Wiślanie – plemię
zachodniosłowiańskie
z grupy
plemion lechickich
zamieszkujące we wczesnym
średniowieczu
tereny w dorzeczu górnej
Wisły
.
Źródła wymieniające Wiślan lub ich kraj:
Geograf Bawarski
(
843
) - Uuislane - (48) na mapie, "Opis świata" Alfreda Wielkiego (IX w.) - Visle Lond, "Legenda Panońska" (ok.885) - "w Wiślech" tzn. kraj zwany: "Wisły",
|
Historia od VI do IX wieku
Nie sposób określić, kiedy przyjęła się nazwa Wiślanie dla wspólnoty osadniczej w dorzeczu górnej Wisły.
Konstantyn Porfirogeneta
wymienia w dziele De administrando imperio
Białą Chorwację
jako miejsce skąd w
VII wieku
7 plemion chorwackich miało wyruszyć na
Bałkany
(na terytorium dzisiejszej
Chorwacji
) na zaproszenie cesarza
Bizancjum
Herakliusza
, by bronić granic cesarstwa. Według Konstantyna część plemion pozostała w swojej starej ojczyźnie.
Historycy wiodą spór co do umiejscowienia wymienionej przez Konstantyna Białej Chorwacji, nawet negując jej istnienie. Kwestia pochodzenia Wiślan od sarmackich, zeslawizowanych Chorwatów,[1] którzy mieli napłynąć ze wschodu Europy w swojej wędrówce na zachód i południe, pozostaje wciąż nierostrzygnięta. Również nie ma pewności, że opisywana Biała Chorwacja (Chrobatia) leżała na terytorium Wiślan, chociaż prawdopodobne jest, że to właśnie Biali Chorwaci kryją się pod nazwą Wiślan w dziele
Geografa Bawarskiego
(ok. 845 r.). Z kolei
Alfred Wielki
(po 890 r.) lokuje ziemie Chorwatów (Horithi) na północ od
Wielkich Moraw
.[2]
Kraj Wiślan nie wyróżniał się szczególnym zaludnieniem na tle innych ziem polskich. Prawdopodobnie aż do połowy
VIII wieku
miejscowa ludność nie budowała grodów, co mogło wynikać z częstego przemieszczania się.
Terytorium i sąsiedzi w IX wieku
Obszar zamieszkany przez plemię Wiślan w
IX wieku
obejmował zapewne część ziem
Małopolski
zachodniej opierając się na północnym wschodzie o puszcze rytwiańską i szydłowską, być może sięgając źródeł
Warty
i
Pilicy
, a na południu o
Karpaty
. Na wschodzie prawdopodobnie obejmował dorzecze
Dunajca
, a na zachodzie dorzecze
Skawy
. Źródło Wisły mogło już leżeć na ziemi
Golęszyców
, którzy sąsiadowali z Wiślanami od południowego zachodu. Pozostali sąsiedzi to:
Opolanie
(północny zachód), hipotetyczne plemię zamieszkujące
ziemię sandomierską
(północny wschód),
Lędzianie
(wschód). Nie jest jasne, jakie plemiona żyły na północ od Wiślan, na obszarze dzisiejszego
województwa świętokrzyskiego
.
Z tezami tymi polemizuje
Przemysław Urbańczyk
[3], który kwestionuje wiarygodność istnienia plemion Wiślan (a także
Polan
).
Grody Wiślan
Cechą charakterystyczną grodów małopolskich w okresie plemiennym była ich niewielka liczba i ogromne rozmiary, często przekraczające 10
hektarów
. Koncentrowały się głównie na linii
Podkarpacia
, najczęściej wyżynnie, na stokach wzgórz. Dominował typ pierścieniowaty z wałem o konstrukcji skrzyniowej. Wielkie grody Wiślan znajdowały się m.in. w
Krakowie
,
Stradowie
,
Demblinie
,
Naszacowicach
,
Stawach
,
Zawadzie Lanckorońskiej
,
Trzcinicy nad Ropą
, na
Bocheńcu
i w
Wiślicy
. Największymi rozmiarami wyróżnia się grodzisko w Stradowie, które liczy sobie 25 hektarów, ale zapewne gród ten nigdy nie istniał w tej formie, gdyż część fortyfikacji powstała już w czasach piastowskich, gdy zniszczeniu uległ gród z epoki plemiennej.
Badania archeologiczne wykazały niewielki stopień zabudowy (lub zupełny jej brak) wielu z tych grodów, co wskazuje, że pełnić mogły funkcję refugialną, tzn. służyły za schronienie okolicznej ludności i ich dobytku w czasie wojny. Niemniej, nie można wykluczać, że niektóre z nich były ośrodkami administracyjnymi i wojskowymi.
Przypuszcza się, że głównym grodem Wiślan był Kraków. Wskazują na to rozmiary i stopień zabudowy wzgórza wawelskiego, monumentalne kopce Kraka i Wandy, późniejsze znaczenie tego ośrodka. Odkryty u podnóża
Wawelu
skarb grzywien siekieropodobnych bywa interpretowany jako dowód rozwiniętego fiskalizmu, a pojedyncze znaleziska dowodzą m.in. kontaktów ze strefą kulturową Madziarów.
Wielkie kopce krakowskie
Cechą szczególną Małopolski na tle reszty ziem polskich są także wielkie kopce, o średnicy dochodzącej nawet do 50 metrów, które znajdują się m.in. w Krakowie,
Krakuszowicach
[4],
Przemyślu
i
Sandomierzu
. Z terenu Krakowa znane są trzy wielkie kopce -
Krakusa
,
Wandy
i nieistniejący już kopiec
Esterki
. Jedynym przebadanym przez archeologów jest
kopiec Krakusa
, usypany zapewne w VIII wieku. Wiele wskazuje na to, że celem jego powstania był pochówek nakurhanowy.
Istnieje wiele domysłów, kto został pochowany na szczytach tych konstrukcji. Wymienia się m.in.
Awarów
i
Wikingów
. Najbardziej prawdopodobna wydaje się hipoteza, że kopce krakowskie są pozostałością po pochówkach miejscowych władców, co wskazywałoby na Kraków jako ważne centrum władzy w Małopolsce i utwierdzało w przekonaniu, że gród ten był stolicą Wiślan.
Wiślanie w źródłach z epoki
Fragment
Żywotu św. Metodego, rękopis Soboru Uspieńskiego z XII w., dotyczący "Księcia pogańskiego, bardzo silnego, siedzącego ...
v-Vislě" (Поганьскъ князь сильнъ вельми сѣдя въ Вислѣ, w najstarszych odpisach choć uważanych za "gorsze"
[5] - wersja
v-Vislěch/въ вислѣхъ)
Istnieją trzy przekazy źródłowe, które łączy się z plemieniem Wiślan. Najsłynniejszym z nich jest informacja z Żywotu świętego Metodego (zwanego też Legendą Panońską) o przepowiedni, której autorem miał być
Metody
:
- Był zaś w nim [Metodym] także dar proroczy, tak że spełniało się wiele przepowiedni jego, z których jedną lub dwie opowiemy. Książę pogański, silny bardzo, siedzący w Wiślech [Wiśle ?], urągał wielce chrześcijanom i krzywdy im wyrządzał. Posławszy zaś do niego [kazał mu] powiedzieć [Metody]: Dobrze będzie dla ciebie synu ochrzcić się z własnej woli na swojej ziemi, abyś nie był przymusem ochrzczony na ziemi cudzej, i będziesz mnie [wtedy] wspominał. I tak też się stało.
Drugim źródłem, które zdaje się potwierdzać istnienie Wiślan jest tzw.
Geograf Bawarski
, którego autor wymienia plemię Vuislane. Trzecie źródło to powstała w
IX wieku
Germania króla angielskiego
Alfreda Wielkiego
, będąca przeróbką dzieła Orozjusza z V wieku. Zawiera ona wiadomość o Wisle lond, leżącym na wschód od
Moraw
i graniczącym z
Dacją
.
Tekst o księciu siedzącym w Wiślech w Żywocie świętego Metodego stał się powodem sformułowania hipotez o podboju państwa Wiślan przez Morawy, chrystianizacji Wiślan w obrządku wschodnim i stolicy ich państwa w
Wiślicy
, ale ostatnią z tych tez obaliły wykopaliska archeologiczne, a pozostałych dotychczasowe badania archeologiczne nie zdołały potwierdzić.
Historia polityczna
Praktycznie nic nie wiadomo o historii Wiślan do drugiej połowy IX wieku. Dopiero Żywot świętego Metodego zawiera opis wydarzeń, które tradycyjnie w historiografii wiąże się z tym plemieniem. Według autora Żywotu... potężny książę "wyrządzał krzywdy" chrześcijanom. Mogło się to objawiać w wyprawach łupieskich na terytorium
Wielkich Moraw
, a może tylko w prześladowaniu misji chrześcijańskich. Zgodnie z groźbą świętego Metodego (który mógł pełnić w tym konflikcie rolę dyplomaty władcy Państwa Wielkomorawskiego) został jednak pochwycony i zmuszony do przyjęcia chrztu. Wydarzenia te musiały mieć miejsce podczas drugiego pobytu Metodego na Morawach, w latach
873
-
885
, a księciem, który zwyciężył władcę Wiślan był
Świętopełk Wielki
.
Żywot Metodego nie zawiera żadnych informacji o włączeniu ziem Wiślan do Rzeszy Wielkomorawskiej, jednak teoria taka kiedyś cieszyła się dużą popularnością. Zdaniem niektórych badaczy podparciem tej hipotezy jest odkrycie śladów zniszczenia w wyniku najazdów w końcu IX wieku parunastu grodów w południowej Małopolsce. Jednak nie sposób na razie udowodnić, że są to pozostałości akcji podboju kraju Wiślan przez Świętopełka, a nie np. walk Wiślan z Gołęszycami.
Nie ma dowodów na przyłączenie kraju Wiślan do Wielkich Moraw, ale okres do początku
X wieku
mógł być dla Wiślan okresem wpływów wielkomorawskich, jeśli nawet nie kulturowych (
archeologia
potwierdziła jedynie występowanie wielkomorawskiego płacidła - grzywien siekieropodobnych[6]), to politycznych. Nie można wykluczyć, że książę Wiślan był wasalem Świętopełka. Sytuacja polityczna w tej części Europy zmieniła się radykalnie w pierwszych latach X wieku, po opanowaniu
Panonii
przez koczowniczych
Madziarów
i upadku, w wyniku ich najazdów i kryzysu po śmierci Świętopełka, Państwa Wielkomorawskiego.
Wszelka (hipotetyczna) zależność Wiślan od potężnego sąsiada skończyła się wraz z jego upadkiem. Konsolidację "państwa" w następnych latach musiało jednak utrudniać sąsiedztwo Węgrów, którzy pojawili się na ziemi
Lędzian
i zapewne podporządkowali sobie przynajmniej część tego plemienia (podbitego następnie ok. 930-40 przez
Ruś Kijowską
). Nie wiadomo jak często Węgrzy najeżdżali terytorium Wiślan, ale pojedyncze znaleziska i fakt powstania nowych linii wałów wokół części małopolskich grodów w początku
X wieku
wskazuje na to, że takie najazdy mogły mieć miejsce.
W historiografii polskiej utarło się, że Wiślanie byli jednym z dwóch silnych plemion polskich, zdolnych dokonać zjednoczenia polskich ziem, ale splot różnych okoliczności sprawił, że osiągnięcie to stało się udziałem
Polan
. W rzeczywistości niewiele wiadomo o sile i możliwościach Wiślan w okresie przedpaństwowym, ale najczęściej uznaje się że osiągnęli znaczne sukcesy w budowie struktur plemiennych.
W roku
955
król niemiecki
Otton I
zadał Węgrom klęskę w wielkiej bitwie nad rzeką
Lech
. Być może po tym wydarzeniu, a może parę lat wcześniej, państwo Wiślan zostało przyłączone przez księcia
Bolesława I Okrutnego
do Czech. Okres przynależności do Czech zaowocował korzystnym rozwojem gospodarczym Krakowa, który stanowił ważny punkt na szlaku handlowym
Praga
-
Kijów
. Stolicę Wiślan wymienił jak uważają niektórzy uczeni w swojej relacji
Ibrahim ibn Jakub
, a fragmenty tej relacji wykorzystał w Księdze dróg i krajów
Abu Abdullah al-Bakri
:
- Co się tyczy kraju Bolesława, to jego długość od miasta Faraga [Praga] do miasta [trkw]( bywa to odczytywane jako Krakwa bądź Karako czyli Kraków, ale pewności nie mamy) [wymaga] podróży trzech tygodni. Miasto Faraga [jest] najzasobniejsze z kraju w towary. Przybywają do niego z miasta trkw [Kraków?] Rusowie i Słowianie z towarami.
Do dziś kwestiami zagadkowymi pozostają czas i sposób przejęcia ziemi Wiślan przez
Piastów
. Badania archeologiczne nie doprowadziły do odkrycia żadnych śladów ewentualnej wojny o te terytoria - cała sieć wiślańskich grodów pozostała nietknięta. Według jednej z hipotez
Bolesław Chrobry
miał sprawować władzę nad krajem Wiślan z nadania swego dziadka Bolesława Okrutnego. Po śmierci ojca w
992
pokonał on swoich braci i odebrał im ich terytoria jednocząc tym samym Małopolskę z resztą państwa. Inna hipoteza mówi, że ziemię Wiślan przyłączył jeszcze
Mieszko I
, ale we współpracy z synem i miejscową elitą władzy.
Kluczem do sprawy przynależności kraju Wiślan w 992 r. do państwa Mieszka I, może być zasada traktowania wymienionych terytoriów granicznych w Dagome iudex:
- (...) longum mare, fine Bruzze usque in locum, qui dicitur Russe et fines Russe extendente usque in Craccoa et ab ipsa Craccoa usque ad flumen Oddere recte in locum, qui dicitur Alemure, et ab ipsa Alemura usque in terram Milze recte intra Oddere et exinde ducente iuxta flumen Oddera usque in predictam civitatem Schinesghe.
Większość uczonych traktuje wszystkie krainy jako leżące poza państwem Mieszka I (vide
Brygida Kürbis
,
Henryk Łowmiański
,
Gerard Labuda
, etc.). Zatem Kraków, podobnie jak Morawy, czy Milsko, leżał poza granicami, a więc nie był pertynencją civitas Schinesghe pod koniec panowania Mieszka I. Dopiero Thietmar w relacji z fundacji arcybiskupstwa gnieźnieńskiego (999 r.) potwierdza w pełni przynależność Krakowa do Polski. Natomiast przynależność kraju Wiślan do Czech w X w. potwierdzają liczne źródła, jak al-Masudi, Ibrahim ibn Jakub czy dokument praski z 1086 r., a także Dagome iudex. Ostatecznie dopiero akcja Chrobrego pod sam koniec X w. zmieniła istniejący stan rzeczy, w bezsporny sposób łącząc Kraków z państwem piastowskim.[7]
Pod rokiem
999
w Kronice Czechów
Kosmasa
z
Pragi
jest napisane[8]:
- Albowiem polski książę Mieszko, nad którego nie było podstępniejszego człowieka, wnet zabrał podstępem miasto Kraków, zabiwszy mieczem wszystkich Czechów, których tam znalazł.
Zdaje się tym potwierdzać okupacyjny charakter władzy czeskiej na tym terenie z garnizonem wojskowym w mieście[9]:
Jak dotąd nie znany jest żaden przedstawiciel plemienia Wiślan. Część badaczy podejrzewa, że księciem wiślańskim znanym z Żywotu Metodego był
Wysz
, ojciec Michała, który od
910
roku rządził
Zahumlem
. Jednak przeważa teoria, że Wysz pochodził z plemienia Lędzian. Jeszcze innym domniemanym księciem Wiślan jest
Dobromir
, ojciec trzeciej żony Bolesława Chrobrego -
Emnildy
. Ten z kolei najczęściej identyfikowany jest jednak z plemieniem
Milczan
.
Legenda
Historycy od dawna poszukują ziarna prawdy w legendach, należących do tzw. cyklu legend krakowskich. Część badaczy uważa, że podanie o
smoku wawelskim
jest echem obecności
Awarów
w Krakowie w VII wieku. Niektórzy sugerują, że bydło, które w kronice
Wincentego Kadłubka
miejscowa ludność oddawała smokowi na pożarcie to narzaz - podatek w rogaciźnie płacony Awarom. Są także zwolennicy teorii, że fragment o wojnie z
Aleksandrem Wielkim
w tejże kronice jest w rzeczywistości wspomnieniem walk Wiślan ze Świętopełkiem:
- Gdy więc niezliczone wojska nieprzyjaciół zewsząd wdarły się do Polski, on sam, zmusiwszy wpierw Panończyków do uległości, wkracza jak przez tylne drzwi przez Morawy, rozwija skrzydła wojsk i podbiwszy zwycięsko ziemię krakowską i śląską, z ziemią zrównuje wiekotrwałe mury...
Według mistrza Wincentego założycielem Krakowa był Grakchus, który najczęściej występuje w kronikach pod imieniem
Kraka
. W istocie wielu badaczy uważa, że nazwa Krakowa pochodzi od człowieka o imieniu Krak. Według Jana Długosza miejscowa ludność usypała Krakowi kopiec.
Religia i miejsca kultu
W okresie plemiennym Wiślanie - jak wszystkie plemiona polskie - oddawali kult
bogom słowiańskim
. Nie wiadomo nic o specyfice wierzeń Wiślan i ich ośrodkach kultu (liczne we wschodniej Małopolsce Żmigrody mogą wskazywać na znaczenie kultu
Żmija
w tej części kraju, ale jest to domysł oparty na słabych przesłankach).
Blisko domniemanych granic wspólnoty osadniczej Wiślan leży
Łysa Góra
i hipotetyczne miejsce kultu w Wapiennicy (zapewne na ziemi Gołęszyców), ale nie sposób ustalić zasięgu ich promieniowania. Być może miejscami kultu Wiślan były wielkie kopce krakowskie.
Przedmiotem żywej dyskusji wśród mediewistów jest od lat zagadnienie chrystianizacji Wiślan. Popularna kiedyś teoria o objęciu Wiślan misją Metodego, a więc początkach chrystianizacji w obrządku słowiańskim w końcu IX wieku jest dziś powszechnie krytykowana i nie doczekała się żadnego potwierdzenia w badaniach archeologicznych. Nawet gdyby Świętopełk podbił Wiślan to krótki czas trwania misji Metodego na Morawach i trudności jakie tam napotkała zapewne uniemożliwiłyby przeniesienie jej na peryferie państwa.
Chrystianizacja Wiślan rozpoczęła się więc w okresie rządów czeskich. Prawdopodobnie w tym czasie powstała przynajmniej jedna budowla sakralna na wzgórzu wawelskim (tzw. rotunda A), a możliwe że także kilka innych (rotunda B, rotunda C, tzw. budowla czworokątna). W roku
1000
dawna stolica państwa Wiślan stała się siedzibą
biskupstwa
.
Pochodzenie i losy nazwy Wiślanie
W dawnej polszczyźnie słowem Wisły określano wartko płynące rzeki w swym górnym biegu lub wręcz wody spadające z wodospadów. Tak się składa, że kraina Wiślan jest poprzecinana takimi spływającym z pobliskich
Karpat
ciekami wodnymi. Określenie z Legendy panońskiej mówiące o księciu siedzącym w Wiślech oznaczało nie nazwę miasta (np. Wiślica) ale nazwę kraju. Cały obszar od
Gór Świętokrzyskich
do
Karpat
nazywano Wisłami. Określenie w Wiślech jest analogiczne do określenia na Morawach" (nazwa kraju od rzeki
Morawy
).
Nazwa ta obecna w IX wieku jednak dosyć nagle i zagadkowo znika pod koniec tego stulecia, a w wieku X już nie funkcjonuje. Jest rzeczą charakterystyczną, że pojawia się wówczas nowa nazwa kraju Kraków i plemienia Krakowianie-Krakowiany. Nazwa Krakowian pojawia się w kronice
Josippon
z X stulecia. Nazwa Kraków oznaczała nie tylko gród, ale cały kraj od Karpat do
Pilicy
i
Nidy
.
Przypisy
- ↑
Janusz Bogacz, Czy jesteśmy Chorwatami?, Muzeum Okręgowe w Tarnowie
- ↑
The Whole Works of King Alfred the Great, London: Bosworth & Harrison, 1858
- ↑ Przemysław Urbańczyk, Trudne początki Polski, Wrocław 2008.
- ↑ Rozmowa z prof. Władysławem Góralem:
"Tajemnice krakowskich kopców"
- ↑
Henryk Łowmiański
, Początki Polski, t.III, Warszawa 1967, s.118
- ↑ Krzysztof Wachowski, Ślask w dobie przedpiastowskiej, Wrocław 1997, s.68-69
- ↑ Lech A. Tyszkiewicz, Słowianie i Awarowie, Ossolineum, Wrocław 2009, s. 80-93.
- ↑ Kosmasa Kronika Czechów, tłum. Maria Wojciechowska, Wrocław 2006, s. 155.
- ↑
Gerard Labuda
, Studia nad początkami państwa polskiego, Poznań 1988.
Zobacz też
Bibliografia
-
Witold Chrzanowski
, Kronika Słowian, tom. I: Rzesza Wielkomorawska i kraj Wiślan, Kraków 2008, ISBN: 978-83-7396-702-1
Linki zewnętrzne
Emil Zaitz,Skarb Wiślan - grzywny siekieropodobne z ul. Kanoniczej 13 w Krakowie