Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego NKWD (GUGB - Gławnoje Uprawlenije Gosudarstwiennoj Bezopastnosti), jeden z czołowych zarządów Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych
NKWD
, odpowiedzialny m.in. za bezpieczeństwo wewnętrzne, ochronę rządu,
wywiad
zagraniczny i
kontrwywiad
.
Utworzenie
Istniejący od
1923
roku Połączony Państwowy Zarząd Polityczny (
OGPU
) działający niezależnie od
NKWD
, w
1934
roku został przemianowany na Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego i włączony jako główna struktura do Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych
Związku Radzieckiego
.
Naczelnicy GUGB
Na czele GUGB stał naczelnik, który był także pierwszym zastępcą Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych, byli nimi:
Struktura
Od 1936 roku, do 1939 roku, struktura GUGB uległa trzykrotnej zmianie: w listopadzie 1936 roku, po objęciu kierownictwa całego NKWD przez Jeżowa, 9 czerwca 1938 roku rozkazem ludowego komisarza SW nr 00362 wprowadzono nową organizacje tzw. wydziałów operacyjno-czekistowskich NKWD i 29 września 1938 roku, zmieniono struktury NKWD, zwiększając liczbę zarządów. Natomiast liczba wydziałów GUGB została zmieniona do siedmiu.
Koniec 1937 r
- OORPP-Wydział Ochrony Przywódców Partii i Państwa
- OO-Wydział Operacyjny
- KRO-Wydział Kontrwywiadu
- SPO-Wydział Tajno-Polityczny
- OO-Wydział Specjalny
- TO-Wydział Transportu
- INO-Wydział Zagraniczny
- USO-Wydział Ewidencyjno-Statystyczny
- SO-Wydział Specjalny (Szyfrów)
- TO-Wydział Więzienny
- WO-Wydział Transportu Wodnego
- OOT-Wydział Techniki Operacyjnej
Wrzesień 1938
Dla celów konspiracyjnych wprowadzono numerację Wydziałów GUGB i podległych im poszczególnych Oddziałów, np.
- Oddział 2 Wydziału V prowadził wywiad przeciwko Polsce.
- Oddział 6 Wydziału III prowadził kontrwywiadu przeciwko Polsce.
Naczelnik
Wsiewołod Mierkułow
Stopnie 1935-40
Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego (GUGB NKWD)
- Komisarz Generalny Bezpieczeństwa Państwowego
- Komisarz Generalny Bezpieczeństwa Państwowego 1 rangi
- Komisarz Generalny Bezpieczeństwa Państwowego 2 rangi
- Komisarz Generalny Bezpieczeństwa Państwowego 3 rangi
- Starszy major Bezpieczeństwa Państwowego
- Major Bezpieczeństwa Państwowego
- Kapitan Bezpieczeństwa Państwowego
- Starszy Lejtnant Bezpieczeństwa Państwowego
- Lejtnant Bezpieczeństwa Państwowego
- Mł. Lejtnant Bezpieczeństwa Państwowego
- Sierżant Bezpieczeństwa Państwowego
Reorganizacje
Luty 1941
W
lutym
1941
roku na polecenie
Józefa Stalina
wywiad zagraniczny (INO) i służby bezpieczeństwa (dotychczasowy Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego - GUGB), zostały wyłączone z Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych
NKWD
i stały się niezależnym
Ludowym Komisariatem Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR
(NKGB ZSRR), na czele którego stanął
Wsiewołod Mierkułow
. (Oddział zagraniczny został przemianowany w I Zarząd NKGB) NKWD pozostało pod zwierzchnictwem
Ławrientija Berii
i zasadniczo zajmowało się wewnętrznymi sprawami policyjnymi i projektami budowlanymi na dużą skalę.
lipiec 1941
Do stanu poprzedniego powrócono już w
lipcu
tego samego roku (
1941
), po wybuchu wojny z
Niemcami
. NKGB przeformowano na GUGB i włączono z powrotem do Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych.
Powody reorganizacji
Amerykański analityk wywiadu, John Dziak, pisze w swej książce - Chekisty: A History of KGB (1988) między innymi:
Tych szczególnych zmian organizacyjnych nigdy w pełni nie wyjaśniono, ale być może miały one coś wspólnego z wchłonięciem przez
ZSRR
podbitych krajów i narodów -
Estonii
,
Litwy
,
Łotwy
, części
Polski
i oderwaniem od
Rumunii
Besarabii i północnej Bukowiny. Liczba aresztowań, deportacji, egzekucji i łagrów zwiększyła się, a to wymagało zreorganizowanych i zwiększonych sił bezpieczeństwa. (....) Szok spowodowany agresją i szybkimi postępami
Wehrmachtu
doprowadził w lipcu
1941
roku do fuzji i oba organy znowu połączyły się jako NKWD pod kierownictwem Berii. (....)Zwycięstwa pod
Stalingradem
stworzyły perspektywę odzyskania wojennych strat, stąd ponowny rozdział, jak ten z 1941 roku (NKWD - NKGB)
marzec 1943
W marcu
1943
roku dokonano kolejnej reorganizacji, Główny Zarząd Bezpieczeństwa został wyłączony z NKWD celem ponownego utworzenia NKGB.
Źródła
- John Dziak - Chekisty: A History of KGB (1988)
- Piotr Kołakowski - NKWD i GRU na Ziemiach Polskich (Kulisy wywiadu i kontrwywiadu), Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2002