Cykl azotowy, cykl nitryfikacyjny, obieg azotu w przyrodzie -
cykl biogeochemiczny
, który opisuje cyrkulację
azotu
i jego
związków chemicznych
w
biosferze
.
Ziemska
atmosfera
składa się w 78% z azotu i stanowi zarówno pierwotne źródło tego
pierwiastka
dla biosfery, jak i jest miejscem, do którego jest on uwalniany. Azot, a dokładniej jego
związki chemiczne
, uczestniczą we wszystkich ważniejszych procesach biochemicznych. Występuje on w
aminokwasach
tworzących
białka
, w
zasadach azotowych nukleotydów
wchodzących w skład
DNA
i
RNA
. W roślinach znaczna część azotu jest wbudowana w
chlorofil
biorący udział w procesie
fotosyntezy
.
Pierwszym i kluczowym etapem przyswajania azotu z atmosfery jest przekształcanie gazowej jego formy w związki chemiczne, które mogą być dalej przetwarzane przez
organizmy żywe
. Pewien niewielki procent azotu trafia do organizmów żywych w formie jonów azotanowych NO3- generowanych na skutek rozmaitych procesów geologicznych i atmosferycznych. Większość azotu z atmosfery trafia do biosfery poprzez wolno żyjące
bakterie azotowe
. Należy do nich m.in. rodzaj
Rhizobium
. Bakterie te posiadają
enzym
nitrogenazę
, katalizujący reakcję gazowego azotu z
wodorem
pochodzącym z reakcji biochemicznych w wyniku czego powstaje
amoniak
, a także aminokwas glutamina. Tego rodzaju bakterie żyją samodzielnie lub w symbiozie z
roślinami
. Szczególnie dużo występuje ich w roślinach motylkowych, gdzie oddają one amoniak lub glutaminę w zamian za dokarmianie
węglowodanami
. Amoniak trafiający bezpośrednio do gleby może być też później przekształcany przez
bakterie nitryfikacyjne
do
azotanów(III)
i
azotanów(V)
(dawniej zwanych azotynami i azotanami) i dalej do
związków organicznych
potrzebnych do dalszego funkcjonowania organizmów żywych.
Większość roślin pobiera azot poprzez systemy
korzeniowe
w formie jonów azotynowych NO2- lub
azotanowych
oraz
amonowych
NH4+. Związki te pojawiają się w ziemi w efekcie padania
deszczy
oraz procesów
gnilnych
. Ziemię, która zawiera odpowiednio wysokie stężenie tych związków nazywa się "bogatą" w azot. Przy zbyt małym stężeniu tych związków ziemię trzeba albo nawozić, albo okresowo uprawiać na niej rośliny żyjące w
symbiozie
z bakteriami nitryfikacyjnymi i azotowymi.
Cały azot występujący w związkach chemicznych, z których są zbudowane zwierzęta pochodzi od roślin. Zwierzęta nie potrafią przekształcać azotu z atmosfery w związki potrzebne im do życia, generują natomiast amoniak, który jest uwalniany do otoczenia i utylizowany przez bakterie nitryfikacyjne, lub przekształcany w gazowy azot w procesie "Anammox".
Procesy wchodzące w skład cyklu
Wchłanianie azotu z atmosfery
Gazowy azot z atmosfery przenika do biosfery na trzy sposoby:
- Pierwotne wchłanianie azotu przez
bakterie azotowe
. Proces ten można skrótowo opisać następującym równaniem:
- N2 + 8H+ + 8e− + 16 ATP → 2NH3 + H2 + 16ADP + 16
Pi
Powstający
amoniak
jest dalej błyskawicznie przekształcany w jony amonowe (NH4+), które są stosowane bezpośrednio do syntezy
kwasu glutaminowego
, który jest dalej przekształcany w
glutaminę
. Wchłanianie to odbywa się częściowo przez wolno żyjące bakterie oraz częściowo przez
bakterie brodawkowe
żyjące w symbiozie z
roślinami motylkowymi
.
- N2+ 3H2 → 2NH3
który realizuje w skali przemysłowej proces sumarycznie identyczny z tym prowadzonym przez bakterie azotowe.
- Wchłanianie
azotynów
, które powstają w wyniku naturalnych procesów atmosferycznych i geologicznych. Ilość wchłanianego tą drogą azotu jest jednak minimalna i nie liczy się w ogólnym bilansie tego pierwiastka.
Wchłanianie azotanów z gleby i wody
Rośliny, które nie żyją w symbiozie z bakteriami azotowymi wchłaniają azot w postaci
jonów
azotanowych i amonowych. Jony te są obecne w
wodzie
i
glebie
na skutek procesów gnilnych, a także działania wolnożyjących bakterii azotowych. Rośliny te wchłaniają jony przez swoje systemy korzeniowe i następnie przekształcają je w
aminokwasy
, z których są budowane
białka
.
Wtórne generowanie amoniaku
Amoniak jest wtórnie generowany w trakcie procesów
gnilnych
, które są realizowane przez wyspecjalizowane bakterie i
grzyby
. Jest też generowany przez zwierzęta w wyniku rozkładu
mocznika
, jednego z podstawowych produktów ich
metabolizmu
. Powstający amoniak, a właściwie jony amonowe, mogą być od razu pożytkowane przez bakterie nitryfikacyjne lub są uwalniane do otoczenia. Gdy procesy gnilne są w równowadze z procesami nitryfikacji układ znajduje się w równowadze ekologicznej. Zbyt dużo jonów amonowych w środowisku powoduje, że staje się ono nadmiernie
zasadowe
, co przyspiesza gnicie organizmów żywych, rozwój gnicia i dalszy wzrost zasadowości środowiska.
Nitryfikacja
Pojawiający się w środowisku amoniak - czy to w wyniku procesów geologiczno-atmosferycznych, czy też w wyniku procesów gnilnych i dostarczany przez azobakterie jest przekształcany w jony azotanowe przez
bakterie nitryfikacyjne
. Proces ten polega w wielkim uproszczeniu na
utlenianiu
amoniaku do jonów
azotynowych
i dalej do
azotanów
.
- NH3 + O2 → NO2- + 3H+ + 2e
- NO2- + H2O → NO3- + 2H+ + 2e
Denitryfikacja i proces "Anammox"
Denitryfikacja
jest procesem przekształcania nadmiaru azotanów pochodzących z procesu nitryfikacji do gazowego azotu. Jest ona realizowana przez liczne mikroorganizmy, żyjące głównie w wodzie, takie jak bakterie
Pseudomonas fluorescens
. Sumarycznie proces ten można opisać w następujący sposób:
- 2NO3- + 10e- + 12H+ → N2 + 6H2O
Analogicznym, niedawno odkrytym procesem jest "
Anammox
" (anaerobic ammonium oxidation), który prowadzi do bezpośredniego utleniania nadmiarowych ilości jonów amonowych do gazowego azotu. Proces "Anammox" również jest realizowany przez bakterie żyjące głównie w wodzie.
W skali globalnej oba te procesy prowadzą do ustalania się równowagi obiegu azotu w biosferze i warunkują też utrzymywanie składu
atmosfery
ziemskiej. Istnieją liczne dyskusje naukowe na temat tego, który z tych procesów jest dominujący.
Cykl azotowy w akwariach
Akwaria
są rodzajem sztucznego
ekosystemu
, w którym nie sposób jest uniknąć obiegu azotu. Utrzymanie równowagi tego obiegu jest jednym z podstawowych warunków zachowania zdrowia hodowanych organizmów. Trudności wynikają głównie z faktu, że cykl azotowy w akwariach jest zawsze niepełny, gdyż akwaria są w zasadzie pozbawione organizmów zdolnych wchłaniać azot wprost z atmosfery, oraz bardzo często mają zbyt mało organizmów przekształcających
jony
amonowe
w jony
azotanowe
.
Opis poprawnie działającego cyklu
Źródłem azotu dla akwariów jest w zasadzie wyłącznie pokarm (1) dla
ryb
i innych zwierząt tworzących jego
faunę
. W ramach swojego
metabolizmu
ryby wydalają do wody amoniak, a dokładniej jony amonowe, które zwiększają
pH
wody (2). Drugim źródłem amoniaku są gnijące szczątki na ściankach i dnie akwarium (7).
Wydalane jony amonowe są przekształcane w jony azotynowe i azotanowe przez bakterie z rodzaju
Nitrosomonas
(3) i Nitrosospira (4). Azotany, a zwłaszcza azotyny są dla żyjących w akwarium organizmów jeszcze bardziej zabójcze od amoniaku. Za dopuszczalne stężenie azotynów przyjmuje się 0,5 mg/l, a azotanów 50 mg/l. Jony te są jednak łatwo absorbowane przez rośliny wodne, dla których stanowią rodzaj naturalnego nawozu. Oprócz tego rośliny absorbują
dwutlenek węgla
(9) i wydalają
tlen
(8) potrzebny do życia wszystkim organizmom, co jednak nie jest częścią cyklu azotowego.
Problemy z utrzymaniem cyklu
Aby utrzymać równowagę obiegu azotu w akwarium konieczne jest dokładne ustalenie optymalnych proporcji roślin do zwierząt, oraz zaopatrzenie go w odpowiednią liczbę bakterii przekształcających amoniak w azotany.
Nowo uruchamiane akwarium nie posiada zwykle prawie w ogóle odpowiedniej flory bakteryjnej. W początkowym okresie nawet dobrze zrównoważonego akwarium zwykle wzrasta w nim stężenie amoniaku, które powoduje zahamowanie wzrostu roślin. Oprócz tego rośliny początkowo nie mają dobrych warunków do wzrostu na skutek braku azotanów. Wzrost stężenia amoniaku jest atrakcyjny tylko dla "dzikich" bakterii Nitrosomonas, które są obecne w kurzu, piasku itp. Praca tych bakterii powoduje gwałtowny wzrost stężenia azotynów, co z kolei powoduje gwałtowne namnażanie się bakterii Nitrosospira, skutkujące nadmiernym wzrostem azotanów, którego nie są w stanie skonsumować rośliny, które zwiędły w pierwszym etapie cyklu. Wymiana wody i zasadzenie nowych roślin w akwarium rozpoczyna cały proces od nowa, gdyż razem z wodą ponownie usuwa się większość bakterii azotowych.
Aby "skonstruować" poprawny cykl azotowy w akwarium stosuje się rozmaite sposoby:
- "dojrzewanie akwarium" - które polega na tym, że dodaje się do niego zwierzęta bardzo wolno i stopniowo; kilka małych rybek produkuje odpowiednio niskie stężenie amoniaku, aby było wystarczająco dużo czasu na ustalenie się równowagi cyklu azotowego; potem dodaje się kolejne ryby stopniowo tak aby tej równowagi nie zaburzyć - jest to proces czasochłonny i wymagający cierpliwości
-
filtrowanie
- stosowanie filtrów usuwających nadmiar amoniaku z wody do czasu ustalenia się równowagi cyklu
- dodawanie kolonii bakterii azotowych do wody i piasku - kolonie takie są dostępne w formie gotowych preparatów które należy dodać do wody, oraz dodatków do filtrów, celowo "zakażonych" odpowiednimi mieszankami tych bakterii; czasami dobre efekty daje też dodanie do nowego akwarium łyżki piasku pochodzącego z akwarium, w którym ustaliła się już równowaga azotowa - pod warunkiem jednak, że w akwarium, do którego dodajemy piasek mają być hodowane podobne gatunki ryb i roślin.
Bibliografia