Język nowogrecki
Język nowogreckiJęzyk nowogrecki, język grecki nowożytny, albo greka nowożytna, również: demotyk(a), po grecku: Νεοελληνική –
język
indoeuropejski
, używany współcześnie w
Grecji
(ok. 11 mln mówiących) i na
Cyprze
(ok. 750 tys.). Jest on jednocześnie
językiem urzędowym
tych państw (na Cyprze obok
tureckiego
). Określenie język nowogrecki zamiast bardziej ogólnego
język grecki
używane jest w niektórych publikacjach (głównie
językoznawczych
, ale nie tylko) dla podkreślenia różnicy między
starożytnym językiem greckim
a językiem greckim współczesnym. Powstanie współczesnego języka literackiegoDziedzictwo
języka starogreckiego
, mającego bardzo długą i niezmiernie bogatą tradycję piśmienniczą, było przeszkodą w powstaniu współczesnego, nowoczesnego greckiego języka literackiego. W okresie ożywionych sporów o kształt języka literackiego (wiek
XIX
i praktycznie cały wiek
XX
), zmagały się ze sobą dwie główne szkoły, forsujące własny pogląd na kształt greckiego języka literackiego. Pierwsza z nich, dowodząc bogactwa
języka klasycznego
, pragnęła oprzeć język literacki na starogreckich formach i normach, także ortograficznych, argumentując, iż nie można wyprzeć się dziedzictwa niemal trzydziestu wieków istnienia języka. Tak powstał zaproponowany przez tę szkołę język
katharewusa
– język oczyszczony (z naleciałości). Przedstawiciele drugiej szkoły wychodzili z założenia, że nie można zmuszać współczesnych użytkowników języka do używania sztucznie stworzonych form i postulowali oparcie języka literackiego na współczesnych, żywych dialektach greckich, odziedziczonych po
grece średniowiecznej
(zob. niżej) wraz z bogactwem ich leksyki (również tej zapożyczonej z innych języków). Popierany przez tę szkołę język nazwano dhimotikí (gr. δημοτική), tj. język ludu, demotyk. Spór między dwiema szkołami przygasł dopiero w
1976
r., gdy zadekretowano prawnie oparcie języka literackiego na żywym języku (demotyku). Zwycięstwo języka potocznego jest jednak częściowe: do dziś w powszechnym użyciu jest bardzo wiele skostniałych, archaicznych form wyrazowych czy nawet całych
frazeologizmów
, przejętych z
greki klasycznej
za pośrednictwem
katharewusy
. Współczesny standard literacki jest przez to wielowarstwowy, funkcjonują w nim zarówno dawne starogreckie
rdzenie wyrazowe
, jak i nowsze – zapożyczone. Z jednej strony więc przykładowo sklep rybny nazywa się po grecku ιχθυοπωλείο (ichthiopolío) od starogreckiego ἰχθύς (ichthýs) – ryba i πωλέω (poléo; w
dialekcie attyckim
πωλῶ – poló) – sprzedaję, z drugiej strony zaś ryba nazywa się współcześnie ψάρι (psári). Zróżnicowanie dialektalne języka nowogreckiegoWspółczesne dialekty Grecji i Cypru Oprócz standardu literackiego we współczesnym języku nowogreckim wyróżnić można szereg dialektów, w dużym stopniu wzajemnie zrozumiałych. Rozpadają się one na dwa główne zespoły: - Zespół południowy, rozpada się na cztery grupy:
- dialekty staroateńskie (
Megary
,
Eginy
, Kimi) i dialekty
Półwyspu Mani
- dialekty
Peloponezu
(oprócz Mani),
Wysp Jońskich
i Epiru Północnego
- dialekty
Cyklad
i
Krety
- dialekty
Dodekanezu
i
Cypru
(zob.
dialekt cypryjski
).
Wszystkie powyższe dialekty wywodzą się z
greki bizantyjskiej
. Oprócz tego do wariantów języka nowogreckiego zalicza się często również języki kapadocki,
pontyjski
, cakoński i
griko
. Nie jest to jednak uzasadnione z punktu widzenia
językoznawsta historycznego
, ponieważ języki te mają odmienną historię od właściwego języka nowogreckiego. Innowacje i cechy charakterystyczneRozróżnienie pomiędzy językiem starogreckim, a współczesnym nowogreckim jest bardzo ważne. Greka starożytna to język o bogatej
fleksji
i bogatym systemie czasowym, natomiast w języku nowogreckim doszło do znacznych zmian
gramatycznych
i
fonetycznych
. Ponadto w języku nowogreckim występuje bardzo wiele słów
tureckich
, sporo jest także pożyczek z języków zachodnich (
francuski
,
angielski
,
niemiecki
), oraz (głównie w dialektach północnych) pewna liczba zapożyczeń z
języków słowiańskich
. Z drugiej strony język nowogrecki zachował też wiele wyrazów, których
znaczenie
i
wymowa
niemal nie zmieniły się od tysiącleci. Posiada też szereg
neologizmów
, opartych na rodzimych
rdzeniach
słowotwórczych
mimo istnienia wspólnych, międzynarodowych terminów w innych językach europejskich, np. ξενοδοχείο (ksenodochío) – hotel, λεωφορείο (leoforío) – autobus, θερμίδα (thermída) – kaloria. Liga bałkańskaTypologicznie język nowogrecki bywa często zaliczany do
bałkańskiej ligi językowej
, ze względu na obecność pewnych charakterystycznych cech, występujących także w innych językach ligi. Najbardziej charakterystyczne z nich to: - zanik
bezokolicznika
– konstrukcje z
czasownikami modalnymi
tworzy się za pomocą specjalnej
partykuły
να (na) i osobowej formy czasownika głównego (por.
bułg.
да i analogiczne konstrukcje w innych językach ligi). W
słownikach
tradycyjnie za formę podstawową uważa się pierwszą osobę czasu teraźniejszego liczby pojedynczej,
- tworzenie czasu przyszłego za pomocą
partykuły
θα (thá), wywodzącej się od czasownika θέλω (thélo) o znaczeniu chcieć i czasownika w czasie teraźniejszym lub w
aoryście
(por. użycie
bułg.
ще,
alb.
do lub
rum.
czasownika a voi).
GramatykaW porównaniu z
greką klasyczną
język nowogrecki znacznie uprościł system gramatyczny.
Rzeczowniki
odmieniają się współcześnie tylko przez cztery
przypadki
:
mianownik
,
dopełniacz
,
biernik
i
wołacz
(
celownik
wyszedł z użycia już w okresie
średniogreckim
, zastąpiony najczęściej dopełniaczem lub konstrukcją przyimka σε z biernikiem; wołacz utrzymuje się szczątkowo, przede wszystkim w rzeczownikach i przymiotnikach rodzaju męskiego, zwykle jednak równy jest formie mianownika). Pozostałe przypadki oddaje się za pomocą odpowiednich
przyimków
. Z drugiej strony język nowogrecki wykształcił rodzajnik nieokreślony, którego brakło w grece klasycznej. Zmniejszyła się też liczba
deklinacji
, a poszczególne wzorce odmiany uległy zmianom i znacznemu uproszczeniu. Główne innowacje w tym zakresie: - końcówka -ς (-s) wskazuje zawsze albo mianownik rodzaju męskiego (wyjątkowo rodzaju nijakiego, np. το έτος, lub żeńskiego, np. η μέθοδος) albo dopełniacz rodzaju żeńskiego przy wspólnym mianowniku liczby mnogiej z końcówką -ες (-es).
- zanik skróconej formy mianownika rzeczowników rodzaju żeńskiego deklinacji III, np.
gr. klas.
ἡ Ἑλλάς : τῆς Ἑλλάδος → nowogr. η Ελλάδα : της Ελλάδος (Grecja : Grecji); gr. klas. ἡ γλαῦξ : τῆς γλαυκός → nowogr. η γλαύκα : της γλαύκας (sowa" : [tej] sowy). Analogicznej zmianie uległa odmiana dwutematycznego w grece klasycznej rzeczownika ἡ γυνή : τῆς γυναικός, obecnie posiada on już tylko jeden
temat
i odmienia się według wzorca η γυναίκα : της γυναίκας (kobieta : [tej] kobiety).
- przejście wielu wyrazów deklinacji III do deklinacji I lub II, np. gr. klas. ἡ μήτηρ : τὴν μητέρα → nowogr. η μητέρα : τη μητέρα (matka : matkę); gr. klas. ὁ πατήρ : τὸν πατέρα → nowogr. ο πατέρας : τον πατέρα (ojciec : ojca /biernik/)
- zmiana odmiany w liczbie pojedynczej rzeczowników o tematach zakończonych na -ί-, -ύ- na regularny wzorzec deklinacji I z końcówką -η-, np. ἡ πόλις : τῆς πόλεως : τὴν πόλιν → nowogr. η πόλη : της πόλης : την πόλη (miasto : miasta /dopełniacz/ : miasto /biernik/). Liczba mnoga tych wyrazów – po uwzględnieniu zmian wymowy (zob. niżej) – pozostała bez zmian. W
katharewusie
wyrazy te zachowują archaiczne formy również w mianowniku i dopełniaczu liczby pojedynczej. Wyrazy tej grupy nazywane są archéoklita (αρχαίοκλιτα).
Analogicznie do zmian w odmianie rzeczownika uprościła się deklinacja
przymiotników
. Dużemu zubożeniu uległ też system odmiany
czasownika
. Współcześnie występują już bowiem tylko trzy
tryby
:
orzekający
,
łączący
i
rozkazujący
(zniknął starożytny
optativus
). Istnieją trzy
aspekty
:
imperfectum
,
perfectum
i
aoristus
i trzy
czasy
– teraźniejszy, przyszły i przeszły (szczątkowo także
czas zaprzeszły
). Rozwinięciu uległa opozycja czasu teraźniejszego imperfectum i aorystu – oznaczających w grece nowożytnej odpowiednio czynność ciągłą i momentalną. Formy dawnej
strony medialnej
i
biernej
zastąpione zostały jedną stroną bierno-zwrotną. Starogreckie formy czasownika perfectum, plusquamperfectum zastąpione zostały formami opisowymi z
czasownikiem posiłkowym
έχω. Formy futurum zastąpiono opisowymi konstrukcjami z θα. Czasowniki odmieniają się według jednej z dwóch koniugacji. Zarówno w odmianie rzeczownika, jak i czasownika znikła starożytna
liczba podwójna
. WymowaW stosunku do greki klasycznej znacznym zmianom uległa też wymowa. Zniknął dawny
akcent prozodyczny
, zastąpiony
dynamicznym
. Zniknęły też dawne
przydechy
. Doszło również do regularnych zmian niektórych
głosek
oraz zanikły
dyftongi
. We współczesnej grece nie istnieje już też
iloczas
. Zmiany w wymowie głosekZmianom uległy następujące głoski: - dawne [
b
] zapisywane literą Β, β wymawia się jako [
v
], np. Βοιωτία (
Beocja
), wymawiane w
grece klasycznej
jako [
boɪɔ:'tia
], obecnie [
vio'tia
]. Rzadki we współczesnej grece dźwięk [b] zapisuje się
dwuznakiem
μπ. Głoska [b] występuje w większości w wyrazach obcego pochodzenia. Wewnątrz i na końcu wyrazu realizowana jest najczęściej jako [mb]. Przykłady: Μπέλφαστ = Belfast, ναϊτ κλάμπ [
nait 'kla(m)b
] night club (klub nocny).
- dawne [
d
] zapisywane literą Δ, δ wymawia się jako [
ð
] (jak th w
ang.
that), np. δημοκρατία (demokracja) wymawiane w grece klasycznej jako [
dɛ:mokra'tia
], obecnie jako [
ðimokra'tia
]. Rzadki w języku nowogreckim dźwięk [d] zapisuje się dwuznakiem ντ, realizowanym w nagłosie najczęściej jako [d], w pozostałych pozycjach najczęściej jako [nd], tak w wyrazach rodzimych, jak i zapożyczonych, a więc: κέντρο [
'kendro
] (centrum), Ντόρτμουντ [
'dortmund
] (
Dortmund
). Dźwięk [d] powstaje też w wyniku udźwięcznienia nagłosowej głoski [t] po [n] kończącym wyraz poprzedzający, np. στον τόπο [
ston 'dopo
] w miejscu (zob. niżej).
- dawne [
g
] zapisywane literą Γ, γ wymawia się jako [
ɣ
] (h dźwięczne), a przed [i] oraz [e] jak [
ʝ
] (zbliżone do polskiego j), a więc γεωγραφία (geografia) wymawia się dziś [
ʝeoɣra'fia
]. Rzadki współcześnie dźwięk [g] oddawany jest dwuznakiem γκ, realizowanym w nagłosie najczęściej jako [g], w pozostałych pozycjach jako [ng], a więc: Πωλ Γκωγκέν [
pol go(n)'gen
] (
Paul Gauguin
). Dźwięk [g] powstaje też w wyniku udźwięcznienia nagłosowej głoski [k] po [n] kończącym wyraz poprzedzający (zob. niżej).
- dawne
ɛ:
("e" długie) zapisywane literą Η, η wymawia się jako [
i
], więc δημοκρατία [
ðimokra'tia
]. Dźwięk "e" oddawany jest za pomocą litery Ε, ε, oznaczającej w starożytności [
e
] krótkie. Tak więc γέννηση [
'ʝenisi
] (narodziny, poród, por.
pol.
geneza). Jako [e] wymawia dziś również
dyftong
αι (zob. niżej).
MonoftongizacjaZmiany wymowy
dyftongów
w
języku greckim
rozpoczęły się już w starożytności. W języku nowogreckim dyftongi te uległy już całkowitej
monoftongizacji
. - dawne dyftongi [eu], [au] zapisywane Ευ, ευ i Αυ, αυ wymawia się dziś odpowiednio [ev] i [av] przed spółgłoską
dźwięczną
i
samogłoską
oraz [ef] i [af] w pozostałych położeniach. Tak więc Ευρώπη (Europa), czytane w starożytności jako [
eʊ'rɔ:pɛ:
], dziś wymawia się [
ev'ropi
].
- dawny dyftong [ai], zapisywany Αι, αι wymiawia się w języku nowogreckim jak [e], a więc dawne τῆς γυναῖкας ("tej kobiety"), zapisywane obecnie jako της γυναίκας wymawia się [
tiz ʝi'nekas
].
- dawne dyftongi [oi], [ei], zapisywane Οι, οι i Ει, ει wymawia się dziś jako [i]. A więc na przykład: δήμοι (gminy – zob. demos) wymawiane dawniej jako [
'dɛ:moɪ
], w języku nowogreckim wymawia się jako [
'ðimi
].
W zapisie języka nowogreckiego dwie kropki nad
jotą
i
ypsilonem
– Ϊ, ϊ, Ϋ, ϋ, że wspomniane wyżej połączenia głosek należy wymawiać oddzielnie, a więc na przykład Ρωμαϊκός (rzymski) wymawia się [
romai'kos
]. Innym sposobem oznaczenia utrzymujących się jeszcze w niektórych wyrazach dyftongów, jest znak akcentu nad pierwszą samogłoską (w dyftongach historycznych oznacza się drugi człon), np. πλάι [
plai
] (obok). Afereza i apokopaW języku nowogreckim występuje często zjawisko, tzw.
aferezy
– zaniku samogłoski początkowej wyrazu po wyrazie zakończonym na samogłoskę, np. μου΄ φερε, zamiast μου έφερε (przyniósł mi). Analogicznym zjawiskiem jest
apokopa
, czyli zanik samogłoski wygłosowej przed wyrazem z samogłoską w nagłosie, np. θ΄ ακούσει, zamiast θα ακούσει (usłyszy). UdźwięcznienieW języku nowogreckim częste jest zjawisko
udźwięczniania
spółgłosek bezdźwięcznych w otoczeniu spółgłosek dźwięcznych. Udźwięcznieniu ulegają: - nagłosowe spółgłoski [k], [t] oraz zbitki [ks], [ts] po [n] w wygłosie wyrazu poprzedzającego, np. τον ξέρω [ton 'gzero] (znam go), στον τόπο [ston 'dopo] w miejscu i inne. Sama wygłosowa spółgłoska [n] ulega w takich przypadkach osłabieniu,
- nagłosowa spółgłoska [p] oraz zbitka [ps] po [n] w wygłosie wyrazu poprzedzającego, np. στην ψυχή [
stim bzi'çi
] (w duszy). Sama wygłosowa spółgłoska [n] zmienia się w takich przypadkach w osłabione [m],
- głoska [s] przed spółgłoskami dźwięcznymi [v], [
γ
], [
ð
], [z], [m], [n], [r], np. της μέρας [tiz 'meras] (dnia). Udźwięcznieniu uległo też w takim położeniu historyczne [s] wewnątrz wyrazu, np. κόσμος ['kozmos] (świat).
Zobacz też Bibliografia- Małgorzata Borowska Μπαρμπαγιώργος. Książka do nauki języka nowogreckiego, OBTA,
Wiedza Powszechna
, Warszawa 2006,
- Maria Teresa Kamburelis Słownik minimum grecko-polski, polsko-grecki, Wiedza Powszechna, Warszawa 1998
- Agnieszka i Kazimierz Korusowie Hellenike glotta. Poręcznik do nauki języka greckiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków, 1998
- Aristarhos Matsukas Modern Greek. A complete course in understanding, speaking and writing, seria Teach yourself, Hodder & Stoughton, London 2003
Linki zewnętrzne
Inne hasła zawierające informacje o "Język nowogrecki":
Podróżnik
...
Rodzimy Kościół Polski
...
Jonas Basanavičius
...
Szkoci
...
Wnioskowanie
...
Włosi
...
Nowa Anglia
...
Maine
...
Stanisław Hozjusz
...
Musical
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Język nowogrecki":
Rozprawa z rozprawką (plansza 7)
...
010c. Rzym (plansza 5)
...
019. Wielkie formy ukształtowania powierzchni Ziemi (plansza 4)
...
|