Pedagogika specjalna – dział
pedagogiki
jak i kierunek studiów którego podstawowym obiektem zainteresowania jest człowiek wymagający wsparcia i pomocy w przekraczaniu różnorakich trudności, utrudniających mu rozwój i funkcjonowanie społeczne.[1] Zajmuje się osobami w każdym wieku, starając się odpowiadać na ich szczególne potrzeby: rozwojowe w wieku niemowlęcym, edukacyjne i wychowawcze w wieku przedszkolnym, szkolnym oraz dorastania a także socjalizacyjne i zawodowe w wieku dojrzałym.
Podstawowym zadaniem pedagogiki specjalnej jest stworzenie podstaw teoretycznych i metodycznych dla procesów
rewalidacji
(czyli usprawniania,
kompensacji
i korektury pedagogicznej w procesie dydaktyczno-wychowawczym) oraz
resocjalizacji
. Oprócz
osób niepełnosprawnych
pedagogika specjalna zajmuje się też ludźmi wybitnie zdolnymi.
Główne działy pedagogiki specjalnej to:[2]
Tożsamość pojęciowa
Rozwój pedagogiki specjalnej w okresie ostatnich stu lat spowodował odejście od pierwotnych założeń, według których winna ona zajmować się przede wszystkim nauczaniem i wychowaniem jednostek niepełnosprawnych. Na zaistnienie takiej sytuacji wpływ miał szereg czynników, przede wszystkim jednak rozwój nurtu
aksjologicznego
zapoczątkowany przez
Marię Grzegorzewską
. Według jej poglądów należy zawsze dostrzegać w człowieku "coś pozytywnego" a humanistyczny stosunek do życia powinien stanowić podstawy porządku moralno-prawnego. Ze względu na złożoność obszarów objętych bezpośrednim zainteresowaniem pedagogiki specjalnej spotyka się w literaturze także inne terminy, mające określać ten sam lub podobny zakres tej dziedziny naukowej. Najczęściej spotykane to:[3]
- pedagogika rewalidacyjna
-
defektologia
- deksiopedagogika
- ortopedagogika
- pedagogika terapeutyczna
- terapia pedagogiczna
Historia
Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej
Na przełomie 1919 i 1920 roku, dzięki staraniom
Marii Grzegorzewskiej
, Ministerstwo Zdrowia Publicznego uruchomiło w Warszawie roczny kurs seminaryjny dla nauczycieli dzieci upośledzonych umysłowo. W roku 1921 powstaje pierwsza uczelnia, Państwowe Seminarium Pedagogiki Specjalnej[4] którego późniejsza działalność wyznaczyła na wiele lat kierunki prac teoretycznych i praktycznych dla nowo ukształtowanej dziedziny naukowej jaką była pedagogika specjalna. Seminarium, wraz z Państwowym Instytutem Fonetycznym stanowiły fundament utworzonego w 1922 roku Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej.[5]
Działalność PIPS w tamtych latach była nierozerwalnie związana z osobą Marii Grzegorzewskiej. Pod jej kierunkiem Instytut opracował wiele nowatorskich metod rozpoznawania i diagnozowania potrzeb osób niepełnosprawnych, swoistych form i metod nauczania i wychowania oraz skutecznych strategii współpracy z ich rodzinami. Do najbardziej znanych, po dziś dzień stosowanych form, wypracowanych przez PIPS należy metoda tzw. "ośrodków pracy" – oparta na systemie "ośrodków zainteresowań" opracowanej na początku XX wieku przez belgijskiego lekarza i pedagoga Ovide Decroly’ego.
Maria Grzegorzewska uczestniczyła w większości działań na rzecz rozwoju pedagogiki specjalnej w Polsce i na świecie. Skoncentrowała wokół siebie wielu wybitnych praktyków i teoretyków tej dziedziny, m.in. M. Stefanowską,
J. Joteyko
, J. Hellmanna,
J. Korczaka
, W. Łuniewskiego, T. Mayznera, M. Wawrzynowskiego, H. Rylla, N. Han-Ilgiewicz, J. Doroszewską i wielu innych.[6]
Edukacja i wychowanie osób niepełnosprawnych w latach 1896-1921
W latach przed utworzeniem PIPS można było zaobserwować wyraźne działania na rzecz edukacji i wychowania jednostek niepełnosprawnych, chociaż nie używano powszechnie nazwy "pedagogika specjalna". Do najważniejszych wydarzeń, mających niebagatelne znaczenie dla późniejszego jej rozwoju należy zaliczyć:
- w okresie zaborów[7]
- 1896 powstanie szkoły dla lekko upośledzonych umysłowo w Poznaniu;
- 1912 utworzenie w Krakowie "zakładu dla dzieci z odchyleniami w rozwoju umysłowym" przez prof. Jana Piltza;
- 1907 uruchomienie placówki dla upośledzonych umysłowo przez magistrat warszawski;
- 1907 powstanie z inicjatywy m.in. Jana Władysława Dawida i Anieli Szycówny Polskiego Towarzystwa Badań nad dziećmi;
- W okresie powojennym:
- 7 lutego 1919 r. wprowadzenie "Dekretu o obowiązku szkolnym" obejmującym także dzieci upośledzone umysłowo jeżeli w danej miejscowości zakład kształcenia specjalnego;
- kwiecień 1919 r. Ogólnopolski Zjazd Nauczycielski na którym liczni referenci zajęli się problemem edukacji i wychowania osób niepełnosprawnych;
- 17 marca 1921 weszła w życie
Konstytucja marcowa
, która w artykułach 102, 103, 118, 119, 120 chroniła prawa do opieki i ochrony także dzieci niepełnosprawnych;
Niezwykle ważną dla rozwoju pedagogiki specjalnej rolę, w okresie I wojny światowej odegrała
Józefa Joteyko
, która podczas swojego pobytu we Francji utworzyła pierwsze projekty organizacji kompleksowego systemu wychowania i kształcenia dzieci niepełnosprawnych w wolnej Polsce.
Pedagogika specjalna – rozwój w latach 1921-1939
1 czerwca 1924 r. pod przewodnictwem Marii Grzegorzewskiej przy
Związku Nauczycielstwa Polskiego
powstała Sekcja Szkolnictwa Specjalnego. Do jej głównych zadań należało:
- teoretyczne pogłębianie wiedzy nauczycieli z zakresu pedagogiki specjalnej i ukazywanie potrzeb opiekuńczych dzieci upośledzonych;
- doskonalenie metod nauczania i wychowania dzieci upośledzonych;
- opieka nad materialnymi i prawnymi potrzebami nauczycieli szkół specjalnych;
W grudniu 1924 wydany został pierwszy numer czasopisma "Pedagogika Specjalna", wydawanego po dziś dzień przez Akademię Pedagogiki Specjalnej
Pomimo intensywnej działalności PIPS i osób zaangażowanych w rozwój pedagogiki specjalnej jako nauki, przełożenie ich pracy na ilość placówek kształcenia specjalnego w Polsce okresu międzywojennego było niewystarczające. W grudniu 1925 r. odbył się I Polski Zjazd Nauczycielstwa Szkół Specjalnych .Uczestnicy domagali się opracowania ustawy o systemie kształcenia specjalnego oraz przygotowania programu rozwoju sieci szkół specjalnych. Niemal dziesięć lat później, podczas II Zjazdu Nauczycielstwa Szkół Specjalnych w 1934 roku odniesiono się bardzo krytycznie do osiągnięć tego dziesięciolecia. Stwierdzono, że istniejąca sieć placówek specjalnych zaspokajała jedynie 12% faktycznych potrzeb społecznych w tym zakresie. Do końca okresu międzywojennego nie udało się rozwiązać systemowo problemu edukacji i wychowania osób niepełnosprawnych, mimo tego jednak był to okres niezwykle ważny dla rozwoju powojennej pedagogiki. Dzięki działalności naukowej PIPS udało się m.in.:
- wystandaryzować zachodnie narzędzia do diagnostyki
procesów poznawczych
(testów
Bineta
i Simona oraz Termana)
- opracować standardy postępowania diagnostycznego dla osób niepełnosprawnych
- założyć Poradnię Pedagogiki Leczniczej, w której współpracowali ze sobą pedagodzy, psycholodzy, pracownicy socjalni i ochrony zdrowia;
- opracować, pod kierunkiem Michała Wawrzynowskiego pierwszego w Polsce programu kształcenia specjalnego dzieci upośledzonych umysłowo;
W tym okresie Maria Grzegorzewska sformułowała pierwsze jasne cele i zadania pedagogiki specjalnej, wśród których wyróżniła:[8]
- cel humanitarny, polegający na udzielani jednostce upośledzonej pomocy w realizacji jej zadań życiowych,a także na wskazaniu społeczeństwu prawa każdej jednostki upośledzonej do uczestnictwa w życiu społecznym w ramach posiadanych sił i możliwości;
- cel funkcjonalny, którym jest optymalny rozwój jednostki, wzmocnienie jej sił fizycznych i psychicznych oraz kompensacja braków;
- cel społeczny, polegający na włączeniu jednostek do społeczeństwa i przezwyciężaniu – w miarę możliwości – izolacji, która zagraża jednostkom z zahamowaniami i zaburzeniami;
- cel ekonomiczny (utylitarny), tzn. przygotowanie upośledzonych do pracy zawodowej i przez to odciążenie społeczeństwa od świadczeń na rzecz opieki nad upośledzonymi;
Pedagogika specjalna w okresie II wojny światowej[9]
II wojna światowa wiele dzieci pozbawiła prawa do miłości, szacunku i edukacji. Polityka hitlerowska Niemiec, wykorzystując hasła
eugeniki
, siała nienawiść do osób niepełnosprawnych. Na wszystkich terenach okupowanych przez hitlerowskie Niemcy, nastąpił zdecydowany regres w pedagogice specjalnej i działalności opiekuńczo-wychowawczej. Zlikwidowano szkoły specjalne, zamykano szpitale psychiatryczne, wstrzymywano prace naukowo-badawcze związane z rozwojem pedagogiki specjalnej.
Jedną z form czynnego przeciwstawiania się hitlerowskiemu okupantowi stał się w Polsce lat 1939-1945 rozbudowany, w znacznej części
tajny, system nauczania
i wychowania. Większość pedagogów specjalnych w tym okresie poświęciło się tajnemu nauczaniu dzieci pełnosprawnych. Działania na rzecz upośledzonych były w tym czasie w dużej mierze, działaniami opiekuńczymi, chroniącymi życie, zapewniającymi posiłek czy schronienie. Maria Grzegorzewska w okresie od 1 listopada 1939 do 1 sierpnia 1944 zajmuje się także tajnym nauczaniem dzieci niepełnosprawnych oraz przez całą okupację organizuje pomoc dla dzieci dotkniętych skutkami wojny.
Ludobójstwo
i trudne warunki życia podczas wojny spowodowały utratę wielu nauczycieli i wychowawców.Prace na rzecz przetrwania szkół i zakładów dla niepełnosprawnych podejmowane w tak trudnych warunkach, pełnych okrucieństwa, codziennych dramatów i pogardy dla człowieka, miały szczególny wymiar moralny – stanowiły szczególną obronę podstawowych zasad etycznych i moralnych.
Pedagogika specjalna w latach powojennych
Po II wojnie światowej stopniowo temat kształcenia osób niepełnosprawnych powraca w obszar zainteresowania naukowców i praktyków. Rozwijają się ponownie prace naukowe, prowadzone są intensywne badania, niemal we wszystkich krajach powstają czasopisma specjalistyczne i nowe placówki dla osób niepełnosprawnych. [10] Początkowo szkolnictwo specjalne rozwijało się bardzo powoli, co wynikało z ogólnego wyniszczenia kraju oraz zubożenia kadr – wielu specjalistów zginęło podczas wojny. Z 63 placówek istniejących w 1939 roku, po wojnie pozostało 14. Jednak już w latach 1945-1955 nastąpił ich trzykrotny przyrost.[11]
Absolutna nowością w okresie powojennym było wprowadzenie do systemu oświaty:
- przedszkoli specjalnych
- "Szkół Życia" czyli placówek edukacyjnych dla osób głębiej niepełnosprawnych intelektualnie
Ich rozwój na przestrzeni lat postępował bardzo dynamicznie, wciąż jednak nie zaspokajał faktycznych potrzeb społecznych w tym zakresie. W roku 1995 istniało w Polsce ponad 100 "Szkół Życia" i 31 przedszkoli specjalnych.[12]
Rokiem przełomowym dla pedagogiki specjalnej w Polsce był rok 1970, kiedy to PIPS został przekształcony w wyższą szkołę zawodową. Dzięki temu już w 1975 roku pojawili się pierwsi
magistrowie
pedagogiki specjalnej.[13] W latach osiemdziesiątych dwudziestego wieku w Wyższej Szkole Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, bo taką nazwę przyjął przekształcony PIPS, oraz w niektórych uniwersytetach i wyższych szkołach pedagogicznych uruchomiono studia podyplomowe z pedagogiki specjalnej. Pod koniec XX wieku Pedagogika Specjalna była jednym z 92 kierunków studiów ustanowionych przez Radę Główną Szkolnictwa Wyższego. Od 1 września 2000 roku WSPS została przekształcona w
Akademię Pedagogiki Specjalnej
.
Inne uczelnie realizujące nauczanie na kierunkach pedagogika specjalna:
Metodologia
Tak jak każda dziedzina
nauki
, tak i pedagogika specjalna nie mogłaby istnieć bez własnej
metodologii
. Jako dyscyplina stosunkowo młoda czerpie z różnych źródeł – metodologii nauk społecznych i przyrodniczych.[14] Klasycznie, w pedagogicznych badaniach naukowych wyróżnia się modele:
W świetle prowadzonej na świecie debaty wokół
modernizmu
i
postmodernizmu
, w metodologii badań pedagogicznych dostrzec można istotne trendy prowadzące do zmiany
paradygmatów
i tworzenia nowych orientacji badawczych i struktur wiedzy. Tradycyjnie, pedagogika specjalna, w swojej warstwie badawczej skłaniała się w kierunku badań nad sposobami oddziaływania na jednostki ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Obejmowały takie sfery jak:[15]
- właściwości rozwoju psychofizycznego i społecznego jednostek niepełnosprawnych,
wykolejonych
i wybitnie zdolnych
- uwarunkowania efektywności nauczania osób niepełnosprawnych
- psychospołecznych podstaw
rehabilitacji
Obecnie ważniejsze wydaje się być zdążanie w kierunku rozpoznawania podstaw filozoficznych,
etycznych
i biologicznych pedagogiki specjalnej z uwzględnieniem szczególnych warunków jakie stwarzają warunki globalizacji. Na tym tle wyłaniają się nowe cele prac badawczych w pedagogice:[16]
- opis i wyjaśnianie zmian w jednostce z punktu widzenia czynników głównych i ubocznych;
- przedopis i projekcja skutecznych sposobów dokonywania zmian z punktu widzenia działań o określonej treści i warunków w jakich działania te są podejmowane;
- interpretacja i wartościowanie zmian w jednostce z punktu widzenia kategorii form symbolicznych i kontekstu kulturowego, w którym kategorie form symbolicznych nabierają określonego sensu;
Przypisy
- ↑ Por: Lipkowski O. (1977), Pedagogika specjalna, Warszawa s. 8;
- ↑ Za: Dykcik W. "Pedagogika Specjalna" Poznań 2001 s. 24
- ↑ Za:Dykcik W. "Pedagogika Specjalna" Poznań 2001 s. 24
- ↑ Sękowska Z. "Pedagogika Specjalna", Warszawa 1985, s. 173,
- ↑ Por: Pańczyk J. "Pedagogika Specjalna w Polsce u progu XXI wieku" w: Dykcik W. (red.) "Pedagogika Specjalna" Poznań 2001 s. 95
- ↑ Balcerek M. "Szkolnictwo specjalne i pedagogika specjalna w pierwszej połowie XX wieku" w: "Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej" Mauersberg S. (red.) Warszawa, 1990 s. 215-216
- ↑ Gasik W. "Szkolnictwo specjalne w latach wojny i okupacji (1939-1945)" [w] "Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej." Mauersberg S. (red.) Warszawa, 1990, s. 102-104:
- ↑ Balcerek M. "Szkolnictwo specjalne i pedagogika specjalna w pierwszej połowie XX wieku" w: "Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej" Mauersberg S. (red.) Warszawa, 1990 s. 216-218
- ↑ Szkolnictwo specjalne w latach wojny i okupacji (1939-1945) [w] Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej. Mauersberg S. (red.) Warszawa, 1990 s.
- ↑ O. Lipkowski 1979, s. 101
- ↑ Wyczesany J.(2002) Pedagogika Upośledzonych UmysłowoKraków s. 69-71
- ↑ Wyczesany J.(2002) Pedagogika Upośledzonych UmysłowoKraków s. 72
- ↑ Pańczyk J. "Pedagogika Specjalna w Polsce u progu XXI wieku" w: Dykcik W. (red.) "Pedagogika Specjalna" Poznań 2001 s. 96-98.
- ↑ Dykcik W. (2002) Wprowadzenie w przedmiot pedagogiki specjalnej jako nauki. W: Dykcik W (red) Pedagogika Specjalna. Poznań s. 59-61
- ↑ Por: Wyczesany. J (2002) "Pedagogika upośledzonych umysłowo", Kraków s. 54-57
- ↑ Za:Gnitecki J. (2004) Pedagogika ogólna z metodologią, Poznań s. 436-450
Bibliografia
- Dykcik W., Pedagogika Specjalna, Poznań 2001,
- Gnitecki J., Pedagogika ogólna z metodologią, Poznań 2004,
- Lipkowski O., Pedagogika specjalna, Warszawa 1977,
- Mauersberg S. (red.), Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, Warszawa 1990
- Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 1985,
- Wyczesany J., Pedagogika Upośledzonych Umysłowo, Kraków 2002,
Zobacz też
Linki zewnętrzne