis
umlautu
zaleca zarówno dla ө, jak i dla ү (obok zapisu bez znaków diakrytycznych).
Przypisy
- ↑
Protokół z XXVIII posiedzenia KSNG
(plik PDF)
- ↑ Tabela na podstawie
Nazewnictwo geograficzne świata. Zeszyt 9. Azja Wschodnia
, s. 94
Bibliografia