Parzydełkowce (Cnidaria, od
gr.
knide – pokrzywa) –
typ
dwuwarstwowych
, wodnych, osiadłych lub pływających
zwierząt
tkankowych
o promienistej symetrii ciała (
Radiata
), charakteryzujących się obecnością
knidoblastów
, z których powstają
komórki parzydełkowe
nazywane knidami, stąd naukowa nazwa typu Cnidaria. Tradycyjnie zaliczane były do
jamochłonów
, a wcześniej do roślin. Żyją samotnie lub tworzą
kolonie
. Osobniki dorosłe występują w postaci
polipa
lub
meduzy
. Osiągają rozmiary od kilku milimetrów do 2 m wysokości lub średnicy. Odżywiają się innymi zwierzętami. Grupa ta obejmuje około 9000 szeroko rozprzestrzenionych
gatunków
zamieszkujących wyłącznie środowiska wodne, przede wszystkim czyste i dobrze natlenione wody słone. Należą do nich silnie parzące
kostkowce
, kolonijne
stułbiopławy
,
krążkopławy
oraz
koralowce
, a wśród nich
ukwiały
i rafotwórcze
korale madreporowe
. Kilka gatunków jest pasożytami zwierząt wodnych. Zwierzęta te mają niewielkie znaczenie gospodarcze. W polskiej strefie
Bałtyku
odnotowano 25, a w wodach słodkich i słonawych – 7 gatunków. Te ostatnie zaliczono do
fauny Polski
[2].
Występowanie
Zdecydowana większość parzydełkowców zasiedla tropikalne wody słone, ale zasięg ich występowania obejmuje również obszary arktyczne i antarktyczne. Nieliczne przystosowały się do życia w wodach słonawych (
estuaria
) lub słodkich, w tym małe, okresowo wysychające zbiorniki. Występują na wszystkich głębokościach, głównie w strefie
pelagialu
(meduzy),
bentalu
(polipy) i
litoralu
(obydwie formy). Największa liczba gatunków występuje w krainie indopacyficznej[3].
Filogeneza
Skamieniały Acervularia troscheri (sylur–dewon)
Szczątki kopalne przodków dzisiejszych parzydełkowców pochodzą z początku
ery paleozoicznej
(dolny
kambr
), choć podobne im formy datowane są na
ediakar
(około 580 mln lat temu). Filogenetycznie są niemal równie stare jak gąbki (Porifera)[4]. Przypuszcza się, że wywodzą się od zwierząt o
symetrii dwubocznej
, a promienista symetria ciała jest wyrazem późniejszych przystosowań.
Kształt meduzy (z lewej) i polipa
Budowa
Parzydełkowce są zwierzętami tkankowymi, co odróżnia je od podobnych czasem z wyglądu
gąbek
. Organizacja morfologiczna parzydełkowców jest wyższa niż gąbek, ale najprostsza wśród tkankowców. Wyróżnia się kilka form
larwalnych
(z których najpowszechniejsza jest
planula
) oraz 2 postacie dorosłe:
polip
i
meduza
. Ich ciało zbudowane jest z dwóch warstw tkanki nabłonkowej:
ektoderma
(zewnętrzna) i
entoderma
(wewnętrzna). Warstwy nabłonkowe rozdzielone są bezpostaciową
mezogleą
lub
mezenchymą
. U polipa warstwa ta jest cienka i rozłożona równomiernie, meduza charakteryzuje się grubszą warstwą.
Polipy Tubastraea faulkneri
Ciało polipa ma kształt workowaty, natomiast meduzy dzwonkowaty o ścianach zbudowanych z dwóch warstw komórek – warstwy te odpowiadają ektodermie i entodermie gastruli. Wnętrze ciała stanowi
jama gastro-waskularna
(odpowiednik
prajelita
), która może tworzyć system kanałów. Do jamy gastralnej prowadzi otwór gębowy, który otoczony jest
czułkami
(u polipa), natomiast u meduz czułki znajdują się na brzegu dzwonu. Otwór gębowy pełni również funkcje otworu odbytowego.
Na brzegach dzwonu zlokalizowane są także ciałka brzeżne (
ropalia
), w których skład wchodzą proste narządy światłoczułe (oczka) oraz
statocysta
– prosty
narząd
równowagi
. Statocysta składa się ze statolitu (grudki węglanu wapnia) oraz komórek czuciowych z wypustkami komórkowymi. Statolit uciska określone wypustki w zależności od położenia zwierzęcia względem źródła przyciągania ziemskiego, co pozwala meduzie orientować się w jakiej pozycji względem ziemi płynie i wyregulować swoją pozycję ruchami dzwonu.
Podstawowym typem komórek tworzących zarówno ekto-, jak i entodermę są
komórki nabłonkowo-mięśniowe
oraz
komórki interstycjalne
. W entodermie występują również komórki gruczołowe, które produkują
enzymy trawienne
. Natomiast w ektodermie znajdują się
komórki parzydełkowe
(zawierają w sobie parzydełka, czyli
knidocysty
), komórki zmysłowe (receptoryczne) oraz nerwowe.
Parzydełkowce nie mają układów: krążenia, oddechowego i wydalniczego, a wymiana gazowa i osmoregulacja następuje przez całą powierzchnię ciała.
Odżywianie i trawienie
Parzydełkowce żywią się zawiesiną organiczną i planktonem, ale niektóre gatunki potrafią polować na większe zwierzęta. U tych gatunków występuje specyficzne zjawisko podwójnego trawienia. Pokarm wprowadzony jest do jamy gastralnej, gdzie rozpoczyna się pierwszy etap jego obróbki – trawienie zewnętrzne (zewnątrzkomórkowe) za pomocą enzymów produkowanych przez komórki gruczołowe. Wstępnie nadtrawiony i rozdrobniony pokarm jest potem fagocytowany przez komórki gastrodermy i rozpoczyna się drugi etap – trawienie wewnętrzne (wewnątrzkomórkowe). Niestrawione resztki są usuwane na zewnątrz, z powrotem przez otwór gębowy.
Rozmnażanie
Parzydełkowce rozmnażają się płciowo i bezpłciowo poprzez
pączkowanie
, podział (poprzeczny i podłużny) oraz
strobilizację
. Bezpłciowo rozmnażają się zazwyczaj polipy ( rzadko meduzy), a najczęstszym sposobem takiego rozrodu jest pączkowanie. Nowy, początkujący polip może się oderwać od macierzystego, ale bywa też, że pozostaje z nim złączony i w ten sposób tworzy się kolonia osobników. Z polipów może także wypączkować meduza, która po oderwaniu się zaczyna prowadzić samodzielne życie w toni wodnej. Rzadziej u polipów dochodzi do podziału osobnika wzdłuż długiej osi ciała, a zupełnie wyjątkowo do podziału poprzecznego. Specyficznym sposobem rozrodu bezpłciowego polipów jest strobilizacja. Polega ona na tym, że dojrzały polip zaczyna dzielić się poprzecznie na swego rodzaju talerzyki, które u nasady polipa są jeszcze słabo zaznaczone. Im wyżej, tym stają się wyraźniejsze, a szczytowe talerzyki odrywają się i przekształcają w młode meduzy zwane efyrami. Efyry po kilku tygodniach przekształcają się w dorosłe meduzy. Rozmnażanie płciowe zachodzi zarówno u polipów, jak i u meduz. Gamety powstają z komórek interstycjalnych. Krążkopławy są rozdzielnopłciowe, a rozwój mają złożony. Występuje w nim dwubocznie symetryczna, orzęsiona larwa-
planula
. Niektóre gatunki, jak na przykład bałtycka
chełbia modra
wykazują regularną przemianę pokoleń związaną ze zmianą sposobu rozmnażania
Tryb życia
Polipy prowadzą osiadły tryb życia. Meduzy poruszają się ruchem odrzutowym, lecz zaliczane są do planktonu, gdyż nie są w stanie przeciwstawiać się prądowi wody.
Klasyfikacja
Pasożytniczy
Polypodium hydriformeA –
stolon
, B – osobniki swobodnie żyjące
Wśród parzydełkowców wyłoniono dwa
klady
(Anthozoa i Medusozoa) obejmujące 4 tradycyjnie wyróżniane
gromady
oraz wyodrębnione z krążkopławów słupomeduzy (Staurozoa)[5]:
Jedna z wcześniejszych
klasyfikacji biologicznych
Cnidaria wyglądała następująco:
- Podtyp: Medusozoa/Metagenetica
- Gromada: Protomedusae
- Gromada: Hydroconozoa/Dipleurozoa
- Gromada:
stułbiopławy
(Hydroza)
- Gromada:
krążkopławy
(Scyphoza)
- Podgromada: Scyphomedusae/Acraspeda
- Podgromada: Conulata
- Gromada:
kostkowce
(Cubozoa)
- Gromada: Archaeohydroidea
- Gromada: Cyclozoa
- Podtyp:
koralowce
(Anthozoa)
- Gromada: (
Zoantharia
/Helianthoida)
- Podgromada: †
denkowce
(Trichocorallia/Tabulata)
- Podgromada: †
koralowce czteropromienne
(Tetracorallia/Pterocorallia/Rugosa)
- Podgromada:
koralowce sześciopromienne
(Hexacorallia/Hexaradiata)
- Gromada:
koralowce ośmiopromienne
(Octocorallia/Octoradiata/Alcyonaria)
- Gromada: szorstkowce (Ceriantipatharia)
- Podtyp:
incertae sedis
- Gromada: † Trilobozoa
- Gromada: † Petalonamae
Zobacz też
Przypisy
- ↑
Cnidaria
w: Integrated Taxonomic Information System (
ang.
)
- ↑ Fauna Polski - charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. III. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2008, s. 357. .
- ↑ Zoologia : bezkręgowce. T. 1. Red. nauk. Czesław Błaszak. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN
, 2009, ss. 62–122. .
- ↑ Czesław Jura: Bezkręgowce : podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN
, 2007. .
- ↑ Daly et al. The phylum Cnidaria: A review of phylogenetic patterns and diversity three hundred years after Linneaeus. „Zootaxa”. 1668, ss. 127-182 (2007) (
ang.
).
Bibliografia
- Daly et al. The phylum Cnidaria: A review of phylogenetic patterns and diversity three hundred years after Linneaeus. „Zootaxa”. 1668, ss. 127-182 (2007) (
ang.
).
- Czesław Jura: Bezkręgowce : podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN
, 2007. .
- Mały słownik zoologiczny. Bezkręgowce. Warszawa:
Wiedza Powszechna
, 1984. .
- Zoologia : bezkręgowce. T. 1. Red. nauk. Czesław Błaszak. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN
, 2009. .