Historia Ziemi
Historia ZiemiFotografia Ziemi z roku
1972
Historia Ziemi obejmuje okres około 4,6
miliarda
lat (4 567 000 000 lat), od uformowania się
planety
z
mgławicy
słonecznej do czasów współczesnych. Niniejszy artykuł przedstawia zarys jej historii i podsumowuje wiodące
teorie naukowe
. Aby ułatwić czytelnikowi umiejscowienie opisywanych zdarzeń na osi czasu, w artykule posłużono się analogią, odwzorowując dzieje naszej planety na 24-godzinną dobę. Godzinie 00:00 w tym modelu odpowiada moment powstania
Ziemi
4,567 miliarda lat temu, natomiast godzinie 24:00 odpowiadają czasy nam współczesne. Oznacza to, że każdej sekundzie umownego "życia" Ziemi w naszym modelu odpowiada 53 000 lat czasu rzeczywistego.
Wielki Wybuch
, podczas którego powstał
Wszechświat
, nastąpił około 13,7 miliarda lat temu[1], co oznacza, że nastąpił około trzech "dni" temu czyli dwa "dni" przed rozpoczęciem historii Ziemi. Powstanie ZiemiArtystyczne wyobrażenie dysku protoplanetarnego, formującego się naokoło
gwiazdy
Ziemia powstała jako część tworzącego się
Układu Słonecznego
, który uformował się z wielkiej wirującej chmury gazu, pyłu i skał. Zawarty w mgławicy
wodór
i
hel
pochodziły głównie z
Wielkiego Wybuchu
. Cięższe
pierwiastki
aż do węgla mogły powstać w wyniku syntezy termojądrowej w gwiazdach, a pierwiastki o większych
liczbach atomowych
powstały podczas wybuchów
supernowych
. Oznacza to, że przynajmniej część
materii
obecnego Układu Słonecznego pochodzi z wcześniejszych gwiazd, w tym i z supernowych. Około 4,6 miliarda lat temu, prawdopodobnie nieodległa gwiazda zapadła się w
supernową
wyrzucając z siebie z dużą prędkością zewnętrzne fragmenty. Powstała w ten sposób fala uderzeniowa (strumień materii) przechodząc przez mgławicę słoneczną zainicjowała zagęszczanie się materii, wprawiając (lub zwiększając) jednocześnie jej ruch obrotowy. W wyniku przyciągania grawitacyjnego zagęszczenie zapadało się coraz szybciej. Zmniejszanie rozmiarów zwiększało prędkość obrotową mgławicy, materia znajdująca się w płaszczyźnie obrotu obracająca się odpowiednio szybko zapadała się w mniejszym stopniu i w wyniku tego obłok przekształcił się w
dysk protoplanetarny
. Większość masy (ponad 99%) dysku skoncentrowała się w jego centralnej części. Zapadanie grawitacyjne materiału mgławicy przekształcało energię grawitacyjną obłoku w
energię cieplną
. W centrum mgławicy szybkość przemiany energii grawitacyjnej w cieplną przewyższała szybkość przenoszenia tej energii na zewnątrz, co prowadziło do znacznego rozgrzania się centralnej części dysku. Powstała w efekcie
gwiazda typu T Tauri
. Dalsze zapadanie wywołało
reakcję termojądrową
przemieniającą atomy
wodoru
w
hel
i Słońce stało się gwiazdą
ciągu głównego
w swej wczesnej fazie egzystencji. Jednocześnie z tworzeniem się Słońca w wirującym dysku zachodziły procesy tworzenia się planet. Materia wirująca z odpowiednią prędkością nie spadała do centrum. Powstające w dysku niejednorodności narastały i powiększały się, różnice w prędkości obrotowej sprawiały, że zagęszczenia przyjmowały najpierw formę pierścieni, później, gdy wystąpiły w nich większe gęstości, pod wpływem grawitacji trwał lokalny proces dalszego ich zagęszczania. Sukcesywnie dochodziło do kolizji różnych obiektów, co prowadziło do powiększania ich masy. Ważną rolę odegrały w tym gazy, które wyhamowywały obiekty i umożliwiały im zlepianie się. W ten sposób powstały
protoplanety
[2]. Jedną z nich, oddaloną od Słońca o około 150 milionów kilometrów, była Ziemia. Podczas dalszego zagęszczania się i ogrzewania Słońca, reakcja termojądrowa nabrała odpowiedniej wydajności. Powstająca energia rozgrzała Słońce, zapobiegając dalszemu jego zapadaniu. Wysoka temperatura wywołała świecenie gwiazdy oraz
wiatr słoneczny
, które wywiały z jej okolic resztki gazu i drobnego pyłu. Brak gazu uniemożliwił tworzenie się kolejnych skupień materii. W zderzających się z dużą prędkością drobnych ciałach dominowało kruszenie, takie jakie obserwuje się obecnie w pierścieniach planetarnych. Większość istniejących wówczas drobnych obiektów w późniejszych okresach spadła na planety. Tylko niewielka część tych okruchów pozostała do dziś w Układzie Słonecznym i są one klasyfikowane jako
drobne ciała niebieskie
. KsiężycAnimacja (w zmienionej skali)
Thei
formującej się w piątym
punkcie libracyjnym
, pod wpływem grawitacji Ziemi uderzającej w planetę i doprowadzającej do powstania
Księżyca
. Animacja pokazywana jest w jednorocznych etapach, pokazując nieruchomą Ziemię od bieguna południowego.
Powstanie
Księżyca
jest nadal niezbadane, ale podobieństwo składu skorupy Księżyca i Ziemi wskazuje na teorię wielkiego zderzenia. Możliwe, że Ziemia nie była jedyną planetą formującą się w odległości 150 milionów kilometrów od Słońca. Teoria ta zakłada istnienie drugiego skupiska materii oddalonego 150 milionów kilometrów od Słońca i Ziemi w ich czwartym lub piątym
punkcie libracyjnym
. Ta planeta, nazwana
Thea
, była mniejsza od Ziemi w jej aktualnej postaci, przypominała swoją masą i rozmiarami
Marsa
. Jej orbita mogła w początkowych stadiach być stabilna, lecz w miarę zbierania przez Ziemię coraz większych ilości materii rosło przyciąganie między tymi planetami, przyciąganie planet destabilizowało stopniowo układ. Thea zmieniała swoje położenie w stosunku do Ziemi do około 4,533 miliarda lat temu, czyli o 00:10 według założonego "dobowego" czasu istnienia Ziemi[3], kiedy to uderzyła skosem w Ziemię. Mała prędkość (7 - 10 km/s) i mały kąt przy jakich przebiegło zderzenie nie były wystarczające do zniszczenia (rozerwania i rozrzucenia) Ziemi, lecz były na tyle silne by wybić pewną część jej skorupy daleko za atmosferę. Większość materiału Thei pozostała na Ziemi, a jej cięższe fragmenty wniknęły w
jądro Ziemi
. Część wybitego z Ziemi materiału wraz z pozostałościami gazowymi Thei, które nie brały udziału w zderzeniu, pod wpływem własnej siły grawitacji, w ciągu kilku tygodni zbiły się w jedno ciało niebieskie przybierając formę kuli -
Księżyca
[4]. Teoria ta wyjaśnia też istnienie w Ziemi dużego i ciężkiego jądra, które odpowiada za wiele zjawisk na Ziemi w tym
ziemskie pole magnetyczne
i utrzymujące się do dziś
ruchy tektoniczne
, (na sąsiednich planetach dawno zanikły) które utworzyły kontynenty. Ta sama teoria zakłada również, że zderzenie doprowadziło do przechylenia osi obrotu Ziemi względem jej płaszczyzny wędrówki naokoło Słońca, które odpowiedzialne jest za ziemskie pory roku. Prosty, idealny model powstania Ziemi z dysku protoplanetarnego zakładałby brak takiego nachylenia, co odbiłoby się na braku zróżnicowanych pór roku. Możliwe, że zderzenie przyspieszyło też ruch obrotowy. Hadeik
Erupcje
wulkanów
były częstym zjawiskiem w pierwszej fazie istnienia Ziemi Młoda Ziemia we wczesnym
hadeiku
bardzo się różniła od współczesnej. Nie istniały na jej powierzchni oceany, a atmosfera pozbawiona była
tlenu
. Była często bombardowana przez
planetoidy
i materiały pozostałe po uformowaniu się planet Układu Słonecznego. Energia bombardowania, rozpadów radioaktywnych oraz kurczenia się kuli ziemskiej rozgrzewała jej wnętrze i sprawiała, że ówczesna Ziemia była ciałem płynnym. Cięższe substancje wchodzące w jej skład przemieszczały się do
jądra planety
, zaś lżejsze pozostawały na powierzchni, tworząc poszczególne jej warstwy (patrz
Budowa wnętrza Ziemi
). Możliwe, że wczesna atmosfera Ziemi powstała z materiału mgławicy słonecznej miała taki sam skład jak atmosfera Słońca i składała się głównie z
wodoru
i
helu
, ale zarówno gorąco samej planety, jak i
wiatr słoneczny
doprowadziły do rozwiania jej najlżejszych składników. Sytuacja zmieniła się, gdy promień Ziemi osiągnął około 40% swojej dzisiejszej długości, a grawitacja ciała pozwoliła na zatrzymanie w jej pobliżu atmosfery zawierającej wodę. Temperatura Ziemi gwałtownie spadła, ukształtowała się też stała skorupa ziemska. Część obszarów Ziemi była topiona przez większe uderzenia następujące co kilka dekad lub wieków. Mogły one doprowadzać do lokalnego topnienia powierzchni Ziemi i częściowego jej zróżnicowania, w którym lżejsze pierwiastki pozostawały na powierzchni lub był uwalniane do wilgotnej atmosfery[5]. Powierzchnia Ziemi schładzała się względnie szybko, tworząc w ciągu 150 milionów lat (i kończąc około 00:45 na hipotetycznym zegarze)
skorupę
[6]. Nowsze badania[7] sugerują, że tworzenie się skorupy ziemskiej trwało 100 milionów lat, co zdaje się potwierdzać pomiar poziomu
hafnu
dokonany podczas badań w zachodnioaustralijskich wzgórzach Jack Hills. W górach tych znaleziono najstarszy kryształ
cyrkonu
, którego wiek oszacowano na 4,4 mld lat [8]. Na podstawie badań kryształów z najstarszych skał uważa się że skorupa ziemska istniała już 4,5 mld lat temu. Z tej pierwotnej skorupy nie pozostało prawie nic (poza niewielkimi kryształkami). Wiek najstarszych zachowanych skał szacuje się na 4,2 mld lat. Około 4 do 3,8 miliarda lat temu (czyli o trzeciej lub czwartej nad ranem) Ziemia przeżyła okres wyjątkowo ciężkiego bombardowania asteroidami[9]. Z powłoki ziemskiej wydalana była woda,
wulkany
odprowadzały do atmosfery także inne gazy, tworząc w ten sposób drugą atmosferę Ziemi. Woda była dostarczana również przez uderzające w Ziemię
meteoroidy
, pochodzące najprawdopodobniej z asteroid pasa zewnętrznego, dostających się w zasięg pola grawitacyjnego
Jowisza
, które kierowało je w stronę środka Układu Słonecznego. Ziemia nadal się ochładzała, a w jej atmosferze powstawały chmury. Opady atmosferyczne doprowadziły w ciągu 750 milionów lat (3,8 miliarda lat temu, odpowiednik godziny 4:00 nad ranem, lub nieco wcześniej) do utworzenia się
oceanów
. Niedawno opublikowane wyniki prac naukowych sugerują, że oceany mogły wytworzyć się już 4,2 miliarda lat temu[10][11] (o 1:50 według zakładanego 24-godzinnego modelu istnienia Ziemi). Nowo utworzona atmosfera najprawdopodobniej zawierała
amoniak
,
metan
,
parę wodną
,
dwutlenek węgla
,
azot
oraz małe ilości innych gazów. Wolny
tlen
praktycznie nie istniał najprawdopodobniej reagował z wodorem lub minerałami. W tej fazie egzystencji Ziemi, działalność wulkaniczna była znacznie wzmożona, a planeta nie posiadająca
warstwy ozonowej
była wystawiona na silne
promieniowanie ultrafioletowe
. Zaczątki życia
Szczegóły
powstania życia
nie są znane, choć doszło już do ustalenia ogólnych zasad tego procesu. Sugerowano, że
życie
, a przynajmniej
substancje organiczne
, mogły przybyć na Ziemię z
przestrzeni kosmicznej
(patrz "
panspermia
"), inne zakładają większe
prawdopodobieństwo
tego, że substancje takie wytworzyły się bezpośrednio na Ziemi. Wszystkie teorie opisujące powstanie życia na Ziemi są do siebie podobne[12]. Jeśli życie powstało na Ziemi, czas jego zaistnienia jest wysoce ulotny – istnieją głosy, że nastąpiło to 4 miliardy lat temu[13]. Analizując skład izotopowy węgla naukowcy potrafią rozpoznać czy dany węgiel brał udział w procesach życiowych. Najstarszy węgiel o składzie świadczącym o pochodzeniu organicznym datowany jest na 3,7 mld lat temu[14]. W jakiś sposób jedna z cząsteczek (lub inny fragment materii) przebywająca wewnątrz naładowanej energią chemiczną mieszanki ziemskiej, uzyskała możliwość powielania samej siebie, za pomocą
replikatora
. Natura takiej cząsteczki nie jest do końca odkryta, gdyż do czasów współczesnych została ona zastąpiona przez współczesne metody
replikacji
organizmów –
DNA
. Tworząc kopie samego siebie, replikator nie zawsze był dokładny: niektóre kopie zawierały "błędy". Jeśli wprowadzona w wyniku błędu zmiana niszczyła możliwość samopowielania, stworzona w ten sposób "linia" materii organicznej wymierała. Z drugiej strony, bardzo nieliczne zmiany mogły spowodować, że replikator działał szybciej lub lepiej – takie "obciążenia" materiału biologicznego stawały się coraz częstsze i "udane". W miarę kurczenia się zasobów materiałowych (swoistego "pożywienia" dla replikowanej materii), przeżywała materia obciążona takimi cechami, które pozwalały na wykorzystanie innych zasobów energii lub zatrzymanie rozwoju innych "odgałęzień" wczesnego życia, kradnąc ich zasoby[15]. Zasugerowano kilka modeli rozwoju replikatora. Postulowano replikatory o różnej strukturze, w tym składające się z elementów chemii organicznej, takich, jak współcześnie rozumiane proteiny, kwasy nukleinowe,
fosfolipidy
,
kryształy
[16], a nawet systemy kwantowe[17]. Aktualnie nie istnieje metoda badawcza pozwalająca na ustalenie, który z zaproponowanych modeli powstania życia na Ziemi odpowiada prawdzie – o ile którykolwiek z wspomnianych modeli jest w ogóle bliski prawdy. Za przykład w tym artykule posłuży jedna ze starszych teorii, w znacznym stopniu opracowana i uszczegółowiona. Teorię tę poparły doświadczenia w których w roztworach soli, wystarczy dowolne źródło energii (
wyładowania elektryczne
,
promieniowanie elektromagnetyczne
, gradient temperatury) by z prostych substancji powstały złożone substancje uznawane za organiczne. Na ówczesnej Ziemi były ogromne ilości energii pochodzącej z działalności
wulkanów
,
błyskawic
i
promieniowania ultrafioletowego
czynniki te wywoływały reakcje chemiczne, których produkty to coraz bardziej skomplikowane
molekuły
, budowane z prostych związków, takich jak
metan
i
amoniak
[18]. Wśród utworzonych w ten sposób prostych
substancji organicznych
znajdowała się spora liczba "klocków" budujących współczesne życie. W miarę zwiększania się stężenia tej "
organicznej zupy
", znajdujące się w niej molekuły reagowały ze sobą. W wyniku tych reakcji pojawiały się jeszcze bardziej skomplikowane cząsteczki, możliwe że w zbieraniu i koncentracji materiału organicznego znaczącą rolę odegrała
glina
[19]. Obecność określonych cząsteczek mogła
przyspieszać
reakcje chemiczne, które następowały jeszcze przez jakiś czas, w sposób mniej więcej losowy. W pewnym momencie jako produkt jednej z reakcji pojawił się
replikator
. Miał on ciekawą właściwość wywoływania reakcji, które skutkowały samopowielaniem cząsteczki, co rozpoczęło
ewolucję
. Inne teorie przedstawiają inny sposób powstania replikatora. Niezależnie jednak od przyjętej teorii, w którymś momencie ewolucji role replikatora przejęła struktura DNA, na której opiera się każda znana dziś forma życia, z wyjątkiem niektórych
wirusów
(patrz
kod genetyczny
). Pierwsza komórkaFragment błony komórkowej. Błona komórkowa współczesnych organizmów ma o wiele bardziej skomplikowaną budowę niż prosta, podwójna warstwa
fosfolipidów
. Białka i motywy
węglowodanowe
spełniają w błonie komórkowej różne funkcje - na przykład regulują przenikanie różnego typu substancji przez błonę czy reakcje ze środowiskiem zewnętrznym Dzisiejsze formy życia trzymają materiał genetyczny w przestrzeni ograniczonej
błoną komórkową
. Łatwiej jest ogarnąć powstanie błony komórkowej niż
replikatora
. Cząsteczki
fosfolipidów
składające się na błonę komórkową najczęściej organizują się w środowisku wodnym, w sposób spontaniczny w
dwuwarstwę
. W specyficznych warunkach może dojść do utworzenia wielu kulistych tworów fosfolipidowych (patrz "
Powstanie życia
", teoria bąbelkowa)[20]. Nie wiadomo czy błona komórkowa powstała wcześniej czy później od replikatora (czy też może sama stanowiła jedną z form replikatora). Przeważająca teoria (najpierw replikator, później metabolizm) w tej kwestii mówi, że replikator, najprawdopodobniej w postaci istniejącego już wtedy
RNA
(patrz
hipoteza świata RNA
) zdążył już powstać, wraz z mechanizmem samopowielania i być może innymi biomolekułami, ale teorie przeciwne (najpierw metabolizm, później replikator) znajdują także liczne poparcie. Początkowe prakomórki mogły po prostu pękać, gdy stawały się zbyt wielkie, a ich zawartość mogła zajmować inne dostępne w środowisku lipidowe bąbelki.
Białka
stabilizujące błonę (i wspomagające w późniejszych czasach
podział komórek
) mogły wspierać rozpowszechnianie się takich właśnie skupisk materii. RNA wydaje się sensownym przedmiotem teorii wczesnego replikatora, gdyż jest on zarówno w stanie przechowywać informacje genetyczne, jak i
przyspieszać
reakcje chemiczne. W pewnej fazie ewolucji funkcje przechowywania zapisów genetycznych przejął kwas
DNA
, a proteiny (
enzymy
) przejęły funkcje katalizatora. Coraz bardziej uzasadnione wydaje się stwierdzenie, że ewolucja wczesnych
komórek
związana jest z podziemnymi wulkanami,
kominami hydrotermalnymi
[21], lub nawet głęboko położonymi gorącymi skałami[22]. Powstała również sugestia, ze przetrwała tylko jedna z wielu wczesnych komórek czy prakomórek. Aktualny materiał naukowy sugeruje, że
ostatni uniwersalny wspólny przodek
istniał w początkach
archaiku
, najprawdopodobniej około 3,5 miliarda lat temu (na naszym hipotetycznym zegarze była wtedy godzina 5:30 rano), a nawet wcześniej[23][24]. Ta komórka może być przodkiem wszystkich komórek na Ziemi, a przez to zaczątkiem całego ziemskiego życia, była ona najprawdopodobniej
prokariotem
wyposażonym w
błonę komórkową
i
rybosomy
, lecz nie posiadającym
jądra komórkowego
, czy zatrzymywanych wewnątrz komórki przez jej błonę
organelli
, takich, jak
mitochondria
czy
chloroplasty
. Podobnie do współczesnych komórek, wykorzystywała ona jednak w roli nośnika informacji genetycznych
kwas deoksyrybonukleinowy
, transferem informacji i syntezą białek zajmował się w niej kwas
RNA
, a reakcje chemiczne przyspieszały
enzymy
. Istnieją naukowcy postulujący teorię, że zamiast pojedynczego organizmu w roli ostatniego uniwersalnego wspólnego przodka wystąpiła populacja organizmów wymieniających geny między sobą na zasadzie
transferu genów
[23]. Fotosynteza i tlenWykorzystanie energii
Słońca
spowodowało szereg zmian w ziemskim życiu
Prawdopodobnie wszystkie wczesne komórki były
cudzożywne
, pozyskując energię ze znajdowanych w swoim sąsiedztwie cząsteczek materii organicznej, w tym innych komórek[25]. W miarę kurczenia się zapasów pożywienia, niektóre komórki opracowały alternatywną strategię pozyskiwania energii. Zamiast polegać na wolnodostępnych cząsteczkach materii o dużej energii, zaczęły wykorzystywać prostsze substancje a energię pozyskiwać ze
światła słonecznego
. Podaje się różne szacunki, lecz prawdopodobnie około 3 miliardy lat temu[26], czyli około 8:00 rano według umownego zegara, powstał mechanizm podobny do współczesnej
fotosyntezy
. Energia słoneczna stała się w ten sposób przydatna nie tylko dla organizmów
samożywnych
, lecz również dla wykorzystujących je w formie pożywienia organizmów cudzożywnych. Fotosynteza korzystała z obficie wówczas dostępnego
dwutlenku węgla
i
wody
, przetwarzając je z pomocą energii słonecznej na wysoce energetyczne cząsteczki materii organicznej (
węglowodany
). Jako produkt uboczny fotosyntezy powstawał
tlen
. Początkowo był on wiązany przez
żelazo
i inne minerały. Jednocześnie obniżanie się temperatury skorupy ziemskiej sprzyjało wiązaniu dwutlenku węgla w
wapieniach
. Wystarczających dowodów dostarczają bogate złoża tlenku żelaza w warstwach Ziemi pochodzących właśnie z tego okresu. W wyniku reakcji tlenu z minerałami wody oceaniczne nabrały zielonego koloru. Po zatrzymaniu takich reakcji, z powodu braku substratów, tlen miał szansę przeniknąć do atmosfery. Mimo że każda komórka produkowała znikome ilości tego pierwiastka, łączny metabolizm wielu komórek występujący w znacznym czasie spowodował zmiany w atmosferze Ziemi, ustalając jej skład pierwiastkowy na zbliżony do dzisiejszego[27]. W ten sposób powstała trzecia atmosfera w historii Ziemi. Część uwolnionego do atmosfery tlenu, znajdującego się w jej górnych warstwach, została przez promieniowanie
ultrafioletowe
przemieniona w
ozon
. Warstwa ozonowa pochłaniała (i nadal pochłania) znaczną część promieniowania ultrafioletowego, które przed jej uformowaniem przenikało do niższych warstw atmosfery. To z kolei pozwoliło komórkom na kolonizację powierzchni oceanów, a później lądów[28]: bez warstwy ozonowej, ultrafiolet docierający na powierzchnię Ziemi powodowałby znaczne uszkodzenia w tym i
mutacje
wystawionych na jego działanie komórek. Oprócz udostępniania wczesnym formom życia znacznych pokładów energii i blokowania promieni ultrafioletowych, fotosynteza wpłynęła też na życie na Ziemi w jeszcze jeden znaczący sposób. Tlen dla pierwszych organizmów był toksyczny; najprawdopodobniej wzrost jego poziomu w atmosferze spowodował “
katastrofę tlenową
" odpowiedzialną za śmierć wielu organizmów[28]. Organizmy odporniejsze na działanie tlenu przeżyły wzrost stężenia tego pierwiastka, umacniając swoją egzystencję, a część z nich opracowała sposoby na wykorzystanie tlenu w procesach metabolicznych i pozyskiwanie większych ilości energii z utleniania związków wytworzonych przez inne komórki. Endosymbioza i trzy domeny życia
Kilka ścieżek asymilacji endosymbiotycznej Współczesna
taksonomia
dokonuje klasyfikacji życia w trzech domenach. Czas powstania organizmów należących do każdej z nich jest tylko spekulatywny. Domena
bakterii
najprawdopodobniej była pierwszą grupą, która odłączyła się od innych form życia (zwanych Neomura), choć to przypuszczenie jest kontrowersyjne. Niedługo potem, około 2 miliardy lat temu[29], czyli około 14:00, grupa Neomura rozdzieliła się na
archeowce
i
jądrowce
. Komórki jądrowców, zawierające jądra komórkowe, były większe i miały o wiele bardziej skomplikowaną strukturę, niż komórki bakterii i archeowców (czyli prokariotów), a przyczyna takiego skomplikowania struktury dopiero jest odkrywana. Mniej więcej w tym samym czasie komórka bakteryjna spokrewniona ze współczesną
Rickettsia
[30] weszła w skład większej komórki prokariotycznej. Możliwe, że większy organizm próbował wchłonąć mniejszą komórkę w swoją komórkę prokariotyczną. Możliwe, że większa komórka próbowała pochłonąć mniejszą, lecz to się nie udało (być może z powodu rozwoju mechanizmów obronnych). Sugeruje się też, że mniejsza komórka próbowała pasożytować na większej. Tak czy inaczej mniejsza komórka przetrwała w większej, a korzystając z
tlenu
mogła wykorzystać produkty uboczne większej komórki i uzyskać w ten sposób więcej energii. Część wytworzonej energii była oddawana żywicielowi. Mniejsza komórka dzieliła się w większej i niedługo potem obydwa rodzaje zaczęły żyć w
symbiozie
. Z czasem komórka żywiciela uzyskała dostęp do genów mniejszej komórki i od tego momentu dwa organizmy nie mogły już istnieć bez siebie: większy nie mógłby przetrwać bez energii tworzonej przez mniejszy, a mniejszy bez produktów ubocznych przemiany materii większego. Pomiędzy większą komórką, a komórkami rezydującymi w niej utworzyła się
symbioza
i od tego czasu uważane były za jeden
organizm
, natomiast mniejsze komórki zostały sklasyfikowane jako
organella
nazwane
mitochondriami
. Podobne wydarzenie miało miejsce w wypadku
fotosyntetycznych
sinic
[31], które weszły w skład
cudzożywnych
komórek stając się
chloroplastami
[32][33]. Prawdopodobnie jako rezultat tych zmian komórki zdolne do fotosyntezy oddzieliły się od innych jądrowców około miliard lat temu (około 18:00 na naszym zegarze). Podczas rozwoju życia miało najprawdopodobniej miejsce kilka przypadków takiego "wchłonięcia' pewnych organizmów przez inne, co sugerowane jest też w rysunku po prawej stronie. Prócz mającej już spore poparcie endosymbiotycznej teorii zakładającej komórkowe pochodzenie mitochondriów i chloroplastów, sugerowano też, jakoby komórki spowodowały powstanie peroksyzomów, krętki były początkiem
rzęsek
, a
wirus DNA
przeistoczył się w
jądro komórkowe
[34][35]; żadna z tych teorii nie jest jednak ogólnie akceptowana[36]. Podczas tego okresu rozwoju życia na Ziemi istniał prawdopodobnie
superkontynent
Columbia - możliwe, ze było to około 1,8 - 1,5 miliarda lat temu (między 14:30 a 16:00). Columbia byłaby w ten sposób najstarszym superkontynentem, którego istnienie jest zakładane[37]. Wielokomórkowość
Volvox
aureus jest uważany za organizm podobny do pierwszych wielokomórkowych roślin Archeowce, bakterie i eukarionty różnicowały się, stając się organizmami bardziej skomplikowanymi i coraz lepiej przystosowanymi do środowiska. Każda domena wielokrotnie dzieliła się na wiele mniejszych grup, choć o historii archeowców i bakterii wiadomo niewiele. Około 1,1 miliarda lat temu (według umownego zegara o godzinie 18:15) formował się
superkontynent
Rodinia
[38]. Z żywych organizmów wyodrębniły się grupy
roślin
,
zwierząt
oraz
grzybów
, choć nadal istniały one jeszcze jako pojedyncze komórki. Część typów komórek żyła jednak w koloniach, co po pewnym czasie doprowadziło do wytworzenia
podziału pracy
; komórki położone na obrzeżach kolonii mogły zajmować się innymi aspektami życia kolonii, niż komórki położone w jej środku. Mimo że linia podziału pomiędzy kolonią wyspecjalizowanych komórek a organizmem wielokomórkowym nie zawsze jest jednoznaczna, około miliard lat temu[39], czyli o godzinie 19:00, powstały pierwsze rośliny
wielokomórkowe
- najprawdopodobniej były to
zielenice
[40]. Możliwe, że około 900 milionów lat temu, czyli o godzinie 19:15[41], właściwa wielokomórkowość pojawiła się w świecie zwierząt. W początkowej fazie wielokomórkowe zwierzęta przypominały zapewne współczesne
gąbki
, w których wszystkie komórki były
totipotentne
, a rozczłonkowany organizm mógł się odbudować[42]. W miarę zamykania się procesu podziału pracy u wszystkich linii organizmów wielokomórkowych, komórki uzyskiwały coraz większe stopnie specjalizacji, co czyniło je coraz silniej zależne od siebie nawzajem (komórki odizolowane od reszty skupiska obumierały). Wielu naukowców uważa, że około 770 milionów lat temu (ok. godziny 19:56) nadeszło srogie zlodowacenie - srogie do tego stopnia, że zamarzła powierzchnia oceanów (patrz
Ziemia-śnieżka
). Po 20 milionach lat (o godzinie 20:02) z wulkanów wydostały się wystarczające ilości dwutlenku węgla, by spowodować
efekt cieplarniany
i podnieść temperaturę Ziemi[43]. Mniej więcej w tym samym czasie, około 750 milionów lat temu[44], rozpoczął się rozpad superkontynentu Rodinia. Kolonizacja ląduPrzez większość istnienia Ziemi, nie było na niej organizmów wielokomórkowych. Część jej powierzchni mogła przypominać krajobraz
marsjański
. Jak już zaznaczono, gromadzenie się tlenu w atmosferze Ziemi doprowadziło do powstania
ozonu
i utworzenia
warstwy ozonowej
pochłaniającej większość emitowanego przez Słonce
ultrafioletu
. Wynikiem tego była zmniejszona śmiertelność tych organizmów jednokomórkowych, które dotarły na ląd. Organizmy prokariotyczne zaczęły się rozmnażać i lepiej przystosowywać do przeżycia w środowisku lądowym. Prawdopodobnie skolonizowały ląd 2,6 miliarda lat temu[45] (o 10:17), nawet zanim na planecie pojawiły się organizmy eukariotyczne. Przez dłuższy czas lądy były pozbawione życia w postaci organizmów wielokomórkowych. Około 600 milionów lat temu powstał superkontynent
Pannocja
, który niedługo, bo 60 milionów lat później, rozpadł się[46] (jego egzystencja obejmowała czas od 20:50 do 21:05). Około 530 milionów lat temu w oceanach pojawiły się pierwsze
strunowce
-
Cathaymyrus
[47] (godzina 21:10). Pod koniec
kambru
nastąpiło masowe wymieranie organizmów[48], które uległo zatrzymaniu 488 milionów lat temu[49] (godzina 21:25). Kilkaset milionów lat temu na wybrzeżach zaczęły się rozwijać rośliny (prawdopodobnie przypominające
algi
) i grzyby[50]. Najstarsze okazy kopalne grzybów lądowych oraz roślin datowane są na 480-460 milionów lat temu (około godziny 21:28-21:34), choć dowody naukowe pochodzenia molekularnego sugerują, że kolonizacja lądów przez grzyby mogła nastąpić już miliard lat temu (o 18:40), a rośliny lądowe pojawiły się 700 milionów lat temu (o 20:20)[51]. Organizmy te początkowo trzymały się blisko zbiorników wodnych, lecz ich mutacje i wariacje coraz szybciej kolonizowały nowe środowisko. Czas, w którym na ląd wyszły pierwsze zwierzęta nie jest znany: najstarszym znanym przypadkiem są w tej kwestii
stawonogi
, których pojawienie się poza środowiskiem wodnym nastąpiło około 450 milionów lat temu[52] (godzina 21:40). Rozwijały się w środowisku lądowym i przystosowywały się do niego coraz lepiej, dzięki bogatym źródłom pożywienia dostarczanego przez rośliny lądowe. Istnieją również dowody, nie mające jednak jak dotąd jednoznacznego pokrycia, na pojawienie się stawonogów na lądzie już 530 milionów lat temu[53], czyli o 21:12. Pod koniec
ordowiku
, czyli 440 milionów lat temu (o 21:40), nastąpiła kolejna fala wymierania organizmów, co prawdopodobnie było skutkiem kolejnej
epoki lodowcowej
[54]. Między 380 a 375 milionów lat temu (około 22:00) z ryb wyewoluowały pierwsze
czworonogie
[55]. Istnieje teoria mówiąca o tym, że płetwy ryb wyewoluowały do postaci kończyn (
Mięśniopłetwe
), które dały pierwszym czworonogom możliwość podniesienia głów ponad powierzchnię wody i oddychania
powietrzem
. Była to szansa przeżycia w wodach ubogich w tlen lub poszukiwania pokarmu (mniejszych organizmów) w płytkich wodach[55]. Czworonogi mogły wybierać się na krótkie okresy na ląd, a w końcu pewne ich rodzaje tak przystosowały się do warunków lądowych, że spędzały w tym środowisku całość dojrzałego życia, chociaż składały jaja w wodzie, regularnie zmieniając swoje miejsce pobytu. W ten sposób tłumaczy się pochodzenie
płazów
. Około 365 milionów lat temu (o godzinie 22:04), nastąpił późnodewoński okres zagłady organizmów żywych, związany prawdopodobnie z globalnym ochłodzeniem[56]. Rośliny wykształciły
nasiona
, które znacznie dopomogły w przetrwaniu gatunkom okresów trudnej aury i ekspansję na nowe tereny Ziemi (również nastąpiło to około 22:00, czyli 360 milionów lat temu)[57][58].
Pangea
, najmłodszy
superkontynent
, istniejący pomiędzy 300 a 180 milionów lat temu. Na rysunku oznaczono zarysy współczesnych kontynentów oraz innych lądów Około 20 milionów lat później (czyli 340 milionów lat temu[59], o godzinie 22:12), pojawiły się
owodniowce
, które dzięki jajom składanym na lądzie dawały swoim czworonogim embrionom większe szanse przeżycia. W ten sposób
owodniowce
odłączyły się od
płazów
. Kolejne 30 milionów lat później (310 milionów lat temu[60], o godzinie 22:22), nastąpiło odłączenie się od nielotnych
gadów
i
ptaków
kolejnej grupy -
synapsyd
, w tym
ssaków
. Oczywiście inne grupy - ryby, owady, bakterie i tak dalej - również ewoluowały i różnicowały się, lecz nie istnieje tyle samo materiału naukowego opisującego ich ewolucję, co w przypadku wyżej wspomnianych organizmów. 300 milionów lat temu (o 22:25) pojawił się najmłodszy superkontynent -
Pangea
, a 250 milionów lat temu (22:40) nastąpiła najpoważniejsza w skutkach zagłada żywych organizmów, przypadająca na schyłek
permu
i początek
triasu
. Szacuje się, że zginęło w niej 95 procent żyjących na Ziemi organizmów[61], najprawdopodobniej w wyniku działalności wulkanicznej w obrębie
trapów
syberyjskich. Odkrycie krateru pod lądolodem wschodnioantarktycznym spowodowało powstanie teorii według której za zagładę życia na Ziemi odpowiedzialny jest meteoryt, który mógł też zapoczątkować rozpad superkontynentu
Gondwana
, tworząc w miejscu uderzenia
ryft
, który odepchnął między innymi
Australię
w kierunku północnym[62]. Życie na Ziemi jednak nie wyginęło całkowicie - około 230 milionów lat temu (o 22:47), od gadów odłączyły się
dinozaury
. Części z nich udało się nawet przeżyć zagładę mającą miejsce między
triasem
a
jurą
200 milionów lat temu (o 22:56)[63], a późniejszy okres doprowadził nawet do ich dominacji wśród
kręgowców
. W tym czasie wprawdzie dochodziło do wyodrębniania pewnych grup ssaków, lecz ssaki tamtego okresu były małe, przypominając dzisiejsze
ryjówkowate
[64]. 180 milionów lat temu (około 23:03)
Pangea
rozdzieliła się na
Laurazję
i
Gondwanę
. Podział między dinozaury latające i prowadzące naziemny tryb życia nie jest jednoznaczny, lecz
Archaeopteryx
, uznawany za pierwszy gatunek ptaka, żył około 150 milionów lat temu (około godziny 23:12)[65]. Najdawniejsze
okrytonasienne
wytwarzające kwiaty pojawiły się w
kredzie
, 20 milionów lat później (132 miliony lat temu, o umownej godzinie 23:18)[66]. Rywalizacja z ptakami doprowadziła do zagłady wielu
pterozaurów
, a i pozostałe gatunki dinozaurów już w tym czasie zapewne wymierały z rozmaitych względów. W tym czasie, około 65 milionów lat temu (godzina 23:39) w Ziemię (niedaleko
półwyspu Jukatan
) zapewne uderzył dziesięciokilometrowy
meteoryt
, wyrzucając do atmosfery (stratosfery) duże ilości pyłów i pary. Doprowadziło to do sytuacji, w której na Ziemię nie docierały promienie Słońca, a w konsekwencji do zahamowania fotosyntezy i spadku temperatury. Większość zwierząt prowadzących naziemny tryb życia, w tym dinozaury wyginęła właśnie w tym okresie (między
kredą
a
trzeciorzędem
)[67]. Wydarzenie to zamknęło okres
kredowy
i całą erę
mezozoiczną
. W
paleocenie
nastąpiło szybkie zróżnicowanie
ssaków
, wraz z ich wzrostem oraz uzyskaniem przez nie dominującej pozycji wśród kręgowców. Możliwe, że kilka milionów lat później (63 miliony lat temu, o umownej godzinie 23:40) na Ziemi żył ostatni wspólny przodek
naczelnych
[68]. Pod koniec
eocenu
, czyli 34 miliony lat temu (o godzinie 23:49) niektóre gatunki lądowych ssaków powróciły do wód, przykładem są
prawalenie
(np.
Basilosaurus
), z których później wyewoluowały
delfiny
i
wieloryby
. Człowiek
Około 7 milionów lat temu (o umownej godzinie 23:58) w
Afryce
żyła mała małpa
Sahelanthropus tchadensis
, która była ostatnim zwierzęcym-przodkiem współczesnych ludzi i blisko z nimi spokrewnionych
szympansów karłowatych
oraz
szympansów
[69]. Potomkowie tylko dwóch odgałęzień tego gatunku przetrwały do czasów dzisiejszych. Krótko po rozdzieleniu się gatunku, z przyczyn które ciągle są tematem spornym, członkowie jednej z gałęzi wykształciły
dwunożność
i zaczęły chodzić w pozycji wyprostowanej[70]. Znacznemu powiększeniu ulegał mózg małp, a 2 miliony lat temu (o godzinie 23:59:22, czyli 38 sekund temu) pojawiły się pierwsze zwierzęta, które można sklasyfikować jako "
Homo
" - człowiek[71]. Naturalnym jest to, że granica pomiędzy poszczególnymi gatunkami czy nawet rodzajami, jest raczej umowna, gdyż organizmy zmieniają się z pokolenia na pokolenie. Mniej więcej w tym samym czasie od wczesnych ludzi odłączył się gatunek dający początek
szympansowi zwyczajnemu
i przodkowi
szympansa karłowatego
- ewolucja postępowała równocześnie w wielu formach życia[69]. Umiejętność kontrolowanego użycia
ognia
pojawiła się u
Homo erectus
(lub
Homo ergaster
co najmniej 790 tysięcy lat temu[72], lecz mogło się to stać już 1,5 miliona lat temu (czyli 15 lub 28 sekund temu)[73]. Trudniejsze jest ustalenie pojawienia się
języka
- nie wiadomo, czy
Homo erectus
potrafił mówić, czy umiejętność ta pojawiła się dopiero u
Homo sapiens
[74]. Wraz ze zwiększaniem się rozmiarów mózgu, skracał się czas wydawania na świat potomstwa, gdyż musiało ono przyjść na świat zanim jego główka stała się zbyt duża dla
kości miednicznej
matki. Zwiększała się
neuroplastyczność
przedstawicieli gatunku, co powodowało zwiększenie możliwości uczenia się, lecz powodowało też konieczność wydłużenia opieki nad potomstwem. Skomplikowaniu ulegały też umiejętności społeczne, wraz z językiem oraz zaawansowaniem wykorzystywanych narzędzi. Przyczyniło się to do nawiązywania szerszej współpracy między osobnikami i dalszego rozwoju mózgu[75]. Anatomicznie, współczesny człowiek -
Homo sapiens
- prawdopodobnie powstał około 200 tysięcy lat temu (czyli umowne 4 sekundy temu) lub nawet później, jak podaje hipoteza zakładająca afrykańskie korzenie człowieka rozumnego; najstarsze wykopaliska mają około 150 tysięcy lat[76]. Najstarsze dowody na
życie duchowe
ludzi wiązane są z
Neandertalczykami
(klasyfikowanymi jako odrębny gatunek bez żyjących współcześnie potomków); ludzie ci grzebali swoich zmarłych, bardzo często wkładając do grobów pożywienie i narzędzia[77]. Dowody na bardziej skomplikowane wierzenia, jak na przykład
malarstwo jaskiniowe
wczesnego
człowieka kromaniońskiego
(być może o znaczeniu religijnym)[78] pojawiło się około 32 tysiące lat temu - sześć dziesiątych umownej sekundy temu[79]. Ludzie kromaniońscy pozostawili po sobie również kamienne figurki (na przykład
Wenus z Willendorfu
), co również może być oznaką wierzeń religijnych[78]. Około 11 tysięcy lat temu (0,2 sekundy temu)
Homo sapiens
dotarł już na południowe wybrzeża
Ameryki Południowej
, ostatniego niezamieszkanego przez niego fragmentu Ziemi[80]. Stałemu usprawnieniu podlegał język i narzędzia wykorzystywane przez ludzkość, a relacje interpersonalne stawały się coraz bardziej skomplikowane. Cywilizacja
Przez ponad dziewięćdziesiąt procent swojej historii Homo sapiens żył w niewielkich grupach wędrownych, prowadzących zbieracko-łowiecki tryb życia[81]. Gdy język stał się bardziej złożony, zdolności do zapamiętywania i przekazywania informacji stały się przyczyną stworzenia nowego rodzaju replikatora:
memu
[82]. Pomysły mogły być natychmiast rozwijane i przekazywane potomstwu.
Ewolucja kulturalna
szybko prześcignęła
ewolucję biologiczną
i rozpoczęła się właściwa historia świata. Pomiędzy 8500 a 7000
p.n.e.
(0,20 do 0,17 sekund temu) ludzie zamieszkujący
Żyzny Półksiężyc
w
Mezopotamii
rozpoczęli systematyczną uprawę roli i hodowlę zwierząt: zapoczątkowali
rolnictwo
[83]. Rolnictwo przeniknęło na inne obszary, zostało też niezależnie opracowane w obszarach, gdzie ówczesny postęp cywilizacyjny nie docierał. Z czasem większość przedstawicieli Homo sapiens zaczęła żyć trybem osiadłym jako farmerzy. Niektóre społeczeństwa nie porzuciły koczownictwa, głównie te w zamkniętych obszarach o słabej
żyzności
gleb, jak na przykład
Australia
[84]. Jednak to pośród cywilizacji, które przejęły rolnictwo względnie wyższe bezpieczeństwo i produkcja pochodząca z farm pozwoliła na rozwój. Ludzie mogli wpływać na środowisko jak nigdy wcześniej. Nadwyżka jedzenia pozwoliła na wytworzenie klas rządzącej i religijnej, co przyczyniło się do dalszego
podziału pracy
. To z kolei spowodowało pomiędzy 4000 i 3000 p.n.e. (około 0,10 sekund temu) utworzenie pierwszej
cywilizacji
na Ziemi:
cywilizacji Sumerów
[85]. Krótko potem powstały cywilizacje
starożytnego Egiptu
i
doliny Indusu
. Około 3000 p.n.e. (0,09 sekund temu na naszym zegarze) zaczęła powstawać jedna z najstarszych religii praktykowanych do dziś,
hinduizm
[86]. Wkrótce zaczęły powstawać kolejne. Wynalezienie
pisma
umożliwiło rozrost społeczeństw: zapisywane informacje i
biblioteki
służyły jako magazyny wiedzy i zwiększyły możliwości przekazywania informacji. Ludzie nie musieli już spędzać całego czasu na myśleniu o przetrwaniu i mogli zając się edukacją. Tworzyły się kolejne cywilizacje, które handlowały z innymi lub wypowiadały im
wojny
o terytoria i zasoby: zaczęły powstawać
imperia
. Około 500 p.n.e. (0,048 sekundy temu) istniały imperia na Bliskim Wschodzie, w Iranie, Indiach, Chinach i Grecji, wszystkie mniej więcej równe sobie[87]. W XIV wieku (około 0,012 sekundy temu) we
Włoszech
rozpoczęła się epoka
renesansu
wraz z postępem w sztuce, nauce i religii[88]. Od 1500 roku (0,0096 sekundy temu) cywilizacja europejska przechodziła duże zmiany, doprowadzając do
rewolucji naukowej
i
przemysłowej
: kontynent ten zaczął
dominować
politycznie i kulturalnie nad innymi społeczeństwami na Ziemi[89]. Od 1914 do 1918 (około 0,0017 sekundy temu) i od 1939 do 1945 (około 0,0012 sekundy temu) narody świata były wplątane w
wojny światowe
. Utworzona po
I wojnie światowej
Liga Narodów
była pierwszym krokiem do stworzenia
światowego rządu
. Po
II wojnie światowej
została zastąpiona
Organizacją Narodów Zjednoczonych
. W 1992 kilka krajów Europy utworzyły
Unię Europejską
. Wraz z poprawieniem transportu i komunikacji gospodarki i polityka narodów świata zaczęły być coraz bardziej od siebie zależne.
Globalizacja
często powodowała kłótnie, choć też przyczyniła się do zwiększenia współpracy pomiędzy narodami. Niedawne wydarzeniaCztery i pół miliarda lat od powstania planety, jedno z jej form życia wyszło poza
biosferę
. Po raz pierwszy w
historii
Ziemia była widoczna z Kosmosu. Od
lat 40. XX wieku
do dnia dzisiejszego zmiany na Ziemi zajęły ostatnią milisekundę życia Ziemi. Odkrycia w tym czasie to m.in.
broń jądrowa
,
komputery
,
internet
,
roboty
,
inżynieria genetyczna
i
nanotechnologie
. Ekonomiczna
globalizacja
, spowodowana rozwojem komunikacji i transportu, wpłynęła na codzienne życie wielu części świata. Swój wpływ rozszerzyły idee społeczne i państwowe, takie jak
demokracja
,
kapitalizm
i
ochrona środowiska
. Mimo tego, wciąż problemami są
choroby
,
wojny
,
globalne ocieplenie
i
bieda
. W
1957
ZSRR
wystrzelił na orbitę Ziemi
pierwszego sztucznego satelitę
, a wkrótce
Jurij Gagarin
został pierwszym człowiekiem w Kosmosie, zaś
Neil Armstrong
w 1968 roku został pierwszym, który postawił stopę na innym obiekcie astronomicznym,
Księżycu Ziemi
. Pięć agencji kosmicznych, reprezentujących piętnaście państw[90], pracowało nad wybudowaniem
Międzynarodowej Stacji Kosmicznej
. Na jej pokładzie od 2000 przez cały czas jest obecna ekipa z Ziemi[91]. Przyszłość planetyOd czasu odkrycia
ewolucji gwiazd
, której podlega też Słońce, naukowcy budują scenariusze dotyczące przyszłości planet Układu Słonecznego - w szczególności Ziemi. Panuje zgoda, że w ostateczności Słońce stając się
czerwonym olbrzymem
rozszerzy się aż do obecnej orbity Ziemi, ale nie ma jednoznaczności w poglądach czy Słońce pochłonie Ziemię czy nie. Utrata masy przez Słońce oraz
siły pływowe
dążą do zwiększenia promienia orbity Ziemi, ale opór materii wyrzucanej ze Słońca i oddziaływanie z ciałami znajdującymi się na orbitach o większym promieniu hamują ruch Ziemi, a tym samym zmniejszają promień orbity Ziemi. Wśród naukowców nie ma zgody, czy wzrost orbity Ziemi będzie wystarczający do tego, by Ziemia uniknęła wchłonięcia przez Słońce[92]. Odrębną kwestią jest to, jak długo Ziemia będzie nadawała się do zamieszkania przez istoty żywe. Jasność Słońca powoli, lecz stale rośnie, co oznacza, że średnia temperatura na Ziemi będzie się podnosić. Jest to zjawisko bardzo powolne, niezależne od zmian klimatycznych związanych z
wulkanizmem
,
efektem cieplarnianym
czy rozwojem cywilizacji. W przyszłości doprowadzi ono do tego, że oceany Ziemi wyparują i cała planeta zamieni się w pustynię. Dojdzie do tego na długo wcześniej niż Słońce zamieni się w czerwonego olbrzyma, według części uczonych już za miliard lat[93]. Zobacz teżPrzypisy- ↑
New Image of Infant Universe Reveals Era of First Stars, Age of Cosmos, and More
.
NASA
, 2003-02-11. [dostęp 2006-03-26].
- ↑ Eric J. Chaisson:
Solar System Modeling
. W:
Cosmic Evolution
[on-line]. Tufts University, 2005. [dostęp 2006-03-27].
- ↑ Carsten Münker, Jörg A. Pfänder, Stefan Weyer, Anette Büchl i inni.
Evolution of Planetary Cores and the Earth-Moon System from Nb/Ta Systematics
. „
Science
”. Tom 301. nr 5629, ss. 84–87 (2003-07-04). DOI:
10.1126/science.1084662
.
- ↑ G. Jeffrey Taylor: Origin of the Earth and Moon.
NASA
,
26 kwietnia
2004
. [dostęp 2006-03-27].
- ↑ ORIGIN OF THE EARTH'S OCEAN AND ATMOSPHERE. W: Hannes Alfvén, Gustaf Arrhenius:
Evolution of the Solar System
. Washington, D.C.: 1976. [dostęp 2006-08-22].
- ↑ Simon A. Wilde, John W. Valley, William H. Peck, Colin M Graham.
Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans on the Earth 4.4 Gyr ago
. „
Nature
”. Tom 409, ss. 175-178 (2001-01-11). (PDF).
- ↑
Early Earth Likely Had Continents And Was Habitable
. 2005-11-17.
- ↑
SYGNAŁY - KRYSZTAŁ Z OTCHŁANI CZASU - MIROSŁAW RUTKOWSKI - Wiedza i Życie - 4/2001
- ↑ Robert Roy Britt:
Evidence for Ancient Bombardment of Earth
. Space.com, 2002-07-24. [dostęp 2006-04-15].
- ↑ A. J. Cavosie, J. W. Valley, S. A. i E.I.M.F Wilde.
Magmatic δ18O in 4400-3900 Ma detrital zircons: A record of the alteration and recycling of crust in the Early Archean
. „Earth and Planetary Science Letters”. Tom 235. nr 3-4, ss. 663-681 (2005-07-15). DOI:
10.1016/j.epsl.2005.04.028
.
- ↑ Edward Young:
Executive Summary 2005
. 2005-07-04.
- ↑ David Warmflash.
Life Come From Another World?
. „
Scientific American
”, ss. 64–71 (Listopad 2005).
- ↑ Eric J. Chaisson:
Chemical Evolution
. W:
Cosmic Evolution
[on-line]. Tufts University, 2005. [dostęp 2006-03-27].
- ↑ M. Machalski. Halo, czy jest tam życie. „Wiedza i Życie”. Maj 2007.
- ↑ Canterbury. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: Houghton Mifflin Company, 2004, ss. 563–578. .
- ↑ Origins and miracles. W:
Richard Dawkins
:
The Blind Watchmaker
. New York: 1996, ss. 150–157. .
- ↑
Paul Davies
.
A quantum recipe for life
. „
Nature
”. Tom 437. nr 7060, s. 819 (2005-10-06). (wymagana prenumerata).
- ↑ Dust to Life. W: Richard Fortey: Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. New York: 1999, s. 38. .
- ↑ Dust to Life. W: Richard Fortey: Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. New York: 1999, s. 39. .
- ↑ Dust to Life. W: Richard Fortey: Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. New York: 1999, s. 40. .
- ↑ Dust to Life. W: Richard Fortey: Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. New York: 1999, ss. 42–44. .
- ↑ Canterbury. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: 2004, s. 580. .
- ↑ 23,0 23,1 David Penny, Anthony Poole.
The nature of the last universal common ancestor
. „Current Opinions in Genetics and Development”. Tom 9. nr 6, ss. 672–677 (December 1999).
PMID 1060760
. (PDF)
- ↑
Earliest Life
.
University of Münster
, 2003. [dostęp 2006-03-28].
- ↑ Canterbury. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: 2004, ss. 564–566. .
- ↑ David J. De Marais.
Evolution: When Did Photosynthesis Emerge on Earth?
. „
Science
”. Tom 289. nr 5485, ss. 1703–1705 (2000-09-08).
PMID 11001737
.
pełny tekst
)
- ↑ Dust to Life. W: Richard Fortey: Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. New York: 1999, ss. 50–51. .
- ↑ 28,0 28,1 Eric Chaisson:
Early Cells
. W:
Cosmic Evolution
[on-line]. Tufts University, 2005. [dostęp 2006-03-29].
- ↑
Carl Woese
.
When did eukaryotic cells evolve? What do we know about how they evolved from earlier life-forms?
. „
Scientific American
” (October 21,
1999
).
- ↑ Siv G. E. Andersson, Alireza Zomorodipour, Jan O. Andersson, Thomas Sicheritz-Pontén, U. Cecilia M. Alsmark, Raf M. Podowski, A. Kristina Näslund, Ann-Sofie Eriksson, Herbert H. Winkler, & Charles G. Kurland.
The genome sequence of Rickettsia prowazekii and the origin of mitochondria
. „
Nature
”. Tom 396. nr 6707, ss. 133–140 (November 12,
1998
).
PMID 9823893
, DOI:
10.1038/24094
.
- ↑ Kristin J. Berglsand, Robert Haselkorn.
Evolutionary Relationships among the Eubacteria, Cyanobacteria, and Chloroplasts: Evidence from the rpoC1 Gene of Anabaena sp. Strain PCC 7120
. „Journal of Bacteriology”. Tom 173 (czerwiec 1991). nr 11. Ss. 3446–3455.
PMID 1904436
. (PDF)
- ↑ The Great Historic Rendezvous. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: 2004, ss. 536–539. .
- ↑ Dust to Life. W: Richard Fortey: Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. New York: 1999, ss. 60–61. .
- ↑ Masaharu Takemura. Poxviruses and the origin of the eukaryotic nucleus. „Journal of Molecular Evolution”. Tom 52. nr 5, ss. 419–425 (May 2001).
PMID 11443345
.
- ↑ Philip J Bell. Viral eukaryogenesis: was the ancestor of the nucleus a complex DNA virus?. „Journal of Molecular Evolution”. Wrzesień 2001 (tom 53). nr 3. Ss. 251–256.
PMID 11523012
.
- ↑ Toni Gabaldón, Berend Snel, Frank van Zimmeren, Wieger Hemrika i inni.
Origin and evolution of the peroxisomal proteome
. „Biology Direct”. 23 marca 2006. nr 1. S. 8.
PMID 16556314
. (PDF)
- ↑ David Whitehouse:
Ancient supercontinent proposed
.
BBC
, 2002. [dostęp 2006-04-16].
- ↑ Richard E. Hanson, James L. Crowley, Samuel A. Bowring, Jahandar Ramezani, Wulf A. Gose, et al..
Coeval Large-Scale Magmatism in the Kalahari and Laurentian Cratons During Rodinia Assembly
. „
Science
”. Tom 304. nr 5674, ss. 1126–1129 (May 21,
2004
). DOI:
10.1126/science.1096329
.
- ↑ Eric J. Chaisson:
Ancient Fossils
. W:
Cosmic Evolution
[on-line]. Tufts University, 2005. [dostęp 2006-03-31].
- ↑ Debashish Bhattacharya.
Algal Phylogeny and the Origin of Land Plants
. „Plant Physiology”. Tom 116, ss. 9–15 (1998). (PDF)
- ↑ Choanoflagellates. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: 2004, s. 488. .
- ↑ Sponges. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: 2004, ss. 483–487. .
- ↑ Paul F. Hoffman, Alan J. Kaufman, Galen P. Halverson, & Daniel P. Schrag.
A Neoproterozoic Snowball Earth
. „
Science
”. Tom 281. nr 5381, ss. 1342–1346 (1998-08-28). DOI:
10.1126/science.281.5381.1342
. [dostęp 2006-04-16]. (podsumowanie)
- ↑ Trond H. Torsvik.
The Rodinia Jigsaw Puzzle
. „
Science
”. Tom 300. nr 5624, ss. 1379–1381 (May 30,
2003
). DOI:
10.1126/science.1083469
.
- ↑ Davide Pisani, Laura Poling, Maureen Lyons-Weiler, Blair Hedges.
The colonization of land by animals: molecular phylogeny and divergence times among arthropods
. „BMC Biology”. Tom 2 (19 stycznia 2004). nr 1. DOI:
10.1186/1741-7007-2-1
.
- ↑ Bruce S. Lieberman.
Taking the Pulse of the Cambrian Radiation
. „Integrative and Comparative Biology”. Tom 43. nr 1, ss. 229–237 (2003). DOI:
10.1093/icb/43.1.229
.
- ↑ Lampreys and Hagfish. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: 2004, s. 354. .
- ↑
The Mass Extinctions: The Late Cambrian Extinction
.
BBC
. [dostęp 2006-04-09].
- ↑ E. Landing, S. A. Bowring, K. L. Davidek, R. A. Fortey i inni.
Cambrian–Ordovician boundary age and duration of the lowest Ordovician Tremadoc Series based on U–Pb zircon dates from Avalonian Wales
. „Geological Magazine”. Tom 137. nr 5, ss. 485–494 (2000). DOI:
10.1017/S0016756800004507
. (podsumowanie)
- ↑ Landwards. W: Richard Fortey: Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. Nowy Jork: 1999, ss. 138–140. .
- ↑ D. S. Heckman, D. M. Geiser, B. R. Eidell, R. L. Stauffer, N. L. Kardos, & S. B. Hedges.
Molecular evidence for the early colonization of land by fungi and plants.
. „
Science
”. Tom 10. nr 293, ss. 1129–1133 (August 10, 2001).
PMID 11498589
, DOI:
10.1126/science.1061457
. (podsumowanie)
- ↑ E. W. Johnson, D. E. G. Briggs, R. J. Suthren, J. L. Wright i inni.
Non-marine arthropod traces from the subaereal Ordivician Borrowdale volcanic group, English Lake District
. „Geological Magazine”. Tom 131 (maj 1994). nr 3. Ss. 395–406. (podsumowanie)
- ↑ Robert B. MacNaughton, Jennifer M. Cole, Robert W. Dalrymple, Simon J. Braddy i inni.
First steps on land: Arthropod trackways in Cambrian-Ordovician eolian sandstone, southeastern Ontario, Canada
. „Geology”. Tom 30. nr 5, ss. 391–394 (2002). DOI:
<0391:FSOLAT>2.0.CO;2 10.1130/0091-7613(2002)030<0391:FSOLAT>2.0.CO;2
. (podsumowanie)
- ↑
The Mass Extinctions: The Late Ordovician Extinction
.
BBC
. [dostęp 2006-05-22].
- ↑ 55,0 55,1 Jennifer A Clack:
Getting a Leg Up on Land
.
Scientific American
, 2005.
- ↑
The Mass Extinctions: The Late Devonian Extinction
.
BBC
. [dostęp 2006-04-04].
- ↑ K. J. Willis, J. C McElwain: The Evolution of Plants. Oxford: 2002, s. 93. .
- ↑
Plant Evolution
. University of Waikato. [dostęp 2006-04-07].
- ↑ Amphibians. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: 2004, ss. 293–296. .
- ↑ Sauropsids. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: 2004, ss. 254–256. .
- ↑
The Day the Earth Nearly Died
. W: Horizon [on-line].
BBC
, 2002. [dostęp 2006-04-09].
- ↑
Big crater seen beneath ice sheet
. W: [on-line]. BBC News, 2006-06-03. [dostęp 2006-11-15].
- ↑
The Mass Extinctions: The Late Triassic Extinction
.
BBC
. [dostęp 2006-04-09].
- ↑ The Great Cretaceous Catastrophe. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: 2004, s. 169. .
- ↑
Archaeopteryx: An Early Bird
.
University of California, Berkeley
Museum of Paleontology, 1996. [dostęp 2006-04-09].
- ↑ Pam Soltis, Doug Soltis, Christine Edwards:
Angiosperms
. W:
The Tree of Life Project
[on-line]. 2005. [dostęp 2006-04-09].
- ↑ Eric J Chaisson:
Recent Fossils
. W:
Cosmic Evolution
[on-line]. Tufts University, 2005. [dostęp 2006-04-09].
- ↑ Lemurs, Bushbabies and their Kin. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: 2004, s. 160. .
- ↑ 69,0 69,1 Chimpanzees. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: 2004, ss. 100–101. .
- ↑ Ape-Men. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: 2004, ss. 95–99. .
- ↑ Humanity. W: Richard Fortey: Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth. Nowy Jork: 1999, s. 38. .
- ↑ Naama Goren-Inbar, Nira Alperson, Mordechai E. Kislev, Orit Simchoni, Yoel Melamed, Adi Ben-Nun, & Ella Werker.
Evidence of Hominin Control of Fire at Gesher Benot Ya`aqov, Israel
. „
Science
”. Tom 304. nr 5671, ss. 725–727 (2004-04-30). DOI:
10.1126/science.1095443
. [dostęp 2006-04-11]. (podsumowanie)
- ↑ Ergasts. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: 2004, s. 67. .
- ↑ Ergasts. W:
Richard Dawkins
:
The Ancestor's Tale
: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: 2004, ss. 67–71. .
- ↑ In The Beginning. W: Willam H McNeill: A World History. Nowy Jork: 1999, s. 7. .
- ↑ Ann Gibbons.
Oldest Members of Homo sapiens Discovered in Africa
. „
Science
”. Tom 300. nr 5626, s. 1641 (2003-06-13). DOI:
10.1126/science.300.5626.1641
. [dostęp 2006-04-11]. (podsumowanie)
- ↑ Characteristics of Basic Religions. W: Lewis M Hopfe: Religions of the World. 4. edycja. New York: 1987, s. 17. .
- ↑ 78,0 78,1 Characteristics of Basic Religions. W: Lewis M Hopfe: Religions of the World. 4. edycja. New York: 1987, ss. 17–19. .
- ↑
Chauvet Cave
.
Metropolitan Museum of Art
. [dostęp 2006-04-11].
- ↑ The Human Revolution. W: Atlas of World History. New York: 2003, s. 16. .
- ↑ In The Beginning. W: Willam H. McNeill: A World History. 4. edycja. Nowy Jork: 1999, s. 8. .
- ↑ Memes: the new replicators. W:
Richard Dawkins
: The Selfish Gene. 2. edycja. Oxford: 1989, ss. 189–201. .
- ↑ Colin Tudge: Neanderthals, Bandits and Farmers: How Agriculture Really Began. London: 1998. .
- ↑
Jared Diamond
: Guns, Germs, and Steel. .
- ↑ In The Beginning. W: Willam McNeill: A World History. 4. edycja. Nowy Jork: 1999, s. 15. .
- ↑
History of Hinduism
.
BBC
. [dostęp 2006-03-27].
- ↑ Emergence and Definition of the Major Old World Civilizations to 500 B.C. (introduction). W: Willam McNeill: A World History. 4. edycja. Nowy Jork: 1999, ss. 3–6. .
- ↑ Europe’s Self-Transformation: 1500–1648. W: Willam H. McNeill: A World History. 4. edycja. New York: 1999, ss. 317–319. .
- ↑ The Dominance of the West (introduction). W: Willam H. McNeill: A World History. 4. edycja. Nowy Jork: 1999, ss. 295–299. .
- ↑
Human Spaceflight and Exploration — European Participating States
.
ESA
, 2006. [dostęp 2006-03-27].
- ↑
Expedition 13: Science, Assembly Prep on Tap for Crew
.
NASA
, 2006-01-11. [dostęp 2006-03-27].
- ↑
Planeta na przekąskę. Czy Słońce pochłonie kiedyś Ziemię?
. 2008. [dostęp 18.09.2008].
- ↑
Date set for desert Earth
. BBC News, 21.02.2000.
Inne hasła zawierające informacje o "Historia Ziemi":
Wszystkich Świętych
...
Dziady (zwyczaj)
...
Dzień Zaduszny
...
Biegun południowy
...
Biegun północny
...
Mieszko II Lambert
...
Tiumeń
...
Adwentyzm
...
Odense
...
Grenoble
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Historia Ziemi":
010b. Rzym (plansza 5)
...
010. Dzieje Ziemi (plansza 8)
...
010. Dzieje Ziemi (plansza 3)
...
|