Mapa imperium rzymskiego za cesarza Hadriana (117-138), pokazująca lokalizację Nabatejczyków w pustynnych regionach rzymskiej prowincji Arabia.
Nabatejczycy (
arab.
الأنباﻂ al-Anbat) –
starożytny
lud pochodzenia
semickiego
przybyły z
Półwyspu Arabskiego
na tereny obecnego południowego
Izraela
i południowej
Jordanii
ok. VI w. p.n.e. W III w. p.n.e. utworzyli królestwo nabatejskie, które zostało w
106
r. n.e. włączone do rzymskiej prowincji Arabia. Stolicą ich państwa była
Petra
, potem
Bostra
. Mówili dialektem
arabskim
oraz posługiwali się
pismem aramejskim
.
Początki Nabatejczyków
Źródła starożytne greckie i rzymskie z IV w. p.n.e. zaliczały Nabatejczyków do
Arabów
. Uczeni spierają się, co do pierwotnej lokalizacji ludu. Powstały najważniejsze poglądy na ten temat:
- W
Starym Testamencie
pojawia się Nebajot, pierworodny syn Ismaela. Uczeni pod biblijnym imieniem Ismaela, syna
Abrahama
widzą konfederację plemion
arabskich
. Nabatejczycy, jako potomkowie Nebajota, mieszkali zapewne na wschód od Wadi Araba. Problemem jest jednak łączenie nazwy Nebajot (NBYT) i Nabatejczycy (NBTW). Według
językoznawców
nie można łączyć ze sobą tych dwóch nazw. Są też inne źródła oprócz
Biblii
. Na
ayryjskich
tabliczkach z VIII i VII w. p.n.e. pojawiają się arabskie nazwy Nabatu i Nabajat. Na terenie południowej
Arabii
pojawiają się nazwy Nabatu w
onomastyce
. Nabatejczycy mieli ok. VI w. p.n.e. posuwać się na północ oraz zająć tereny należące do
Edomitów
.
- Według innych uczonych Nabatejczycy rezydowali w północnej
Arabii
(prawdopodobnie w południowej
Transjordanii
) oraz wchodzili w skład plemiennej konfederacji Kedar, znanej od VIII do IV w. p.n.e. Stając się dominującą siłą na swoim terenie ok. 400 p.n.e. przejęli zwierzchnictwo nad konfederacją kedarycką. Utworzyli następnie w IV w. p.n.e. silne niezależne królestwo ze stolicą w
Petrze
.
- Ostatnio popularnym poglądem dotyczącym genezy Nabatejczyków stały się w tereny północno-wschodniej
Arabii
. Na podstawie starożytnych przekazów i źródeł epigraficznych wiąże się początki z rejonem El-Hufuf, w pobliżu
Bahrajnu
oraz tereny
Mezopotamii
. Wspomina się roczniki
asyryjskie
króla
Tiglatpilesara III
(zm. 727 p.n.e.). Wymieniają one lud Nabatu, wśród 36 zbuntowanych plemion, na terenie środkowego
Eufratu
a dolnym
Tygrysem
w południowej
Babilonii
. Inskrypcje potwierdziły ich obecność na tym terenie oraz na arabskim wybrzeżu
Zatoki Perskiej
. W latach 641-638 p.n.e. władca kedaryjski Abijate z Natnu, władcą Nabajat, zaatakował z rejonu
Palmyry
zachodnią granicę
Asyrii
.
Historia
Powstanie państwa
Nabatejczycy zajmując się m.in. handlem wchodzili w kontakty z
Edomitami
, którzy zamieszkiwali w VIII-VII w. p.n.e. tereny wokół przyszłej
Petry
. Ziemie te w VII i VI w. p.n.e. stanowiły miejscem wielu najazdów i walk. Władza polityczna nad tymi terenami przechodziła z rąk do rąk (
Edomici
,
Asyria
,
Babilonia
,
Persja
). Część
Edomitów
wyemigrowała na północny zachód i założyła państwo Edomea (
gr.
Idumea
). Na ich miejsce weszli Nabatejczycy w VI w. p.n.e. Dochodziło do pokojowego procesu integracji między nimi a pozostałymi
Edomitami
. Później Nabatejczycy opanowali teren, gdzie przecinały się ważne szlaki karawanowe
Bliskiego Wschodu
.
Wojna z Antygonem I Jednookim
Pierwsza historyczna wzmianka o nich znajduje się u
Diodora Sycylijskiego
z I w. p.n.e. W dziele pt. Biblioteka historyczna (księgi II i XIX) opisał szczegółowo Nabatejczyków, kraj, oraz zwyczaje. Podał ogólną liczbę ludności: 10 tys. osób. Przedstawił wojnę z
Antygonem I Jednookim
, jednym z
diadochów
oraz spadkobiercą
Aleksandra Wielkiego
. Około
312 p.n.e.
wysłał on wodza Ateneusza z wojskiem liczącym 4 tys. pieszych i 600 jeźdźców celem zaatakowania kraju Nabatejczyków. Wódz wiedział o ich corocznym święcie narodowym (zapewne były to targi handlowe) organizowanym przez mężczyzn z dala od miasta
Petra
i jej okolic. Ich rodziny i dobytek znajdowały się na szczycie stromej skały. Ateneusz wykorzystał ich nieobecność i zdobył w nocy skalny szczyt Umm el-Bijarę, dominujący nad doliną
Petry
. Zabrał wielkie ilości
kadzidła
i
mirry
oraz ok. 500
talentów
srebra. Nabatejczycy, gdy się dowiedzieli o napadzie zorganizowali pościg. Dokonali pogromu wojsk greckich. Uciekło tylko pięćdziesięciu żołnierzy. Wkrótce
Antygon
wysłał syna
Demetriusza I Poliorketesa
. Nabatejczycy schronili się w
Petrze
i wysłali posłów do niego. Przyjął on ich okup wraz z zakładnikami i wycofał się w stronę
Morza Martwego
.
Wydarzenia z II w. p.n.e.
W
Drugiej Księdze Machabejskiej
otrzymujemy informacje z przełomu lat 169 i 168 p.n.e. Wówczas arcykapłan Jazon został oskarżony przed Aretasem, królem Arabów (5, 8). Jest to pierwsza informacja o królu nabatejskim, którym był
Aretas I
.
Dalsze dzieje Nabatejczyków od tego czasu znajdujemy u
Józefa Flawiusza
, historyka żydowskiego w dwóch jego wielkich dziełach: Dawne dzieje Izraela oraz Wojna żydowska. Podane informacje dotyczą okresu od ok. r.
100 p.n.e.
do
wojny żydowskiej
.
Od końca II wieku narastał, wraz z osłabianiem się królestwa
seleudzkiego
z
Syrii
, konflikt między Nabatejczykami a
Hasmoneuszami
z
Judei
. Ok. roku
100 p.n.e.
król
judejski
Aleksander Janneusz
podbił
Gazę
, sprzymierzoną z Nabatejczykami. Mieszkańcy tego miasta nadaremnie oczekiwali pomocy
Aretasa II
, króla arabskiego. Po utracie
Gazy
Nabatejczycy szukali innych dróg handlowych. Rozszerzyli terytorium Nabatejczyków na północ, które później okazało się być bardzo rozważnym posunięciem. W walkach z
Hasmoneuszami
stracili dwanaście miast od
Madaby
w
Moabie
aż po Elusę na terenie północnego
Negewu
.
Wydarzenia pierwszej połowy I w. p.n.e.
Obodas I
(ok. 96-85 p.n.e.) kontynuował wojnę po ojcu z
Aleksandrem Janneuszem
, królem
Judei
. Pokonał go w bitwie pod Gadarą na wschód od
Jeziora Genezaret
ok.
93 p.n.e.
.
Aleksander Janneusz
kontratakował na
Obodasa I
, który w okolicy Gaulany urządził na niego pułapkę. Król judejski stracił tam swoją armię, która została zepchnięta do głębokiej doliny i stratowana kopytami wielbłądów.
Obodas I
rozszerzał granice państwa na północ do
Syrii
. Około roku
85 p.n.e.
Antioch XII Dionizos
, król
Syrii
po zajęciu
Damaszku
zorganizował wyprawę przeciwko
Arabom
. Król arabski w czasie wycofywania się natarł swą jazdą (10 tys. ludzi) na nieprzygotowane wojska wroga. W zażartej bitwie zginął
Antioch XII
, a jego żołnierze postanowili wycofać się. Większość z nich zginęła w walce lub w czasie ucieczki. Nieliczna tylko garstka się uratowała. Prawdopodobnie w bitwie zginął także król
Obodas I
, a
Rabel I
, jego brat, pokonał wroga.
Za panowania
Aretasa III Filhellena
(ok. 85-62 p.n.e.), syna Obodasa I, doszło do rozkwitu politycznego i gospodarczego kraju. Poszerzono granice królestwa, które zajmowało północne obszary dzisiejszej
Jordanii
, południowej
Syrii
oraz część
Arabii Saudyjskiej
. Prawdopodobnie największym osiągnięciem było zdobycie
Damaszku
ok. roku
84 p.n.e.
Pod jego rządami Nabatea zajmowała największy obszar w historii.
W r.
67 p.n.e.
Aretas III
włączył się w konflikt pomiędzy
Janem Hirkanem II
a
Arystobulem II
o władzę nad
Judeą
, stając po stronie pierwszego. Pokonał w bitwie Arystobula, który uciekł do
Jerozolimy
. Król wycofał się z oblężenia z powodu nakazu
Rzymian
.
W r.
62 p.n.e.
Marek Emiliusz Skaurus
, rzymski gubernator
Syrii
, pomaszerował na czele armii na
Petrę
. Jednakże trudny teren, słabe zaopatrzenie sprawiły, że Skaurus wysłał
Hirkana
, arcykapłana i
etnarchę
Judei, na dwór
Aretasa III
, celem zawarcia pokoju. Zaproponował okup 300
talentów
srebra za pokój. Król zgodził się. Rzymska wyprawa wojenna została przerwana.
Wydarzenia drugiej połowy I w. p.n.e.
Król
Malichus I
(59-30 p.n.e.) zapewne stanął po stronie
Juliusza Cezara
przeciw
Pompejuszowi Wielkiemu
. W r.
47 p.n.e.
na pomoc
Cezarowi
, walczącemu w
Egipcie
, przybył
Antypater I
, ojciec
Heroda Wielkiego
, z przywódcami arabskimi. Wśród tych przywódców był zapewne
Malichus I
z dwoma tysiącami kawalerii.
W r.
40 p.n.e.
Herod I Wielki
uciekał przed
Partami
, którzy najechali
Syrię
i
Palestynę
.
Malichus I
odmówił mu azylu oraz zwrotu rodzinnego skarbu jego ojca Antypatra. Król pożałował swej decyzji i wysłał posłów za nim. Posłowie nie dogonili go. Herod znalazł się w
Aleksandrii
, a potem w
Rzymie
celem szukania pomocy. Następnego roku Rzymianie wypędzili
Partów
z
Judei
. Nabatejczycy, jako sprzymierzeńcy Partów musieli zapłacić duży trybut
Rzymianom
.
Królowa
Egiptu
Kleopatra VII Wielka
zażądała od
Marka Antoniusza
Judeę
i
Arabię
oraz chciała zgładzić Heroda Wielkiego i
Malichusa I
.
Marek Antoniusz
nie chciał ich zabić, tylko odjął ich tereny i podarował ukochanej.
Kleopatra
nie ustępując ze swoich planów, ofiarowała w dzierżawę
Herodowi
jego ziemie wokół
Jerycha
oraz pozwoliła mu pobierać w jej imieniu podobną daninę od króla Nabatejczyków celem ich skłócenia.
Malichus I
początkowo dawał mu 200
talentów
rocznie, potem zaprzestał tego. Herod Wielki postanowił siłą odebrać należność. Pokonał ich w bitwie pod
Diospolis
. Nabatejczycy nie poddali się i zebrali siły pod Kanatą w
Celesyrii
, gdzie z pomocą miejscowej ludności pokonali wojska judejskie.
Wiosną r.
31 p.n.e.
w czasie trzęsienia ziemi w
Judei
zginęło 30 tys. mieszkańców. Herod I Wielki zaproponował Nabatejczykom pokój. Arabowie odmówili. Wykorzystując okazję najechali
Judeę
. Herod przekroczył rzekę
Jordan
i stanął naprzeciwko Arabom w pobliżu Filadelfii (dzisiejszy
Amman
). Doszło do zaciętej bitwy, w której Nabatejczycy ulegli i zaczęli uciekać. Oblężenie ich obozu trwało krótko. Arabowie z braku wody poddawali się
Herodowi
. W szóstym dniu reszta postanowiła walczyć. Zginęli oraz stracili, na jego rzecz, ziemię Hauran.
Po klęsce
Marka Antoniusza
i
Kleopatry
pod
Akcjum
w r.
31 p.n.e.
doszło do trudnej sytuacji dla ich sprzymierzeńca, Heroda Wielkiego. Król
Judei
obawiając się
Oktawiana
postanowił zabić
Hirkana
, ponieważ prosił o azyl
Malichusa I
.
Za panowania
Obodasa III
(30-9 p.n.e.), syna Malichusa I, doszło do największego rozwoju kulturalnego i ekonomicznego królestwa nabatejskiego. Cesarz rzymski
Oktawian August
postanowił przejąć kontrolę nad handlem arabskim. Pisarz
Strabon
opisał w Geografii wysłaną przez niego ekspedycję pod przewodnictwem Eliusza Gallusa, namiestnika
Egiptu
, do
Arabii
. Nabatejczycy obiecali pomoc Rzymianom, by dobrze wypaść w ich oczach. W tym celu Syllajos, minister Obodasa III, z tysiącem swoich ludzi przyłączył się do wyprawy. Ekspedycja idąc do południowej Arabii zdobywała wiele miast. Zniechęceni brakiem wody, ogromem pustyni oraz spodziewanych bogactw wrócili do
Egiptu
. Nabatejczycy osiągnęli swój cel.
Oktawian August
dowiadując się o niegościnności krainy zrezygnował z planów podboju.
Strabon
obarczył za te niepowodzenia Syllajosa (XVI, 4, 23).
Na północy ponownie doszło do konfliktu z
Herodem Wielkim
. Poszło o masyw górski Auranitis (Hauran). Cesarz
Oktawian August
podarował ten teren Herodowi. Nabatejczycy, kupując Auranitis od Zenodora, rościli prawa do tych ziem, to na drodze prawnej lub militarnej. Herod odpierał skutecznie ich ataki.
Minister Syllajos, w wyniku nieudanego mariażu z siostrą Heroda, postanowił popierać mieszkańców Trachonitis w ich buncie przeciw
Judei
. Bunt uśmierzono, ale ok. 40 osób uciekło do Syllajosa, który dał im twierdzę, z której pustoszyli
Judeę
i
Celesyrię
. Król Judei postanowił zwrócić się z prośbą do Rzymian o ukaranie buntowników, zwrot 60
talentów
, które pożyczył
Obodasowi III
. Dowódcy rzymscy kazali Nabatejczykom zwrócić pieniądze Herodowi w ciągu trzydziestu dni oraz dokonać wymiany zbiegów. Po odmowie Syllajosa, doszło do wojny. Herod zdobył twierdzę Repta, gdzie przebywali buntownicy. W drodze powrotnej został zaatakowany przez Nabatejczyków. Herod zwyciężył ich zdecydowanie w bitwie. Syllajos poskarżył się cesarzowi
Augustowi
. Opowiadał jak Arabia została splądrowana przez wojsko
Heroda
oraz jak
Obodas III
nie mógł stawić czoła w tej wojnie z powodu jego nieobecności i braku wojska. Cesarz stracił z tego powodu zaufanie do Heroda, jemu samemu w liście nakazał zaprzestać tych działań.
Czasy Aretasa IV Filopatrisa
Po śmierci króla
Obodasa III
następcą został syn
Aretas IV
(9 p.n.e.-40 n.e.) Syllajos, faktyczny władca, wykorzystując przyjaźń z cesarzem oczernił nowego króla przed nim.
Aretas IV
musiał szukać pomocy u
Heroda Wielkiego
w walce ze wspólnym wrogiem. Przekonali oni cesarza, przez pośrednictwo posłów, że został on oszukany przez Syllajosa, co do sytuacji w
Arabii
i
Judei
.
August
skazał Syllajosa na śmierć i pojednał się z królem judejskim. Dla Aretasa nie był łaskawy za to, że nie poprosił go o zgodę o tron nabatejski. Po wielkich wahaniach cesarz uznał go, jako króla. W r.
4 p.n.e.
Aretas IV
udzielił pomocy Rzymianom w stłumieniu buntów żydowskich po śmierci
Heroda Wielkiego
, przeznaczając znaczną część swojej armii. Przez następne trzydzieści lat źródła milczą na temat Nabatejczyków. Ok. r.
27
n.e. Aretas IV, chcąć poprawić stosunki z Judejczykami, wydał córkę Phasaelis za
Heroda Antypasa
, tetrarchę
Perei
i
Galilei
. Antypas obiecał Herodiadzie, że odsunie żonę, gdy ona wyjdzie za niego. Dla teścia była to hańba. Doszło do wojny. Tetrarcha poskarżył się cesarzowi
Tyberiuszowi
, który rozkazał wszcząć wojnę z Aretasem. Śmierć cesarza pokrzyżowała jednak te plany.
Nabatea za Aretasa IV osiągneło największy obszar: na południu północna część
Hidżazu
(powyżej Hegry), na zachodzie
Półwysep Synaj
, a na północy Hauran.
2 List do Koryntian
wspomina o namiestniku króla Aretasa w
Damaszku
.
Ostatnie lata niepodległości
Za panowania
Malichusa II
(40-70) nadal trwał okres pokoju i dobrobytu królestwa. Nabatejczycy, prowadząc handel, starali się nie mieszać w sprawy sąsiadów. Byli zainteresowani stabilną polityką w regionie pomiędzy południową
Arabią
a
Morzem Śródziemnym
. Gdy w roku
66
wybuchło powstanie w
Judei
przeciwko
Rzymianom
,
Malichus II
wsparł
Tytusa
w uśmierzeniu buntu. Król dostarczył tysiąc jeźdźców i 5 tys. żołnierzy pieszych. Wzięli oni udział w zniszczeniu
Jerozolimy
, stolicy
Judei
w
70
roku.
Rabel II Soter
(70-106) był ostatnim królem nabatejskim. Doceniając walory strategiczne miasta
Bostra
, przeniósł do niej stolicę z
Petry
. Po jego śmierci w
106
r.
Trajan
, cesarz rzymski, postanowił anektować Nabateę. Korneliusz Palma, gubernator Syrii, najechał, praktycznie bez oporu, ziemie Nabatejczyków oraz zajął je. Po śmierci Rabela II pretensje do tronu zgłaszał Malichus III.
Czasy rzymskie
Prowincja rzymska
Arabia
, utworzona z ziem królestwa Nabatejczyków.
Szlaki handlowe Nabatatejczyków.
22 marca
106
r. Nabatea została oficjalnie włączona do
Imperium Rzymskiego
, tworząc prowincję
Arabia
ze stolicą w
Bostrze
. W stolicy stacjonował III
legion
cyrenajski. W
114
r.
Petra
otrzymała tytuł metropolii. W
130
r. odwiedził ją cesarz
Hadrian
. Kazał przebudować centrum miasta i nadać jej charakter rzymski. Otrzymała tytuł Augustocolonia Antoniana Hadriana Metropolis. W III w. doszło do podziału prowincji. Północna część zachowała dawną nazwę, a południowa na południe od Wadi el-Hesa z
Petrą
została włączona do prowincji
Palestyny
zwanej teraz Palestina Tertia. Za panowania
Konstantyna Wielkiego
ziemie Nabatejczyków stały się częścią Cesarstwa Wschodniorzymskiego. W Petrze rezydował biskup chrześcijański. W
VII
w. Nabatejczycy zostali podbici przez Arabów i ulegli w większości arabizacji i
islamizacji
.
19 maja
363
r. w
Petrze
zatrzęsła się ziemia. Pomimo wielu zniszczeń miasto nadal było zamieszkiwane. W wieku VII i VIII doszło do serii trzęsień ziemi. Z tego powodu doszło zapewne do upadku miasta i jej stopniowego wyludnienia.
Gospodarka
Nabatejczycy trudnili się rolnictwem, pasterstwem oraz handlem. Na miejsce
Edomitów
, którzy zamieszkiwali w VIII-VII w. p.n.e. tereny wokół przyszłej
Petry
, weszli Nabatejczycy w VI w. p.n.e. Kontrolowali szlaki handlowe z
Zatoki Perskiej
do
Morza Czerwonego
oraz z południowej
Arabii
do
Damaszku
.
Dogodne położenie Nabatejczyków dawało im możliwość pomnażania bogactwa, dzięki pośrednictwu w handlu pomiędzy południową
Arabią
a
Egiptem
,
Syrią
oraz portami wzdłuż
Morza Śródziemnego
. Stąd towary trafiały na rynki Grecji i Rzymu. Przez ich terytoria przewożono także towary z
Indii
i
Chin
. Handlowano między innymi:
żelazem
,
złotem
,
miedzią
,
jedwabem
, korzeniami, pachnidłami, kadzidłem oraz
kością słoniową
. Nabatejczycy wydobywali znad
Morza Martwego
bitumin
, eksportując do
starożytnego Egiptu
.
Na terenie Palestyny znajdowała się równina nad
Morzem Śródziemnym
, gdzie znajdowały się porty
Gaza
oraz Rinokolura (ob. El-Arisz). Nabatejczycy eksportowali towary z
Grecji
i
Rzymu
. W bezpośrednim sąsiedztwie leżały
Szefela
i
Judea
. W Szefeli był główny szlak handlowy z północy na południe przez
Jerozolimę
,
Betlejem
,
Hebron
,
Ber Szewę
na północy
Negew
do
Egiptu
.
Region
Negew
, należący do Nabatejczyków, irygowano celem uzyskania żyznej ziemi zdatnej do uprawy. Na jej terenie istniało kilka szlaków karawanowych łączących
Petrę
z
Morzem Śródziemnym
. Ważnymi miastami na tym szlaku były Oboda (ob. Awdat), Mampsis, Sobata, Nessana oraz Elusa.
Najważniejszym regionem było pasmo gór Es Szara w
Edomie
ze stolicą
Petra
. Tu krzyżowały się prawie wszystkie szlaki karawanowe
Bliskiego Wschodu
ze słynną tzw. Drogą Królewską z Petry przez
Edom
,
Moab
,
Amman
do
Damaszku
.
Na pewno posiadali także region Wadi Sirhan, gdzie przebiegał szlak południe-północ oraz oazę El-Dżauf na szlaku wschód-zachód.
Przekazy z II w. p.n.e. informują o praktykowaniu przez nich piractwa. Odkrycie wiatrów monsunowych wytyczyło szlak morski, alternatywny dla lądowego, pomiędzy
Indiami
, południową
Arabią
a
Egiptem
. Gdy szlak lądowy był zagrożony, atakowali i niszczyli obce statki oraz pomagali piratom w grabieniu podróżnych.
Nabatejczycy budowali studnie na terenach pozbawionych wody, zachowując o nich tajemnicę przed innymi. Drążyli otwór w ziemi, poszerzając w trakcie kopania tak, że zbiornik osiągał po bokach długość stu stóp. Zbiorniki napełnione wodą deszczową były zakrywane przed obcymi. W czasach wojen, uciekając na pustynię, korzystali z nich.
Hodowali wielbłądy i owce. Pożywiali się mięsem, mlekiem oraz roślinami ze swoich ziem. Zbierali dziki miód, który zmieszany z wodą pili. Nabatea, pomimo trudnych warunków, dostarczała owoców z wyjątkiem oliwek. Używano zamiast nich olej sezamowy. Ich owce dawały białą wełnę a wielbłądy, w miejsce koni, służyły do podróżowania.
Za panowania
Aretasa III Filhellenosa
nastąpił pierwszy okres rozkwitu gospodarczego królestwa. Kraj, dzięki zdobyciu
Damaszku
, bogacił się dzięki kupiectwu i handlu. Za panowania
Obodasa III
nastąpił największy rozwój ekonomiczny królestwa nabatejskiego. Rozwój był możliwy dzięki zwiększeniu zapotrzebowania
Rzymian
na towary z
Indii
,
Chin
i południowej
Arabii
. Nabatejczycy pośredniczyli w tym handlu, przywożąc im przyprawy oraz wonności. Rzymianie postanowili przejąć nad nim kontrolę, ale bez skutku. Okres dobrobytu trwał, pomimo utraty niepodległości państwa. W II i III w.
Petra
, stolica prowincji rzymskiej Arabia, przeżywała rozkwit ekonomiczny. W latach
111
-
114
za Klaudiusza Sewerusa, pierwszego gubernatora Arabii, wybudowano drogę Via Nova Traiana łączącą arabską
Akabę
z syryjską
Bostrą
. Za panowania dynastii
Antoninów
i
Sewerów
Petra
nadal się rozwijała, dzięki bezpieczeństwu płynącemu z Pax Romana oraz rozwoju rolnictwa irygacyjnego.
Sztuka Nabatejczyków
Grobowce fasadowe
Opisu i klasyfikacji grobowców fasadowych dokonał uczony niemiecki Alfred von Domaszewski. W
1897
r. wraz z Rudolfem Brünnowem sklasyfikował ponad pół tysiąca skalnych grobowców
Petry
na siedem głównych grup:
- pylonowe – charakteryzują się fasadą dekorowaną w górnej części ornamentem w kształcie
blanek
lub schodkowych wieżyczek. Stanowią niemal połowę wszystkich grobowców.
- schodkowe – z fasadą dekorowaną w górnej części ornamentem w kształcie dwóch rzędów schodków pięciostopniowych od środka ku górze. Poniżej schodków jest
gzyms
cavetto, który dodano do torusa i płaskiego fryzu –
fascii
.
- proto-Hegra – górna część podobna do schodkowych. Dolna część zawiera po bokach pilastry z kapitelami nabatejskimi.
- Hegra – nazwa od stacji karawanowej
Hegra
w Arabii Centralnej. Wygląd podobny do proto-Hegra. Wyróżniają się klasycznymi obelkowaniami z dodatkową subattyką pomiędzy
pilastrami
a górną częścią
attyki
. Nowym elementem jest podwójne obramowanie wejścia. Niektóre fasady w posiadają
gzyms
na górnej krawędzi, inne ustawiono na niewielkich podestach.
- łukowe – posiadają zwieńczenie półkoliste (łuk) na bocznych filarach. Są z pojedynczym lub podwójnym obramowaniem wejścia. Grobowce łukowe były niewielkich rozmiarów, do 4 metrów.
- przyczółkowe – charakteryzują się fasadami dekorowanymi bocznymi
pilastrami
z prostymi
kapitelami
podtrzymującymi belkowanie greckie. Niewykluczone, że należały do greckich kupców.
- typu rzymskiej świątyni – charakteryzują się najbogatszą dekoracją oraz nietypowymi fasadami. Najprostszą formą są fasady z grobowców przyczółkowych (trójkątny przyczółek oparty na klasycznym belkowaniu stojący na filarach). Do grobowców typu rzymskiego zaliczamy: grobowiec nr 269, nr 229 zw. Renesansowy (podwójne obramowanie wejścia, na pilastrach oparto łuk z trzema akroterionami w kształcie urn), Tryklinium Lwów (lwy flankują wejście, a głowy Meduz nad zewnętrznymi filarami), Grobowiec Obelisków. Najbardziej rozbudowane są tzw. Grobowce Królewskie: El-Chazne Firaun, Ed-Deir, Grobowiec Koryncki, Grobowiec Pałacowy, itd.
Większość uczonych przyjęła bez zastrzeżeń lub z niewielkimi zmianami klasyfikację typologiczną grobowców ustanowioną przez Domaszewskiego. Część uczonych zaproponowała odmienne systemy klasyfikacyjne, bardziej uproszczone. Oparto je na trzech grupach typologicznych związanych z dekoracją fasady: grobowce wieżyczkowe (dekorowane blankami), grobowce schodkowe, grobowce przyczółkowe (dekorowane przyczółkiem trójkątnym, łukowym lub łamanym).
Kapitele nabatejskie
Kapitele nabatejskie są charakterystycznym elementem dekoracji architektonicznej grobowców fasadowych. Dzielimy je na dwa grupy:
- kapitele koryncko-nabatejskie – bogato dekorowane kapitele roślinne. Wywodzą się zapewnie z aleksandryjskich kapiteli korynckich. Nabatejskie motywy roślinne zastąpiły motyw środkowych spiral.
- kapitele nabatejskie – najczęściej spotykane. Charakteryzują się płaską, lekko wklęsłą powierzchnią. Pozbawione, z wyjątkiem rogowych wypustek, ornamentyki. Prawdopodobnie jest zgeometryzowaną formą kapitelu koryncko-nabatejskiego. Kapitel nabatejski był konserwatywną formą dekoracji architektonicznej grobowców fasadowych. Widocznie Nabatejczycy przedkładali proste formy geometryczne nad dekorację roślinną, zoo- lub antropomorficzną, które współgrały z surowym terenem kraju. Znajdujemy je np. w grobowcu Ed-Deir.
Rzeźba
Nabatejczycy wykazywali się oryginalnością, tworząc niepowtarzalne i oryginalne wzory. Charakteryzują się symbolicznymi przedstawieniami osób, przedmiotów lub idei. W rzeźbie wyróżniamy trzy style, tzw. szkoły rzeźbiarskie:
- arabska (brak przedstawień figuralnych) – do tej grupy zaliczamy antropomorficzne stele prostokątne z reliefowymi przedstawieniami oczu, nosa i ust. Stele są przedstawione w typie „mówiącym” (z ustami) lub „milczącym” (bez ust). Przedstawienia te znajdują się w południowej Arabii oraz w oazie
Tajma
. Najczęściej wykuwano je w skalnym reliefie wewnątrz niszy. Są też wolno stojące. Kształtem przypominają płaski prostopadłościan, np. idol ze Świątyni Uskrzydlonych Lwów.
- grecko-orientalna – powstała przez połączenie orientalnych wpływów
ammonickich
i
aramejskich
z hellenistycznymi. Charakteryzują się symetrią elementów twarzy, duże oczy i grube faliste uczesanie. Często używano
palmet
. Niektóre rzeźby wykazują cechy sztuki
partyjskiej
z wytrzeszczonymi kulistymi oczami i włosami falistymi lub z lokami. Większość rzeźb pochodzi z sanktuarium w Chirbet et-Tannur, np. dwa przedstawienia bogini Atargatis.
- hellenistyczno-rzymska – powstała w czasach rzymskiej prowincji
Arabia
. Charakteryzuje się naśladownictwem zarówno sztuki
aleksandryjskiej
jak i rzymskiej.
W północnej
Jordanii
, głównie w
Gadarze
, wykonywano rzeźby w bazalcie wykazujące schematyzm. Znamy kilka przykładów z terytorium Hauranu, gdzie ustawiano je na grobach, jako pomniki. Przedstawiają popiersia o schematycznych cechach ludzkich.
Ceramika
Ceramika nabatejska jest wysoko oceniana za delikatność, fantazyjną dekorację oraz precyzję wykonania. Naczynia (talerze i miseczki) były wewnątrz dekorowane różnorodnymi wzorami, głównie motywami roślinnymi. Kolor naczyń był najczęściej jasnoczerwony, a dekoracji od różowej do czarnej. Znajdowano je zawsze we fragmentach. Nabatejczycy prawdopodobnie używali dekorowanej ceramiki jedynie w obrzędach religijnych, potem je niszczyli. Najwięcej dekorowanej ceramiki występuje na południu dawnego państwa, pomiędzy
Madabą
a
Akabą
.
Od IV do II w. p.n.e. Nabatejczycy sprowadzali ceramikę z
Aleksandrii
, ponieważ wtedy jeszcze prowadzili koczowniczy tryb życia. Ceramika nabatejska pojawiła się nagle w I w. p.n.e. i to w najwyższym wykonaniu technicznym. Prawdopodobnie pierwsi mistrzowie pochodzili spoza Nabatei, zapewne z
Aleksandrii
. Natomiast formy naczyń i motywy powstały na gruncie lokalnym. Wyróżniono trzy etapy rozwoju ceramiki:
- pierwszy (I w. p.n.e.) – charakteryzuje się delikatnymi płytkimi miseczkami z motywami roślinnymi koloru czerwono-brązowego na różowym tle.
- drugi (do pocz. II w. n.e.) – ceramika delikatniejsza i cieńsza z motywami coraz bardziej stylizowanymi koloru ciemniejszego. Obecnie te naczynia nazywamy z
ang.
egg shell – skorupka jajka.
- trzeci (do pocz. IV w.) – ceramika grubsza i bardziej szorstka, dekoracja bardziej uproszczona koloru prawie czarnego.
Nabatejczycy stosowali kilkanaście motywów dekoracji. Najważniejsze były roślinne (łodygi, liście, migdały, płatki kwiatów, nasiona, owoce). Drugą grupą stanowią motywy geometryczne (kropki, trójkąty, kwadraty, linie proste, faliste lub przeplatane, kratki oraz serca). Rzadko spotykamy motywy zoomorficzne. Różne kombinacje motywów tworzą siedem tzw. schematów dekoracyjnych:
- tzw. dwa pola – naczynie podzielone najczęściej linią prostą z towarzyszącymi liniami kropkowanymi lub liściem palmy na dwie części.
- trzy pola – podzielone na trzy części najczęściej liniami lub palmetami.
- gwieździsty – motyw w kształcie gwiazdy najczęściej z linii falistych, kropkowanych lub gałązek;
- czwarty posiada najczęściej na krawędzi naczynia rodzaj wieńca roślinnego, a w centrum motywy kresek, kropek lub innych motywów.
- wirujący – motyw wygiętych gałązek roślin daje wrażenie jakby naczynie wprawiono w ruch obrotowy.
- asymetryczny – motywy zoo- i antropomorficzne malowane bez żadnych reguł z wypełnionymi wolnymi miejscami.
- siódmy charakteryzuje się całkowitym zapełnieniem przestrzeni danym motywem, np. kraty, liści danej rośliny, itd.
Lampki oliwne
Nabatejczycy zapożyczyli wytwórczość lampek od
Greków
i
Rzymian
, nakładając na nią własne tradycje. Od I w. p.n.e. do I w. n.e. dominowały lampki, w dwóch typach, produkowane w ten sam sposób. Przygotowywano najpierw górną i dolną część, potem je łączono przed wypaleniem. Dolna część była zazwyczaj płaska, czasami dekorowana dwoma koncentrycznymi okręgami. Górna część była nieco wklęsła i dekorowana motywami roślinnymi lub geometrycznymi oraz posiadała dwa otwory na wlew i płomień. Typy lampek dzielimy na:
- tzw. typ Omega – charakteryzuje się wzorem przypominającym literę grecką Ω na swym obwodzie.
- typ wolutowy – charakteryzuje się dekoracją dwóch wolut na dzióbku lampki.
- typ rzymski – mniej popularny, ale jego rola wzrosła po utracie przez Nabateę niepodległości i włączeniu jej do
Rzymu
. Typ ten charakteryzuje się płaskim kształtem górnej części, dekoracją przedstawiającą najczęściej sceny mitologiczne.
Alfabet i pismo
Informacje o piśmie nabatejskim otrzymujemy na podstawie
inskrypcji
grobowych lub wotywnych. Znajdujemy je w najważniejszych ośrodkach nabatejskich, np. w
Petrze
,
Hegrze
. Inskrypcje odrywane były także w miastach nabatejskich na pustyni
Negew
, na pustyni
Synaj
, w północnej
Arabii
czy
Syrii
. Dzięki handlarzom nabatejskim odnajdywane są zapiski w skałach na wyspach greckich, wybrzeżu
Azji Mniejszej
oraz w
Rzymie
. Większość inskrypcji pochodzi z czasów przed utratą niepodległości. Język inskrypcji nabatejskich był oficjalnym
językiem aramejskim
z arabskimi formami i słowami. Wiele liter przypomina obecne pismo arabskie. Z czasem zaczęła narastać stopniowo przewaga elementów arabskich w języku nabatejskim. Inskrypcja z Namary (
328
r.) zawiera rozwinięte pismo nabatejskie, ale jej język jest już
arabski
. Badacze podają pogląd, na podstawie danych paleograficznych, że pismo arabskie wywodzi się z pisma nabatejskiego.
Numizmatyka
W III i II w. p.n.e. na terenie Nabatejczyków posługiwano się monetami
ptolemejskimi
,
fenickimi
lub
seleudzkimi
. Sytuacja zmieniła się na pocz. I w. p.n.e. za panowania
Aretasa III
, kiedy wprowadzono monety nabatejskie. Początkowo wybijano je prawdopodobnie w
Aleksandrii
lub
Damaszku
. Monety przypominały formą te hellenistyczne, np. monety
Aretasa III
naśladowały monety
Demetriusza III Filopatora
, króla
Syrii
. Na awersie popiersie władcy, a na rewersie boginię
Tyche
z rogiem obfitości. Inne monety na rewersie miały orła z monet
aleksandryjskich
lub wizerunek bogini
Nike
. Dzięki wzrostowi znaczenia królestwa nabatejskiego zaczęto wprowadzać własne motywy. Za panowania
Obodasa II
pojawiły się inskrypcje na rewersie informujące o przydomkach władcy. Zamiast wizerunków bóstw umieszczano ich atrybuty, np. rogi obfitości. Rogi mogły być pojedyncze lub podwójne. Natomiast dwa rogi mogły być skrzyżowane lub leżeć równolegle do siebie. Na rewersach istniały dwa typy przedstawień. Pierwszy typ wyglądał jak dzwon, prawdopodobnie symbol bóstwa, i pojawił się na monetach
Aretasa IV
. Drugim typem była otwarta dłoń, która pojawiła się na monetach
Malichusa I
. Na awersach Nabatejczycy umieszczali wizerunki króla, wzorując się na przedstawieniach królów hellenistycznych. Pewne zmiany wprowadził
Obodas III
, który dodał do swojego wizerunek królowej.
Religia
Źródła do religii nabatejskiej
Religia Nabatejczyków do dzisiaj nie jest dla nas w pełni zrozumiała. Charakter ich obyczajów religijnych opieramy głównie na świadectwach archeologicznych (np. ruiny świątyń, resztki kapliczek, ołtarzy, rzeźby, reliefy, inskrypcje oraz
graffiti
) oraz na przekazach autorów antycznych (np.
Strabon
lub
Diodor Sycylijski
) i średniowiecznych. Autorzy średniowieczni otrzymywali wiedzę o religijności Nabatejczyków z wcześniejszych dostępnych im źródeł, a które się nie zachowały do dzisiejszych czasów. Próby rekonstrukcji ich obrzędów religijnych dokonujemy także przez porównanie ze znanymi rytuałami religijnymi innych ludów koczowniczych. Zwyczaje sąsiadów Nabatei są także pomocne w poznaniu religijności nabatejskiej, np. mieszkańców
Palestyny
.
Bogowie Nabatejczyków
Początkowo Nabatejczycy, jako koczownicy zapewne czcili różne lokalne bóstwa opiekujące się pustynią, oazami, skałami lub źródłami wody. Niewykluczone, że także zwracali się do słońca, księżyca, gwiazdy lub gwiazd oraz mieli jakieś bóstwo opiekujące się ich ludem. Wraz z łączeniem się w grupy i zakładaniem stałych osad powiększał się panteon ich bóstw. Pojawiały się nowe bóstwa związane z osiadłym trybem życia, opiekujące się np. uprawą roślinności, ogniskiem domowym, itp. Zapewne niektóre rytuały Nabatejczycy przejęli od ludów, które żyły wcześniej przed nimi. Poważne zmiany w zwyczajach religijnych zaszły w wyniku kontaktów handlowych i kulturowych z
Grekami
,
Rzymianami
lub
Egipcjanami
. Bóstwa Nabatejczyków zaczęły być utożsamiane z bogami greckimi i rzymskimi. Wiele obcych bogów weszło do panteonu nabatejskiego.
Z dużej liczby panteonu bogów nabatejskich udało się do tej pory potwierdzić tylko kilka, i to najważniejszych. Ustalono także dużą grupę mało znaczących bóstw, znanych niekiedy tylko z pojedynczych inskrypcji. Najważniejszymi bogami Nabatejczyków byli:
- Duszara (
arab.
Du es-Szara,
gr.
Dusares) – najważniejszy bóg Nabatejczyków, stwórca, pan słońca, ziemi i urodzaju oraz stał na czele triady bogów. Był czczony pod postacią bloku kamiennego (
betylu
). Imię jego Pan Szary świadczy o tym, że zapewne pierwotnie był bóstwem lokalnym na terenie
Petry
, znajdującej się w paśmie gór Es-Szara. Gdy te miasto stało się stolicą państwa, Duszara awansował do najważniejszego boga. Jego ranga nie zmniejszyła się do III w. n.e. Na jego cześć, co cztery lata organizowano festiwale zwane Actia Dusaria. Duszarę identyfikowano z greckim bogiem
Zeusem
.
- Aarra – bóg płodności i roślinności, identyfikowany z greckim
Dionizosem
. Bóstwo opiekuńcze
Bostry
. Palono mu kadzidło na podłużnych ołtarzach. W późniejszym czasie zaczęto go identyfikować z Duszarą.
- Allat (bogini) – małżonka lub matka Duszary. Była jedną z dwóch bogiń wchodzących w skład panteonu. Jej imię powstało przez skrócenie imienia arabskiego al-Illahat, co oznacza boginię. Była popularna wśród Arabów. Jako patronka podróżnych, poganiaczy zwierząt i wojowników przywędrowała zapewne z południa do
Petry
. Prawdopodobnie była boginią opiekuńczą
Bostry
. Ważne miejsce jej kultu znajdowało się w świątyni w Wadi Rum. Identyfikowano ją z
Afrodytą
,
Uranią
oraz
Ateną
.
- Al-Uzza (Wszechmocna) – drugie żeńskie bóstwo wchodzące w skład panteonu. Jej kult pojawił się u Nabatejczyków i na
Synaju
w I w. p.n.e. Utożsamiano ją z
Afrodytą
, natomiast badacze z
Wenus
, boginią wojny.
- Manat (Zły los) – wielka bogini świata zmarłych, opiekunka i strażniczka grobów oraz gwarantka wykonania testamentu zmarłego. Identyfikowano ją z
Tyche
i
Nemezis
, greckimi boginiami fortuny i losu. Łokieć, jako miara długości, był jej atrybutem. Czczono ją głównie na południu państwa. Sanktuarium jej znajdowało się w Kudajd nad wybrzeżem
Morza Czerwonego
.
- Szai al-Kaun, bóg-towarzysz, opiekun i obrońca wędrowców pustynnych. Przypisywano mu kult absolutnego zakazu picia wina.
- Al-Kutba – bóg piśmiennictwa i wyroczni, kojarzony z greckim
Apollem
i rzymskim
Merkurym
.
- Kos – bóg burzy, błyskawic, deszczu, przejęty od
Edomitów
. Identyfikowano go z
Zeusem
lub z
aramejskim
Hadadem. Poświęcono mu sanktuarium w Chirbet et-Tannur.
-
Izyda
– bogini egipska, przeniesiona z
Egiptu
do Arabii przez kupców i rzemieślników aleksandryjskich.
- Atargatis – bogini urodzaju i płodów rolnych, prawdopodobnie pod imieniem Atargatis-Derketo (Panująca) żona Kosa. Jej atrybutem była ryba.
- Azizos – niektórzy badacze uważają go za boga wojowników, przedstawianego w postaci glinianych figurek jeźdźców i koni.
Sanktuaria
- Chirbet et-Tannur - jeden z najważniejszych sanktuarium religijnego Nabatejczyków. Położone jest na górze Dżebel Tannur, na skraju Wadi el-Hesa. Naprzeciwko ośrodka po drugiej stronie Wadi el-Hesa znajduje się czarna
bazaltowa
skała. Sanktuarium użytkowano od pocz. I w. p.n.e. do pierwszej ćwierci II w. n.e. Większość dzisiejszych zachowanych pozostałości przynależy na czasy panowania
Aretasa IV
. U podnóża góry znajdowało się źródło wody i
nimfeum
. Stąd schodami wchodziło się do świątyni. Ze względu na różnorodną ikonografię nie można jednoznacznie przypisać sanktuarium jakiemuś bogu. Prawdopodobnie należało, ze względu na pobliską bazaltową skałę, do
edomickiego
boga Kosa.
- Świątynia w Wadi Rum – drugie ważne sanktuarium, znajdujące się na południe od
Petry
, dedykowane prawdopodobnie bogini Allat. Świątynia usytuowana u podnóża skalnej krawędzi Wadi Rum powstała zapewne w I w. n.e. Kompleks o wymiarach 50 na 35 metrów składał się z kwadratowego dziedzińca otoczonego pomieszczeniami. Schody do świątyni znajdowały po stronie wschodniej. W centralnej części znajdowała się kaplica z ołtarzem, najświętsze miejsce, o wymiarach 5 na 4 m.
Królowie Nabatejczyków
Miasta nabatejskie
Bibliografia
- Machowski W., Petra, Ossolineum, Wrocław 2007, .
- Sartre M., Wschód rzymski. Prowincje i społeczeństwa prowincjonalne we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w okresie od Augusta do Sewerów (31 r. p.n.e.-235 r. n.e.), przekł. S. Rościcki, Ossolineum, Wrocław 1997, .
- Wielka historia świata, t. 3: Świat okresu cywilizacji klasycznych, pod red. A. Krawczyka, Oficyna Wydawnicza Fogra – Świat Książki, Kraków-Warszawa 2005, s 377-378, .
Linki zewnętrzne