Aleksander Isajewicz Sołżenicyn,
ros.
Александр Исаевич Солженицын, według niektórych dokumentów, np. szkolnych świadectw, Aleksander Isaakowicz (ur.
11 grudnia
1918
w
Kisłowodzku
na północnym przedgórzu
Kaukazu
, zm.
3 sierpnia
2008
w
Moskwie
[1]) –
rosyjski
pisarz
, laureat
Nagrody Nobla w dziedzinie literatury
za rok
1970
, autor trzytomowego
Archipelagu GUŁag
.
Młodość, wojna, Gułag
Aleksander Sołżenicyn studiował matematykę na wydziale fizyki i matematyki Państwowego Uniwersytetu w
Rostowie
. Równolegle był zaocznym słuchaczem Moskiewskiego Instytutu Filozofii, Literatury i Historii. Po ukończeniu studiów matematycznych w roku
1941
przez kilka miesięcy pracował jako nauczyciel matematyki w szkole.
W październiku
1941
został zmobilizowany i trafił do szkoły artylerii, skąd w końcu
1942
(lub na początku
1943
według innych źródeł) skierowano go na front pod
Orłem
. Za postawę w walce otrzymał Order Wojny Ojczyźnianej drugiego stopnia,
Order Czerwonej Gwiazdy
oraz awans do stopnia kapitana artylerii. Wyróżnił się podczas walk w
Prusach Wschodnich
wyprowadzając swój oddział z okrążenia.
Został aresztowany
9 lutego
1945
w
Elblągu
, po tym jak
NKWD
przechwyciło jego list do przyjaciela zawierający krytyczne opinie na temat sposobów prowadzenia wojny przez Związek Radziecki i roli
Stalina
[2]. Po aresztowaniu trafił do więzienia na
Łubiance
, a stamtąd na
Butyrki
w
Moskwie
. Na mocy osławionego artykułu 58, p. 10 (antyradziecka agitacja) i 11 (próba utworzenia organizacji antyradzieckiej) ówczesnego radzieckiego kodeksu karnego został skazany na 8 lat wychowawczego obozu pracy. Więziono go w obozie w Nowej Jerozolimie pod Moskwą, następnie pracował w szaraszce (specjalny obóz dla specjalistów i naukowców) w Marfinie, a w końcu przewieziono go do obozu w
Ekibastuzie
.
Został zwolniony w lutym
1953
i skierowany na "wieczne osiedlenie" do wioski Kok-Terek w obwodzie dżambulskim w
Kazachstanie
. Po rozpoznaniu u niego
raka żołądka
poddawany był leczeniu naświetleniami w szpitalu w Taszkiencie, gdzie następnie przeszedł operację usunięcia guza. Pomimo zabiegu, nowotwór miał przerzuty i według diagnozy lekarzy-zesłańców postawionej w grudniu
1953
Sołżenicynowi pozostały trzy miesiące życia. Jednak przerzuty nagle ustąpiły, co Sołżenicyn uznał za realizację Bożego zamysłu – opinię tę wielokrotnie podtrzymywał w przyszłości. W
1956
(albo
1957
- według innych źródeł) został zrehabilitowany i wrócił do europejskiej części Związku Radzieckiego. Podjął pracę jako nauczyciel szkoły wiejskiej pod
Riazaniem
, a później w samym Riazaniu.
Pisarz
W tym okresie intensywnie zajmował się już działalnością literacką, kontynuując to, co rozpoczął w warunkach obozowych. Według własnych wspomnień, od
1947
tworzył jedyną możliwą dla łagiernika metodą – zapamiętując całe fragmenty utworów. Był wówczas przekonany, że za życia żaden jego utwór nie zostanie opublikowany.
Pracował między innymi nad utworem Krąg pierwszy i przygotowywał się do rozpoczęcia prac nad Archipelagiem Gułag. Próbował też bezskutecznie opublikować krytyczne recenzje wydanych wówczas wspomnień
Ilji Erenburga
i
Konstantina Paustowskiego
. W
1959
w ciągu trzech tygodni napisał opowiadanie Szcz-854 (Jeden dzień jednego więźnia). Po oddaniu do publikacji było ono rozprowadzane również w "niezależnym obiegu" w postaci ręcznych odpisów i wkrótce nazwisko Sołżenicyna stało się publicznie znane.
Historia publikacji Jednego dnia jest jednym z bardziej wyrazistych przykładów realiów panujących w Związku Radzieckim. Korzystając ze względnej swobody panującej w okresie
chruszczowowskiej "odwilży"
, Sołżenicyn złożył Jeden dzień do publikacji w uważanym za liberalny miesięczniku Nowyj Mir. Jego redaktorem naczelnym był poeta Aleksander Trifonowicz Twardowski, mający dostęp do samego
Chruszczowa
. Maszynopis opowiadania pisarz przekazał przez byłego współwięźnia Lwa Kopielowa sekretarz działu prozy, Annie Samojłownie Berzer, której drogą zręcznych posunięć udało się wręczyć utwór bezpośrednio Twardowskiemu. Sołżenicynowi wypłacono zaliczkę w wysokości jego dotychczasowych dwuletnich dochodów, ale zabiegi wokół publikacji trwały jeszcze kilka miesięcy. W końcu, po ingerencjach redakcyjnych, stylistycznych i zmianie tytułu na Jeden dzień Iwana Denisowicza (wszystko za zgodą Sołżenicyna), Twardowskiemu udało się uzyskać zgodę na publikację od samego Chruszczowa, ten zaś z kolei doprowadził do zgody Prezydium KC
KPZR
. Opowiadanie ukazało się pod koniec
1962
.
Do
1966
Nowyj Mir opublikował kilka kolejnych utworów Sołżenicyna, który prawie z dnia na dzień zdobył sławę jako pisarz. Przyjęto go do Związku Pisarzy Radzieckich, a Jeden dzień nominowano do
Nagrody Leninowskiej
, której jednak ostatecznie nie otrzymał. Uznanie otworzyło Sołżenicynowi dostęp do szeregu archiwów, co wykorzystał zbierając materiały do Archipelagu Gułag. Zawarł w nim ustne relacje 227 świadków i mnóstwo informacji zaczerpniętych z listów byłych więźniów. Trzytomowe dzieło zostało ukończone w
1968
, mimo równoległej pracy nad Oddziałem chorych na raka i Kręgiem pierwszym. Rozpoczęty w tym czasie R[ok]-[19]17 został ukończony po prawie trzydziestu latach Czerwone koło.
Własne przeżycia i wiedza jaką zdobył w trakcie prac nad Archipelagiem spowodowały, że Sołżenicyn coraz bardziej przeistaczał się z ostrożnego przeciwnika w otwartego wroga ustroju radzieckiego. Zachowywał przy tym daleko posuniętą ostrożność, przechowując rękopisy utworów w rozproszeniu u przyjaciół. Niektóre z nich już wtedy "wyciekały" na Zachód, jak na przykład Okruchy wydane w
1964
w
kwartalniku
Grani.
Po odsunięciu od władzy Chruszczowa w
1964
, ekipa
Breżniewa
kontynuowała jego politykę ograniczania względnych swobód przyznanych społeczeństwu w okresie "odwilży". To z kolei umacniało radykalizm Sołżenicyna. We wrześniu
1965
KGB
skonfiskowało większość zakonspirowanego archiwum pisarza, a rok później jego pisma zostały objęte nieoficjalnym zakazem publikacji. On sam poddawany był rozmaitym szykanom, rozpowszechniano m.in. pogłoski o jego żydowskim pochodzeniu i współpracy z
gestapo
. W
1966
ukazało się ostatnie opowiadanie Aleksandra Sołżenicyna w Nowym Mirze. Rok później skierował on do IV zjazdu pisarzy radzieckich list otwarty z żądaniem m.in. likwidacji cenzury. Ocalałe lub odtworzone utwory przekazywał na Zachód, stopniowo zezwalając na publikację (Krąg pierwszy i Oddział chorych na raka w
1968
). W
1969
został wykluczony ze Związku Pisarzy Radzieckich. Zamieszkał wówczas na daczy słynnego rosyjskiego wiolonczelisty-wirtuoza
Mścisława Rostropowicza
.
W
1970
roku Aleksander Sołżenicyn otrzymał literacką
Nagrodę Nobla
za całokształt twórczości. W jej uzasadnieniu znalazły się m.in. słowa: za moralną siłę, z jaką spełnia obowiązki wobec niezastąpionych tradycji literatury rosyjskiej. Niektóre źródła podają, że nagroda przyznana została pisarzowi za Archipelag Gułag, jednak w
1970
dzieło to nie było jeszcze opublikowane (choć mogło być znane Komitetowi Noblowskiemu w nieoficjalnym odpisie). Sołżenicyn przez długi czas nie mógł zdecydować się na odebranie nagrody, obawiając się zakazu powrotu do ojczyzny. Po ukazaniu się w
Paryżu
w
1971
Sierpnia Czternastego (roku), pierwszej części epopei Czerwone koło, władze nasiliły szykany wobec pisarza. W prasie ponownie zaczęły się pojawiać spreparowane "pytania od czytelników" o żydowskie pochodzenie i wojenną przeszłość pisarza.
We wrześniu
1973
KGB
skonfiskowało rękopis Archipelagu Gułag. W tej sytuacji pisarz zezwolił na publikację książki przez wydawnictwo YMCA Press, co nastąpiło w Paryżu w grudniu tego roku. Oliwy do ognia dolało opublikowanie na Zachodzie jego Listu do wodzów Związku Radzieckiego. W odpowiedzi władze podjęły zdecydowane działania. Zorganizowano akcję "spontanicznych" protestów zbiorowych ludu pracującego i lawinę indywidualnych oświadczeń. Sołżenicyna wezwano na przesłuchanie do prokuratury, a gdy się nie stawił, został na krótko aresztowany. Wydany specjalnie dekret Prezydium Rady Najwyższej
ZSRR
pozbawiał go obywatelstwa Związku Radzieckiego i nakazywał administracyjne wydalenie pisarza z
ZSRR
. Zrealizowano to natychmiast, wywożąc go samolotem do
Frankfurtu nad Menem
.
Sołżenicyn jest autorem określenia obrazowanszczina (образованщина) użytego jako tytuł eseju[3], będącego pejoratywnym określeniem ludzi, którzy dzięki władzy bolszewików zastąpili tradycyjną
inteligencję
. Termin ten przełożył na jęz. polski
Roman Zimand
jako
wykształciuch
, natomiast prof.
A. de Lazari
używa pojęcia wykształceniec.
Emigracja pisarza
Po wydaleniu zamieszkał na krótko w
Zurychu
, a po odebraniu
Nagrody Nobla
w
1975
i podróży do
USA
osiedlił rok później z rodziną koło
Cavendish
w stanie
Vermont
. Pracował tam nad wielotomową epopeją historyczną Czerwone koło, która miała składać się z 20 części – od sierpnia
1914
, przez wiosnę
1922
(stłumienie przez
Tuchaczewskiego
powstania w guberni tambowskiej
), do wydarzeń z lat
1928
,
1931
,
1937
,
1941
i
1945
, ostatecznie jednak powieść pozostała nieukończona.
Aleksander Sołżenicyn, mocno przywiązany do rosyjskiego patriotyzmu, trzymał się osobno od całej emigracji rosyjskiej, której przedstawiciele – i nie tylko oni – traktowali jego poglądy jako nacjonalizm. "Samotnik z Vermont", jak nazwała go zachodnia prasa, coraz bardziej skłaniał się ku pozycjom słowianofilstwa i
panslawizmu
. W utworach z tego okresu przeciwstawiał demokracji, kulturze i mentalności Zachodu zasady moralne wywodzące się z
prawosławia
i tradycyjnej religijności "ludu rosyjskiego". Wywołało to krytykę ze strony innych dysydentów radzieckich, a część z nich, zwłaszcza nastawiona lewicowo, traktowała go jako skrytego monarchistę, tęskniącego za rządami autorytarnymi, nacjonalistę i izolacjonistę. Sparodiowano go nawet w satyrycznym utworze
Władimira Wojnowicza
Moskwa 2042
jako Sima Simycza Karnawałowa, mesjanistycznego zbawcę na białym koniu.
Powrót do Rosji
Gorbaczowowska
pierestrojka
rozpoczęła demontaż
Związku Radzieckiego
. Świadectwem zmian był choćby fakt, że bez przeszkód można było drukować utwory Aleksandra Sołżenicyna. W Nowym Mirze opublikowano jego wykład noblowski i kilka fragmentów Archipelagu, a we wrześniu
1989
roku Komsomolska Prawda i Litieraturnaja Gazieta zamieściły jego artykuł-manifest Jak odbudować Rosję. Sam Sołżenicyn odnosił się jednak do tych zmian nieufnie i, mimo iż
18 sierpnia
1989
roku przywrócono mu radzieckie
obywatelstwo
, wrócił do
Rosji
dopiero
27 maja
1994
roku.
Po powrocie odbył szereg podróży wzdłuż całego kraju, od
Władywostoku
aż do
Moskwy
. Zamieszkał pod Moskwą w posiadłości otrzymanej od rządu. Włączył się w życie społeczne i publicystyczne, dając serie odczytów, publikując w prasie i prowadząc własny program telewizyjny. Jego zdecydowane poglądy i moralizowanie spowodowały jednak, że po początkowym uznaniu i pewnym wpływie na rosyjskie elity intelektualne, z czasem tracił popularność. We wrześniu
1995
roku zlikwidowano jego program w państwowej telewizji ORT Ostankino. Niemniej, w
1997
roku został wybrany na członka
Rosyjskiej Akademii Nauk
, a
12 czerwca
2007
roku, podczas obchodów Dnia Rosji, Sołżenicyn odebrał z rąk
Władimira Putina
wysokiej rangi odznaczenie państwowe[4].
Stosunek Sołżenicyna do rządów Putina całkowicie różnił się od stosunku do poprzednich władz. W wywiadzie udzielonemu niemieckiej gazecie
Der Spiegel
23 lipca
2007
roku Aleksander Sołżenicyn m.in. mówił: Putin przejął kraj splądrowany i wytrącony całkowicie z równowagi. Jego ludność była w znacznej części pozbawiona odwagi i zubożała. Postanowił zrobić to, co było możliwe – a możliwa była powolna, stopniowa odbudowa. Nie od razu dostrzeżono te wysiłki i wcale ich nie doceniano. Czy możecie wymienić przykłady z historii, gdy z zewnątrz z zadowoleniem przyjmowano wysiłki przywrócenia silnej struktury państwowej?[5].
Śmierć i pogrzeb
Aleksander Sołżenicyn zmarł
3 sierpnia
2008
na
zawał serca
, przeżywszy 89 lat. Jego pogrzeb odbył się
6 sierpnia
2008
na starym cmentarzu przy Monastyrze Dońskim. W uroczystościach pożegnalnych udział wziął m.in.
Prezydent Federacji Rosyjskiej
Dmitrij Miedwiediew
.
Życie prywatne
Pierwszą żoną pisarza była Natalia Rieszetowska (urodzona w
1914
roku). Powtórnie ożenił się z Natalią Swietłową (urodzoną w
1937
roku). Miał trzech synów. Pierwszy z nich - Ignat (urodzony w
1972
roku) jest
pianistą
. Pod nazwiskiem Natalia Rieszetowska opublikowano bardzo krytyczną biografię Sołżenicyn: realia i mistyfikacje - polskie wydanie 1977.
Dzieła
Zobacz też
Przypisy
Linki zewnętrzne