Bezdomny prowadzi wózek po ulicy
Bezdomność - w ujęciu
socjologicznym
to problem
społeczny
(zjawisko społeczne), charakteryzujący się brakiem miejsca stałego zamieszkania (brakiem
domu
).
Bezdomność w ujęciu
psychologicznym
[1] to
kryzysowy
stan egzystencji osoby nie posiadającej faktycznego miejsca zamieszkania, pozbawionej środków niezbędnych do zaspokojenia elementarnych
potrzeb
, trwale wykorzenionej ze
środowiska
w wyniku rozpadu więzi społecznych i akceptującej swoją
rolę społeczną
. Jako stan ewidentnej i trwałej
deprywacji
potrzeb mieszkaniowych, w sytuacji, gdy dotknięta bezdomnością osoba nie jest w stanie jej zapobiec, wiąże się z poważnym upośledzeniem psychicznego i społecznego funkcjonowania człowieka.
Natura bezdomności wyklucza zamkniętą i jednoznaczną klasyfikację jej przyczyn, ponieważ doprowadza do niej cały zespół nakładających się na siebie sił sprawczych, zespół postaw, zachowań determinowanych predyspozycjami osobowościowymi, którym sprzyjają sytuacje społeczne i sposób funkcjonowania służb socjalnych[2].
Pojęcie bezdomności
Termin bezdomny upowszechnił się w
polskim słownictwie
na przełomie
XVIII
/
XIX
w i był kojarzony z ofiarami
wojen
i
powstań
. Przeszedł następnie do polskiego
języka prawa
i oznaczał osoby, które utraciły zamieszkanie.
Nie ma jednej uznanej
definicji
bezdomności. Określa się m.in. bezdomność jako sytuację osób, które w danym czasie nie posiadają i własnym staraniem nie mogą zapewnić sobie takiego schronienia, które mogłyby uważać za swoje i które spełniałoby minimalne warunki, pozwalające uznać je za pomieszczenie mieszkalne[3]. Bezdomność jest określana również jako względnie trwała sytuacja człowieka pozbawionego dachu nad głową albo nieposiadającego własnego mieszkania.
Istnieje również definicja
prawna
zawarta w "Ustawie o
pomocy społecznej
", zgodnie z którą, za osobę bezdomną uważa się osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowaną na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych, a także osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym i zameldowaną na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania.
Tego typu definicje jednak trudno odnosić do sytuacji bezdomności, bowiem za bezdomnych w takim rozumieniu uznawać należałoby także mieszkańców krajów
Trzeciego Świata
nie ewidencjonowanych lub zamieszkujących
slumsy
na obrzeżach wielkich metropolii. Z tego względu przy definiowaniu bezdomności należy uwzględnić upośledzenie społeczne wynikające z braku posiadania odpowiedniego standardu mieszkalnego typowe dla
społeczeństw przemysłowych
. Z drugiej strony osoby bezdomne starają się często zagospodarowywać przestrzeń publiczną np.
dworców kolejowych
w celu wytworzenia poczucia własnego
miejsca
. Definiuje się zatem osoby bezdomne poprzez nieprzystosowanie społeczne, pozbawienie środków do życia oraz przynależność do
grup
, np. osób z
zaburzeniami psychicznymi
, po długotrwałym pobycie w
zakładzie karnym
,
uzależnionych
Bezdomność jest również zjawiskiem
społecznym
, niepoddającym się opisowi w kategoriach czysto
prawniczych
. Ani formalne prawo do zamieszkania w danym lokalu ani brak tego prawa nie przesądzają bowiem kwestii bezdomności. Możliwe są sytuacje, gdy konflikty
rodzinne
uniemożliwiają faktyczne współzamieszkiwanie w lokalu, w którym jest się zameldowanym, lub też zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych pomimo braku zameldowania i formalnego prawa do zamieszkiwania w danym lokalu.
Brak domu uniemożliwia normalny rozwój człowieka, wpływa negatywnie na stan
zdrowia psychicznego
i
fizycznego
, uniemożliwia rozwijanie aspiracji kulturowych, regenerację sił i wypoczynek. Deprywacji zatem podlegają nie tylko szeroko rozumiane potrzeby mieszkaniowe, ale właściwie wszystkie poziomy
potrzeb
, począwszy od najbardziej podstawowych potrzeb fizjologicznych, skończywszy zaś na potrzebie samorealizacji.
Przyczyny bezdomności
Stan ten jest uwarunkowany wieloczynnikowo, między innymi poprzez zmniejszoną
zdolność do samodzielnego życia i radzenia sobie
, poddania się wymaganiom społeczeństwa, niewielką odporność na
sytuacje trudne
, czy marginalizację społeczną. Według Teresy Sołtysiak, badaczki zjawiska, jest to wypadkowa splotów determinant i okoliczności egzystencjalno-losowych, jednostek uwikłanych w mikro- i makrospołeczne warunki życia.
Klasyfikacja przyczyn bezdomności wg podziału Eugeniusza Moczuka
Wyróżnia on przyczyny wynikające:
- z sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju, w tym wzrostu
bezrobocia
, postępującej likwidacji hoteli robotniczych, braku miejsc w
szpitalach
, zakładach opiekuńczych, domach pomocy społecznej, braku opieki nad wychowankami
domów dziecka
po ukończeniu 18 lat, braku ośrodków dla nosicieli
wirusa HIV
,
- z sytuacji
prawnej
, polegającej na możliwości wyeksmitowania lokatora "donikąd" za zaległości w opłatach
czynszowych
,
- z przyczyn związanych z
patologiami
, w tym z powodu
alkoholizmu
,
przestępczości
, odrzucenia lub braku opieki ze strony najbliższych,
rozwodu
lub trwałego rozpadu więzi formalnych lub nieformalnych,
prostytucji
kobiet,
przemocy
w rodzinie,
- z przyczyn natury socjopsychologicznej, w tym świadomego wyboru innego sposobu życia, odrzucenia obowiązującego systemu wartości,
- przyczyn
osobowościowych
, w tym poczucia niższości, osamotnienia, wstydu, przekonania o złej naturze świata i ludzi.
Wśród przyczyn leżących po stronie samych bezdomnych E. Moczuk wymienia:
- czynniki związane z zakłóconym procesem
socjalizacji
w grupach pierwotnych, w tym złego przygotowania do samodzielnego życia, brakiem możliwości samodzielnego mieszkania, niemożnością zamieszkania z najbliższymi po rozwodach, separacjach, powrotach z więzienia,
- przyczyny związane z nieumiejętnością przystosowania się do sytuacji społeczno-ekonomicznej, w tym poddawanie się przedmiotowemu traktowaniu przez pracodawców, brakiem możliwości zatrudnienia się za godziwą płacę,
- przyczyny związane z nieprzystosowaniem się do sytuacji obyczajowo-kulturowej, w tym traktowanie współmałżonków jako własności, rozwody, niełożenie na rodzinę,
- przyczyny związane z piciem i nadużywaniem
alkoholu
.
Powody bezdomności według materiałów rządowych
- rozpad
rodziny
,
- eksmisja,
- powrót z
zakładu karnego
bez możliwości zamieszkania,
- brak stałych dochodów,
- przemoc w rodzinie,
- brak tolerancji społecznej,
-
uzależnienia
,
- likwidacja hoteli pracowniczych,
- opuszczenie domu dziecka,
- powrót ze szpitala psychiatrycznego.
Przyczyny według organizacji pozarządowych
Z informacji posiadanych przez organizacje pozarządowe wynika, iż wśród populacji osób bezdomnych wyraźnej zmianie ulega przekrój zawodowy i społeczny. Do placówek dla bezdomnych coraz częściej zgłaszają się osoby posiadające
wykształcenie
średnie i wyższe. Obniżeniu ulega wiek bezdomnych, w szczególności samotnych matek z dziećmi oraz
narkomanów
i nosicieli
wirusa HIV
.
Jako współwystępujące z bezdomnością wymieniane są najczęściej:
alkoholizm
,
przestępczość
,
narkomanię
, dezintegrację rodziny,
choroby psychiczne
,
obniżenie poziomu rozwoju intelektualnego
, przemoc w rodzinie,
prostytucję
,
żebractwo
,
zespół nabytej bezradności
, kalectwo i zaniedbane leczenie różnorodnych schorzeń. Trzeba zaznaczyć, że rzadko jedna przyczyna wyjaśnia sytuację osoby bezdomnej, przyczyny przeplatają się i wzajemnie warunkują.
Podejście psychologiczne
W literaturze[4] o orientacji psychologicznej wspomina się o
osobowościowym
syndromie bezdomności oraz niemożności poradzenia sobie z trudną sytuacją życiową, która powoduje, że osoby bezdomne, utraciły wolę, umiejętność i
motywację
do konstruktywnego pomysłu na dalsze życie, są niezdolne do kierowania własnym losem. Syndrom osobowościowy to także skutek bezdomności, przyjęcie filozofii życiowej, charakterystycznego sposobu postępowania bezdomnego, czyli zaakceptowanie w sobie specyficznej osobowości bezdomnego[5].
Historia
Stosunkowo niedawno, w
latach międzywojennych
, bezdomność została uznana za problem społeczny. Po raz pierwszy wspomina o tym Ustawa o opiece społecznej z
16 sierpnia
1923
, definiując cel i pojęcie opieki społecznej jako ...zaspokajanie ze środków publicznych niezbędnych potrzeb życiowych tych osób, które trwale lub chwilowo nie dysponują własnymi środkami materialnymi lub własną praca uczynić tego nie mogą (...) opieka nad osobami bezdomnymi - ciężko poszkodowanymi i ofiarami wojny.
Po
drugiej wojnie światowej
państwo
wzięło na siebie odpowiedzialność za rozwiązywanie problemów społecznych, zgodnie z koncepcją ustrojową głoszono, że w Polsce nie ma problemu bezdomności. W
latach pięćdziesiątych
zlikwidowano wszelkie formy pomocy dla osób bezdomnych. Problem rzeczywiście pozostał zamaskowany, poprzez kwaterowanie "osób bez domu" w hotelach robotniczych.
Po roku 1989 zjawisko bezdomności wzrosło z powodu: masowych zwolnień, utratę miejsc w hotelach robotniczych oraz wzrost bezrobocia
Skala zjawiska
Brak jest dokładniejszych informacji o skali zjawiska bezdomności w Polsce. Liczbę osób bezdomnych określa się od 30 do nawet 300 tysięcy. Jedynym miarodajnym źródłem wiedzy w tym zakresie jest liczba osób, którym formalnie udzielona została pomoc przez ośrodki pomocy społecznej. Liczba ta ulega okresowym zmianom, oscylując wokół wartości 30 tysięcy. W
2002
roku liczba ta wyniosła 31 382 osoby.
Natomiast ze sprawozdań nadsyłanych przez organizacje pozarządowe do
Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej
, w związku z udzieloną dotacją na pomoc osobom bezdomnym wynika, iż udzielają one pomocy ok. 80-130 tys. osobom. Szacunkowe dane określające liczbę bezdomnych na 300 tysięcy pochodzą od Stowarzyszenia
Monar
.
Rozbieżności te wynikają z faktu, iż część osób bezdomnych uzyskuje pomoc z kilku źródeł, co powiększa ogólną liczbę osób objętych pomocą. Nie wszyscy zgłaszający się po pomoc żywnościową i medyczną a deklarujący się jako osoby bezdomne są sprawdzani, co również zawyża
statystyki
. W dodatku bezdomni, częściej niż inne grupy, przemieszczają się po kraju, bądź nie korzystają z oferowanych oficjalnie form pomocy, co dodatkowo utrudnia ich ewidencję. Bezdomni zostali objęci
Spisem Powszechnym w 2002
roku, jednak zapewne uzyskane dane nie będą ścisłe – letnia pogoda nie sprzyjała gromadzeniu się bezdomnych w miejscach, w których łatwo byłoby dokonać spisu (np. dworce, noclegownie).
O randze bezdomności wśród problemów społecznych decydują nie tylko trudne do uchwycenia parametry ilościowe, ale również dynamika zjawiska i zmiany w strukturze populacji. Syntetyczne opracowania z dziedziny
polityki społecznej
podkreślają narastające tempo zjawiska, wykraczanie jego zasięgu poza grupy i środowiska tradycyjnie kojarzone z bezdomnością. Z bezdomnością związane są też takie negatywne zjawiska, jak
alkoholizm
,
narkomania
,
żebractwo
,
prostytucja
,
przestępczość
, zagrożenia epidemiologiczne.
Pomoc bezdomnym
Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej, pomoc bezdomnym należy do zadań własnych
gminy
. Pomoc ta może mieć formę udzielenia schronienia, posiłku, ubrania, a także zasiłku celowego na leczenie. Gminy mogą zlecać wykonywanie tych zadań organizacjom pozarządowym. Jednymi z najbardziej znanych ogólnopolskich organizacji specjalizujących się w tym zakresie są
Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta
oraz założone przez
Marka Kotańskiego
Stowarzyszenie "
Monar
" i jego wyspecjalizowana jednostka organizacyjna "
Markot
". Kamiliańska Misja Pomocy Społecznej założona przez o. Bogusława Palecznego.
Problem bezdomności został uznany za na tyle poważny, że w
2000
roku w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej opracowano resortowy Program "Bezdomność", w którym zostały uwzględnione działania o charakterze:
- profilaktycznym – zapobiegające utrwalaniu się i poszerzaniu zjawiska bezdomności, skierowane do najbardziej zagrożonych bezdomnością grup społecznych
- osłonowym – zapobiegające degradacji biologicznej i społecznej osób bezdomnych z zastosowaniem standardowych rodzajów i form świadczeń pomocy społecznej oraz podstawowych elementów pracy socjalnej
- aktywizującym, zmierzające do wyprowadzania z bezdomności konkretnych osób i grup społecznych, rokujących perspektywy przezwyciężenia tej sytuacji.
Bezdomność w kulturze
- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Problem bezdomności porusza m.in. polski dramaturg,
Janusz Głowacki
, w swojej sztuce pt.
Antygona w Nowym Jorku
.
Przypisy
- ↑ Kowalczyk A. (2005), Wybrane problemy psychologiczne bezdomności w schizofrenii. Patologia psychiczna a patologia społeczna, niepublikowana praca magisterska Uniwersytetu Śląskiego, Katowice
- ↑ Piekut–Brodzka D.M. (2000), O bezdomnych i bezdomności. Aspekty fenomenologiczne, etiologiczne, terapeutyczne, Warszawa, wyd. Chrześcijańska Akademia Teologiczna
- ↑ A. Przymeński (2001), Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej, Prace Habilitacyjne 1, Poznań, wyd. Akademia Ekonomiczna w Poznaniu
- ↑ Jagodzińska E. (2001), O przyczynach bezdomności w Polsce – wybrane zagadnienia, Warszawa, wyd. Stowarzyszenie Pomocy Bezdomnym, s. 2
- ↑ Stankiewicz L. (2002), Zrozumieć bezdomność (aspekty polityki społecznej), Olsztyn, wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
Bibliografia
- E. Moczuk: Bezdomność jako problem społeczny w opiniach osób bezdomnych.
- T. Pilch, I. Lepalczyk: Pedagogika społeczna.
Warszawa
:
1995
.
Zobacz też
Linki zewnętrzne