Francja Średniowieczna - okres w historii Francji trwający od ostatecznego rozpadu
państwa Franków
(
traktat w Meerssen
-
870
, śmierć
Karola Grubego
-
888
) do zakończenia
wojny stuletniej
(
1453
) i śmierci
Ludwika XI
(
1483
).
Dzieje polityczne
Dzieje polityczne tego okresu można podzielić na dwie części. Okres pierwszy trwający do roku
1328
, zwyczajowo przyjmowanego za początek
wojny stuletniej
, jest to czas odbudowy znaczenia władzy królewskiej, a także związanego z nim ściśle konfliktu francusko-angielskiego. Oba te procesy zostały zakończone sukcesem za sprawą
Filipa II Augusta
i jego syna
Ludwika VIII Lwa
, którym udało się złamać potęgę
Plantagenetów
i znacznie poszerzyć domenę królewską. Zwieńczenie ich dzieła dokonał
Ludwik Święty
zawierając z królem Anglii
Henrykiem
traktat w Paryżu
(
1259
), kończący pierwszy okres rywalizacji francusko-angielskiej i pieczętujący dominację króla nad całym królestwem.
Drugi okres rozpoczyna się wraz ze śmiercią
Karola VI
w
1328
, ta ta zwyczajowo uważana jest za początek kryzysu królestwa. Połączenie globalnego kryzysu gospodarczego
XIV
wieku, plagę
czarnej śmierci
i wybuchu niszczącego i długotrwałego konfliktu z Anglią doprowadziło do załamania postaw królestwa, przetrzebienia ludności i wtórnej feudalizacji - ponownego odrodzenia się księstw terytorialnych. Dopiero panowanie
Karola VII
i
Ludwika XI
doprowadziło do stopniowego zażegnania wszystkich przeciwności i budowy nowożytnego państwa.
Walki o tron między Robertynami a Karolingami (888-987)
Na tronie królewskim Franków Zachodnich, po śmierci
Karlomana
w roku
884
oraz w obliczu małoletności jego bratanka, z woli arystokracji zasiadł przedstawiciel niemieckiej gałęzi rodu
Karolingów
Karol Gruby
, który w swoim ręku zgromadził wszystkie ziemie wchodzące niegdyś w skład państwa
Karola Wielkiego
, a także przywdział koronę cesarską (
881
). Jego rządy nie trwały jednak długo, gdyż okazał się on władcą nieudolnym i brutalnym, wobec czego możni frankijscy doprowadzili do jego detronizacji w
887
. Sam Karol zmarł na początku następnego roku, a jego państwo rozpadło się, gdyż w jego poszczególnych częściach wybrano różnych władców.
Od początku IX Europa Zachodnia, stała się ofiarą wojowników skandynawskich zwanych
Wikingami
. Po ok.
830
roku problem ten zaczął dotyczyć także Francji. Celem wikingów były głównie bogactwa zgromadzone w katedrach i opactwach, także głównie one stawały się celem ich wypraw. Jednakże grabieże
wikingów
dotykały także inne grupy ludności, co wraz z bezsilnością władzy zwierzchniej w powstrzymywaniu najeźdźców (jedynym skutecznym sposobem jaki znajdywali przeciw nim
Karolingowie
było wykupywanie się złotem) doprowadziło do powstania niechętnych nastrojów wobec panującej dynastii.
Także we Francji, pomijając prawa bratanka
Karlomana
Karola
, zwanego "Prostakiem", wybrano na króla Odona, który pełnił wcześniej rolę namiestnika na terenie Francji z ramienia
Karola Grubego
oraz wsławił się w walkach z Wikingami. Był on reprezentantem rodu Robertynów, który wziął nazwę od ojca
Odona
Roberta Mocnego
. Robertynowie byli jednym z najpotężniejszych rodów na północ od Loary, nosili tytuł
margrabiów
Neustrii
, a ich dobra położone były wokół Paryża i Orleanu.
Po śmierci Odona (
898
) tron francuski ponownie powrócił do
Karolingów
w osobie
Karola Prostaka
, na wyraźne życzenie tego pierwszego skierowane do możnych, w zamian za co Robertynowie zostali uchonorowani tytułem "książąt Franków" (łac. Dux Francorum).
Karol
jednak okazał się w ocenie arystokracji niegodny swego urzędu, wobec czego ci obalili go, a w jego miejsce powołali na tron
Roberta
, brata
Odona
. Po jego rychłej śmierci w walce z Prostakiem na tron powołano jego zięcia -
Rudolfa
, księcia
Burgundii
, gdyż syn
Roberta
Hugo, jak się wydaje, odmówił przyjęcia tronu, zadowalając się pozycją najpotężniejszego możnowładcy. Śmierć
Rudolfa
(
936
) zakończyła okres panowania Robertynów, a tron ponownie znalazł się w ręku
Karolingów
. Pierwszym z nich był
Ludwik IV Zamorski
(
936
-
954
), a po nim panowali jego syn
Lotar I
(
954
-
986
) oraz wnuk
Ludwik V Gnuśny
(
986
-
987
).
Oprócz najazdów
Normanów
w tym okresie Francję nękały także najazdy muzułmańskich piratów oraz watah
madziarskich
. Ataki pirackie, z oczywistych przyczyn, dotykały głównie wybrzeża morza śródziemnego, nie ograniczały się one jednak do sezonowych napadów na porty i okręty. Piraci często zapuszczali się w głąb lądu i zakładali fortece w górzystych terenach nadmorskich, by móc nękać miasta francuskie także od lądu. Natomiast ataki
Madziarów
dotykały głownie tereny zachodnie, szczególnie dotkliwie z ich powodu ucierpiała
Burgundia
, najeżdżana trzykrotnie w l.
930
,
951
i
954
.
Ogólne zagrożenie i poczucie niepewności przyspieszało rozwój procesów
feudalizacyjnych
. Bezbronne chłopstwo szukało opieki wśród możnych, zarówno świeckich, jak i duchownych, oddawało im swoją ziemię, by otrzymać ją wkrótce w postaci lenna. Transakcja ta równała się zawarciu swoistego kontraktu, który w zamian za uprawa pańskiej ziemi, gwarantował chłopu bezpieczeństwo. Z biegiem czasu pan feudalny otrzymywał całość władzy nad chłopem, łącznie z pełnią władzy sądowniczej. Brak silnej władzy centralnej nie tylko doprowadził do pogorszenia sytuacji chłopów, lecz także do stopniowego uzależniania się poszczególnych okręgów. Ustanowiony przez
Karola Wielkiego
urząd
hrabiów
tracił swe ściśle administracyjne konotacje i stawał się z wolna arystokratycznym tytułem, dziedzicznym i w praktyce niezbywalnym, z którym wiązała się pełnia władzy nad okręgiem.
W tych warunkach wykształcił się system
lenny
, czyli rodzaj organizacji społeczeństwa oparty na posiadaniu ziemi i zależności osobistej. Z pewnymi zastrzeżeniami można powiedzieć, że system lenny był pewną odmianą systemu
klientalnego
[1], stanowiącą jego bardziej honorową formę, nie uwłaczającą godności osobistej obu stron. Kluczowym pojęciem dla zrozumienia systemu lennego, jest pojęcie
hołdu lennego
, zwanego inaczej
komendacją
, czyli oddanie się
wasala
w opiekę
seniorowi
. Na mocy tego układu senior zobowiązywał się roztoczyć opiekę nad wasalem, do czego zaliczało się także zapewnienie mu utrzymania, co w warunkach wczesnośredniowiecznych oznaczało nadanie wasalowi ziemi (tzw.
beneficjum
). Od tej pory ziemia ta była jakoby gwarantem umowy lennej, jej zerwanie wiązało się z utratą dóbr lennych (tym różniły się właśnie od ziem
alodialnych
nadawanych na zasadach pełnej własności i swobody dysponowania). W zamian za opiekę wasal zobowiązywał się świadczyć seniorowi służyć "radą i pomocą" (łac. auxillium et consillium), czyli uczestnictwo w wyprawach wojennych oraz radach na dworze suzerena. Kontrakt feudalny obowiązywał do śmierci jednej ze stron, jednak dla współczesnych było naturalne, że następcy dziedziczą układ lenny swoich przodków, choć jednak wciąż wymagane było dopełnienie hołdu. Z biegiem czasu system feudalny objął niemal całe społeczeństwo, a także zhierarchizował się w postaci
drabiny feudalnej
, skomplikowanej gry układów lennych, w których niemal zasadniczo każdy członek jednocześnie będąc czyimś wasalem był seniorem dla własnych wasali, niejednokrotnie zdarzały się sytuacje np. posiadania kilku seniorów. Na szczycie tej drabiny stał
król
, który nie podlegał nikomu, jednak nie posiadał on pełnej władzy nad wszystkimi swoimi poddanymi. W warunkach francuskich wykształciła się zasada mówiąca, że "wasal mojego wasala nie jest moim wasalem", dla władzy królewskiej oznaczało to tyle, że król nie posiadał władzy nad wasalami swoich bezpośrednich wasali (tzw.
parów
, a ci również nie mogli odwoływać się do króla w przeciw swoim seniorom. Stanowiło to wielką przeszkodę do centralizacji i największe zadanie z jakimi musiała zmierzyć się nowa dynastia. Przełamanie potęgi wielkich książąt i hrabiów stanowiło pierwszy stopień na drodze tworzenia scentralizowanej monarchii
ancien régimu
.
Pierwsi Kapetyngowie (987-1108)
W roku
987
w wyniku nieszczęśliwego wypadku na polowaniu zginął
Ludwik V Gnuśny
, nagle opróżniony tron stał się ponownie obiektem rywalizacji dwóch królewskich rodów -
Karolingów
i Robertynów. Choć
Ludwik V
nie pozostawił po sobie następcy, to interesy jego rodu reprezentował potężny książę
Dolnej Lotaryngii
Karol
. Jego przeciwnikiem był hrabia Paryża
Hugo
, zwany Kapetem, syn
Hugona Wielkiego
. Zgromadzenie możnych wybrało na tron
Hugo Kapeta
w
Senlis
29 maja
987
roku, a to dzięki wsparciu jego kandydatury przez cesarza
Ottona I
, z którym
Hugo
był spokrewniony przez matkę, cesarz obawiał się także zbytniego wzrostu potęgi księcia
lotaryńskiego
, do którego władztwa rościł sobie prawa zwierzchnie. Poza tym
Hugo
wciąż był najpotężniejszym księciem na północy Francji, mógł również liczyć na żywe wsparcie brata
Henryka
, księcia
Burgundii
oraz szwagra, księcia
Akwitanii
.
Wybór
Hugo Kapeta
na króla Francji zapoczątkował długi okres, trwający aż do
1792
roku, nieprzerwanego panowania założonej przez niego dynastii
Kapetyngów
. Nazwa dynastii wzięła od przydomka
Hugo Kapeta
, oznaczającego płaszcz noszony przez opatów (łac. capa). Sam przydomek
Hugona
przyległ do jego osoby z powodu sprawowania przez niego funkcji opata w kilku klasztorach, między innymi w klasztorze
św. Marcina z Tours
, który, wedle legendy, zdjął swój płaszcz by okryć nim biedaka[2].
Początek panowania
Hugo Kapeta
nie zapowiadał przyszłej potęgi dynastii. Pod jego bezpośrednim zarządem znajdowały się jedynie kilka hrabstw i opactw wokół
Paryża
i
Orleanu
(szacuje się, że było to ok. 7 tys.km²[3], w czasach gdy był on jedynie jednym z wielu możnych dobra te wystarczały by uznać go za jednego z najpotężniejszych. W momencie jednak, gdy został on królem, okazało się, że są one zbyt małe by stanowić podstawę do sprawowania silnej władzy i egzekucji królewskich prerogatyw. Powiększenie królewskiej domeny będzie głównym celem następców
Hugona
.
Rozwój księstw terytorialnych
Co więcej, w czasie rywalizacji obu rodów królewskich następowała konsolidacja władzy książąt terytorialnych.
Najniebezpieczniejszymi dla spoistości władzy królewskiej byli hrabiowie
Szampanii
, którzy w pierwszej połowie
X
wieku obieli władzę nad hrabstwami
Troyes
i
Meux
tworząc jednolity kompleks ziem na wschód od domeny królewskiej. Sytuacja stała się jeszcze groźniejsza, gdy za panowania
Odona II
, hrabiego
Blois
, nastąpiło połączenie jego domeny z hrabstwem
Szampanii
(
1022
), oznaczało to otoczenie ziem królewskich z obu stron. Stan ten miał trwać jeszcze, z kilkuletnimi przerwami, ponad wiek (do
1152
roku).
Bardziej na północ, na terenie starożytnej zachodniej Armoryki, po zaprzestaniu swych niszczących najazdów, zaczęli się osiedlać
Normanowie
. Ostatecznie ich książę
Rollon
otrzymał te ziemie w roku
911
od króla
Karola Prostaka
w charakterze lenna. Tak powstało księstwo
Normandii
, które choć formalnie zależne od króla, faktycznie cieszyło się niemal pełną niezależnością. Zasiedlająca je ludność
skandynawska
stopniowo przejmowała dominującą kulturę romańską, nie porzucała jednak swojego ekspansywnego charakteru, co zaowocowało później wielkimi projektami. Książęta normańscy stworzyli scentralizowane państwo, w którym, w odróżnieniu od reszty Francji, obowiązywała zasada podległości seniorowi nie tylko jego bezpośrednich wasali, lecz także ich lenników ("wasal mojego wasala jest także moim wasalem"). Znacznie zwiększało to potencjał militarny księcia, oddając mu do dyspozycji wszystkich rycerzy zamieszkujących jego ziemie.
Pół wieku wcześniej na niezależność wybiła się również
Bretania
, pod przywództwem księcia
Nominoe
. Kraina ta zamieszkała przez pochodzącą z
Brytanii
ludność
celtycką
znacznie wyróżniała się od romańskiego otoczenia, co stanowiło podstawę dla utrzymujących się właściwie przez cały okres monarchii pretensji do niezależności. Zewnętrznym wyrazem tego był tytuł królewski, używany przez
władców Bretanii
. W późniejszym okresie rozpadło się na kilka hrabstw, z których najważniejszymi były
Rennes
i
Nantes
. Dopiero w
937
roku
Alan II Krzywobrody
rozciągnął swą władzę na półwyspem przyjmując tytuł książęcy, ostatecznego zjednoczenia księstwa dokonał jednak dopiero
Conan I Krzywy
(
988
-
992
).
Hrabstwo
Andegawenii
powstało w
X
wieku, w wyniku podniesienia do rangi hrabiów wicehrabiów
Angers
, miasta położonego nad dolną
Loarą
. Władztwo pod panowaniem dynastii
Ingelgerów
rosło w siłę by za panowania
Fulka Nerry
(
987
-
1040
) rozciągnąć swoje granicę na sąsiednie hrabstwa
Maine
i
Turenię
, tworząc tzw. "Wielką Andegawenię".
Od
IX
wieku
Flandria
, podbita przez
Karola Wielkiego
znajdowała się w orbicie wpływów frankijskich. Hrabstwo, utworzone w
862
roku, musiało długo bronić się przed atakami
Normanów
. Dopiero w
X
wieku nastąpił okres stabilizacji i stopniowego rozwoju krainy, już wtedy zaczęły się rozwijać gałęzie przemysłu (głównie
sukiennictwo
), z których Flandria potem słynęła. Hrabia
Arnulf I
(
918
-
964
) dokonał w podoboju
Artois
, hrabstwa francuskojęzycznego hrabstwa położonego na południe od jego pierwotnej domeny.
Księstwo
Burgundii
od połowy
X
wieku należało do rodu Robertynów. Po przerwie w l.
1002
-
1005
ponownie wróciło do
Kapetyngów
, a w
1031
roku zostało nadane księciu
Robertowi
, młodszemu synowi
Roberta II
, który został założycielem młodszej linii Kapetyngów, panującej w Burgundii do roku
1361
, a także, w innej linii, w
Portugalii
. Kapetyngowie burgundzcy podobnie, jak ich krewni z głównej linii rodu borykali się z problem małej domeny w porównaniu ze ziemiami swoich wasalów i podobnie, jak oni będą dążyć do wzmocnienia swojej pozycji.
Książęta
Akwitanii
, władcy krainy opierającej się północną i wschodnią granicą o
Loarę
. W
1052
roku książę
Wilhelm VIII
odziedziczył księstwo
Gaskonii
, obejmując tym samym władzę nad kompleksem ziem rozciągającym się o Loary do
Pirenejów
. Odległość geograficzna i odrębność kulturowa, budził w Akwitańczykach niechęć do jakiejkolwiek zwierzchności władców Północy, także słabo rozwinięty i inaczej rozumiany system lenny[4], sprzyjał niesłabnącym pretensjom do niezależności.
Tuluza pierwotnie była częścią księstwa Akwitanii, jednak w
918
roku książęta akwitańscy utracili kontrolę nad tym terytorium. W końcu
IX
wieku hrabiowie
Tuluzy
rozciągnęli swoje panowanie nad szeregiem południowo-zachodnich hrabstw, obejmując także kontrolę nad wybrzeżem
śródziemnomorskim
. Obszar pod panowaniem hrabiów Tuluzy z biegiem czasu urósł do roli ważnego ośrodka kultury, znacznie różniącej się od kultury północy Francji, w szczególności językiem.
Jednym z pierwszych kroków, które podjął
Hugo
po wstąpieniu na tron była koronacja swojego syna
Roberta
na współwładcę (
988
). Koronacja następcy za życia króla (łac.
vivente rege
) była jawnym zaprzeczeniem przyjętej w ciągu ostatniego stulecia zasady elekcyjności tronu i próba zmiany sukcesji na dziedziczną.
Ogólnie rzecz biorąc
Hugo Kapet
ma raczej opinię władcy, który przedkładał układy dyplomatyczne nad wojenne starcie[5]. Dobra ilustracją królewskiej natury, było ustąpienie
Ottonowi III
miasta
Verdun
, o które od dłuższego czasu toczył się spór. Było to z jednej strony odwdzięczenie się za poparcie jego kandydatury w czasie elekcji, a także konieczność zapewnienia sobie poparcia w sporze z
Karolem z Lotaryngii
, który wcale nie zamierzał rezygnować z korony królewskiej. Z tego samego powodu król musiał odmówić pomocy hrabiemu
Barcelony
Borellowi, który był zagrożony ze strony muzułmanów. Krok ten miał dalekosiężne konsekwencje, przyczyniając się do odłączenia Barcelony od Francji, wskazywał również na brak zainteresowania, czy też na słabość, nie pozwalającą takowe żywić, władcy sprawami południa.
Również w walkach z Karolem, Hugo ponosił początkowo klęski. Do roku
990
udało się temu pierwszemu przejąć kontrolę nad okręgiem
Laon
i
Reims
, którego arcybiskupem był jego bratanek Arnulf, a także przeciągnąć na swą stronę kilku parów Francji. Hugonowi zorganizował armię, jednak zrezygnował z wydania walnej bitwy, uciekając się pertraktacji. W
991
roku biskup Laon Adalberon, udał się do Karola i Arnulfa w celu rokowań pokojowych, był to jednak tylko pretekst do próby ich ujęcia, zakończonej powodzeniem. Karol zginął wkrótce w niewoli
993
, Arnulf został wyrokiem synodu w Saint-Basel (
991
) skazany za zdradę i usunięty z urzędu, jego miejsce przejął
Gerbert z Aurillac
. Ta samowola władcy Francji w osądzaniu biskupów wywołała niezadowolenie w Rzymie. Spór rozstrzygnął dopiero następca Hugona, jego decyzją Arnulf wrócił na swój urząd (
996
), a Gerbert musiał udać się do Italii.
Po pokonaniu Karola Hugo wyruszył przeciw hrabiemu
Blois
Odonowi I
, który poparł księcia
Lotaryngii
w jego walce z królem, a także zajął okrąg
Melun
. Hugona wspierał hrabia
Andegawenii
Fulko Nerra
, dążący do opanowania
Turenii
, Odona zaś książę Normandii
Ryszard I
, książę Akwitanii
Wilhelm IV
i hrabia Flandrii
Baldwin IV
. Walki, bez większej zaciekłości, trwały do roku
996
, gdy został zawarty rozejm. W tym samym roku zmarł Hugo Kapet.
Po śmierci Hugo Kapeta tron automatycznie przejął jego syn
Robert
. Już pierwszy rok panowania nowego władcy przyniósł poważny problem. Robert, już raz żonaty (od
989
), po oddaleniu swojej pierwszej żony (
991
), szukał nowej partnerki, znalazł ją w Bercie wdowie po zmarłym niedawno Odonie I (
996
), hrabim
Blois
. Pojął ją jednak za żonę, dopiero po śmierci ojca, który sprzeciwiał się temu stadłu. Robert był spokrewniony z Bertą w trzecim stopniu, co spowodowało wpierw potępienie ich związku przez papieża
Grzegorza V
, a potem ekskomunikę Roberta (
998
). W roku następnym klątwa została jednak zdjęta z króla za sprawą Gerberta z Aurillac, następcy Grzegorza na papieskim stolcu. W roku
1004
Robert porzucił Bertę, która nie dawała mu następcy, po czym poślubił Konstancję z Arles. Mimo późniejszych prób zerwania i tego małżeństwa, pozostali oni małżonkami do końca życia.
W roku
1002
zmarł wuj Roberta, książę Burgundii
Henryk
, nie pozostawiwszy potomka, przed śmiercią jednak desygnował na swego następcę syna żony z pierwszego małżeństwa Odo Wilhelma. Robert jednak postanowił przejąć spadek po wuju i przyłączyć go do swej domeny. Trzyletni wysiłek zbrojny przyniósł powodzenie i Robert mógł się w
1005
roku ogłosić władcą Burgundii. Jednak opór możnych tego księstwa spowodował, że Robert został zmuszony nadać je swojemu młodszemu synowi
Henrykowi
(
1016
).
W następnym roku koronował na współwładcę najstarszego syna
Hugona
, czym zapewnił sukcesję w rodzie. Jednak ambicje Hugona były dużo większe, w wieku osiemnastu lat podjął próbę buntu przeciw ojcu, którą przerwała jego przedwczesna śmierć (
1025
). W roku
1027
Robert koronował drugiego w kolejności syna, księcia Burgundii, Henryka, czym wywołał sprzeciw swej żony, która w roli następcy męża widziała trzeciego potomka
Roberta
. Chcąc zapewnić mu sukcesję uciekała się do walki zbrojnej, wzniecając bunty przeciw królowi.
Spór wybuchł z nową siłą po śmierci Roberta Pobożnego (
1031
), gdy kraj rozdarła regularna wojna domowa między dwoma braćmi. Zakończył ją kompromisowy pokój (
1032
), Robert rezygnował ze swych roszczeń za cenę
inwestytury
Burgundii. Było to poważne uszczuplenie domeny, powiększone dodatkowo nadaniem księciu Normandii
Robertowi Wspaniałemu
francuskiej części
Vexin
, w zamian za wsparcie króla w walkach z bratem.
Po zwarciu pokoju z Robertem, Henryk zwrócił się przeciw hrabiemu
Blois
Odo II
, który wspierał królewskiego brata w czasie jego buntu, a teraz dodatkowo czynił zabiegi w celu zajęcia królestwa Burgundii. Król nie mógł pozwolić na taki wzrost potęgi swego wasal, zawarł przeciw niemu przymierze z cesarzem
Konradem II
), który również wysuwał pretensję do burgundzkiego tronu. Odo natomiast sprzymierzył się z najmłodszym bratem króla Odonem. Po zaciętych walkach obaj Odonowie poddali się (
1034
). W
1037
roku wojna rozgorzała na nowo, z tymże miejsce hrabiego Blois zajęli jego synowie:
Tybald
, hrabia Blois i
Stefan
, hrabia
Troyes
i
Meaux
. W roku
1044
obaj zostali pokonani.
W walce z hrabiami szampańskimi króla wspierał władca Andegawenii Godfryd Młot, który w
1044
odebrał
Tybaldowi
z Blois
Turenię
i Vêndome. Wzrost potęgi Godfryda zaczął niepokoić króla, tym bardziej, że zbliżył się on do cesarza
Henryka III
, który w
1043
roku poślubił córkę jego żony z pierwszego małżeństwa. Król w sojuszu z
Godfrydem Brodatym
, księciem Górnej Lotaryngii, który toczył spór z cesarzem o Dolną Lotaryngię, wypowiedzieli wojnę cesarzowi i Andegaweńczykowi. Spór zakończył się rozejmem na zasadzie status quo między cesarzem, a Henrykiem I, który porzucił sprawę swego lotaryńskiego sojusznika. Znalazł z resztą wkrótce nowego w osobie
Wilhelma
, księcia Normandii, który z racji tego, że był nieślubnym dzieckiem swego poprzednika, szukał usilnie wsparcia mogącego pomóc mu w utwierdzeniu się na tronie. Wyprawa królewska pokonała niechętnych Wilhelmowi możnowładców normandzkich w bitwie pod Valès-Dunes. Po pokonaniu buntowników obaj prowadzili wojnę przeciw Godfrydowi. Do roku
1052
udało im się zająć
Maine
i
Turenię
, tą ostatnią Henryk przyłączył do swej domeny.
Jednak w tym momencie nastąpiło odwrócenie sojuszy, król sprzymierzył się ponownie z Godfrydem, tym razem przeciw Wilhelmowi, którego wzrost potęgi zdał mu się zbyt groźny. Jednak ich wspólny atak nie powiódł się, zostali pokonani w bitwie pod
Mortemer
. Ofensywa Wilhelma również nie przyniosła skutku - nie udało mu się opanować
Maine
, kolejny atak Henryka i Godfryda (
1058
) zakończył się klęską pod
Varaville
. Konflikt przerwała dopiero śmierć zarówno króla, jak i hrabiego Andegawenii w
1060
roku.
Henryk I umierając pozostawił małoletniego syna
Filipa
, koronowanego w
1059
na współwładcę. Filip w chwili objęcia tronu miał niespełna 8 lat, także nie był w stanie samodzielnie sprawować rządów, regencję w jego imieniu objął
Baldwin V Flandryjski
, hrabia Flandrii i wuj Filipa (był żonaty z Adelajdą siostrą Henryka I), oraz jego matka
Anna Kijowska
. Choć kroniki chwalą regenta za wspaniałe zarządzanie królestwem[6], to jednak w żaden sposób nie przeszkodził on
Wilhelmowi Normandzkiemu
w opanowaniu Anglii (
1066
). prawdopodobnie nawet nie chciał mu przeszkadzać, gdyż Wilhelm był jego zięciem.
Baldwin zmarł w roku
1067
co pozwoliło Filipowi przejąć władzę we własne ręce. Pierwszym samodzielnym przedsięwzięciem młodego króla była interwencja w sukcesję w hrabstwie flandryjskim (
1070
), gdzie zmarł w
Baldwin VI
, syn Baldwina V. Powodem interwencji było zagarnięcie władzy przez
Roberta Fryzyjskiego
, brata zmarłego, gdy tymczasem żył prawowity następca
Arnulf
. Interwencja Filipa zakończyła się klęską w
bitwie pod Cassel
(
1071
), w której zginął Arnulf. Filip by ratować swój autorytet poparł w tej sytuacji Roberta, żądając przy tym zwrotu
Corbie
. Postąpił tak, mimo tego, że żył brat Arnulfa Baldwin, który jednak utrzymał się w hrabstwie
Hainaut
, dziedzictwie swej matki. Filip dostrzegł w Robercie Fryzyjskim dogodnego sojusznika w walce z Wilhelmem, sojusz ten przypieczętował ślubem z bratanicą Roberta, Bertą.
Filip wystąpił z pretensjami do
Vexin
, ziemi podzielonej między Normandię i domenę królewską, która od czasów Henryka I była w całości we władaniu książąt Normandiii, i zajął ją w roku
1077
. Starając się, jak najbardziej zaszkodzić Wilhelmowi Normandzkiemu popierał jego syna,
Roberta Krótkoudego
, w jego buntach przeciw ojcu (
1077
-
1080
). Po śmierci Wilhelma Zdobywcy w czasie jego wyprawy na
Vexin
(
1087
), Filip dalej wspierał Roberta, teraz księcia Normandii, lecz tym razem przeciw jego bratu
Wilhelmowi
, królowi Anglii, w zamian za co uzyskał m.in. okręg
Gisors
.
Sytuacja zmieniła się po ogłoszeniu wezwania do
krucjaty
na synodzie w Clermont (
1096
). Robert udał się do Ziemi Świętej, zostawiając swemu bratu w zarząd księstwo Normandii. Wilhelm natychmiast powziął zamiar odzyskania wszystkich utraconych ziem. Atak na Vexin zakończył się niepowodzeniem, jednak udało mu się zając Maine (
1099
). Kampanię we Francji przerwała jednak śmierć króla na polowaniu (
1100
). W tej sytuacji tron angielski objął najmłodszy syn Wilhelma Zdobywcy
Henryk I Beauclerc
, jednak Robert po powrocie z krucjaty nie zamierzał rezygnować ze swych praw do spadku po bracie i ojcu, jego walki przeciw Henrykowi trwały z przerwami do roku
1006
, gdy trafił do niewoli, w której miał pozostać do końca życia. Filip nie zdecydował się poprzeć swego dawnego sojusznika w tej walce.
Koniec panowania Filipa to także konflikt z papiestwem, spowodowany negatywną postawą króla wobec reformy Kościoła, a także jego drugim małżeństwem z Bertradą z Montfort. Filip porzucił swą poprzednią żonę Bertę w
1092
roku, gdyż zakochał się w Bertradzie z Montfort, żonie
Fulka IV
, hrabiego Andegawenii. Synod w Clermont pod przewodnictwem
Urbana
ekskomunikował Filipa. Król jeszcze kilkukrotnie odseparowywał swą nową żonę, jednak po pewnym czasie zawsze do niej wracał, co za każdym razem powodowało odnowienie ekskomuniki. Ostatecznie w
1004
po mediacji Iwo z Chartres zdecydował się porzucić żonę, lecz wkrótce znów się z nią związał, ale tym razem ekskomunika nie została odnowiona.
Polityka wewnętrzna Filipa nie była zbyt udana, nastąpiło dalsze osłabienie pozycji króla w jego własnej domenie. Wymownym świadectwem słabości monarchy jest rozgromienie jego sił przez jednego z wasali wchodzących w skład domeny, kasztelana
Le Puiset
w
1080
roku. Mimo tego, że udało mu się powiększyć domenę o Gâtinais,
Corbie
,
Vexin
i
Bourges
(
1101
), to jednak jego panowanie ocenia się, raczej jako cofnięcie się pozycji monarchy, nawet w porównaniem z sytuacją panującą za jego ojca[7].
Odbudowa władzy królewskiej (1108-1226)
Zaniedbania ojca w polityce wewnątrzdomenalnej miał naprawić dopiero jego syn
Ludwik VI Gruby
, który już w ostatnim okresie panowania swego ojca, po koronacji na współwładcę w
1101
roku, przejął ster rządów i poczynił wiele wysiłków w celu ujarzmienia niepokornych wasali. Po przejęciu pełni władzy proces ten uległ zintensyfikowaniu. W licznych wojnach z kasztelanami (między innymi z Thomas de Marle, czy Hugues du Puiset i innymi) potwierdził swą pozycję seniora, niszcząc zamki kasztelańskie i budując własne fortece będące zewnętrznym manifestem jego władzy. Ludwik uczynił wiele także dla reorganizacji swego dworu, czyniąc go sprawnym narzędziem swej władzy, złożonym głównie z nobilów pochodzących z okręgów
Paryża
i
Orleanu
. W
1127
roku usunął ze stanowiska wszechwładnego seneszala
Étienne de Garlande
, który choć powrócił do łask w
1132
roku to już na dużo słabszej pozycji. Od
1127
roku najważniejszym doradcą króla był
Suger
, opat
Saint-Denis
, pod koniec panowania dużo rolę zaczął odkrywać także
Bernard z Clairvaux
.
Ludwik starał się odgrywać rolę najwyższego seniora królestwa, angażując się w spory między książętami, a także w ich problemy wewnętrzne, między innymi w
Burbonii
i w
Owernii
. Wciąż jednak nierozstrzygnięty pozostawał spór z księciem Normandii i królem Anglii
Henrykiem
. W
1109
Henryk bezprawnie zawładnął zamkiem
Gisors
co stało się bezpośrednim powodem wznowienia konfliktu. Ludwik wspierany przez hrabiego Andegawenii oraz hrabiego Blois
Tybalda
zajął normandzką część
Vexin
, lecz przejście Tybalda na stronę Henryka spowodowało klęskę Ludwika i konieczność uznania władzy Henryka nad
Maine
i
Bretanią
(
1113
). Wkrótce dorósł syn Roberta Krótkoudego
Wilhelm Clito
, który wzniecił bunt przeciw wujowi, chcąc odzyskać swe dziedzictwo i uwolnić ojca. Ludwik VI poparł Wilhelma, lecz po klęsce pod Brémule (
1119
), musiał to poparcie cofnąć i uznać władze Henryka w Normandii, udało mu się za to odzyskać
Gisors
. Jednak król nie zrezygnował całkowicie z popierania Wilhelma, kolejna okazja nadarzyła się w
1123
roku, jednak znów musiał ulec przewadze Henryka wciąż wpieranego przez Tybalda z Blois, który wkrótce odziedziczył
Szampanię
(
1125
) otaczając swymi ziemiami domenę z obu stron. Wcześniej jednak powstało jeszcze większe zagrożenie, na pomoc swemu teściowi Henrykowi angielskiemu przybył cesarz
Henryk V
. Ludwikowi udało się jednak zgromadzić pod sztandarem
oriflamme
, na polach
Bouvines
, większość północno-francuskich wasali, łącznie z hrabią Blois. Cesarz nie ryzykował starcia i wycofał się do Niemiec.
W roku
1127
został zamordowany hrabia Flandrii
Karol Dobry
, Ludwik wyruszył do hrabstwa z zamiarem włączenia go do domeny. Jednakże opór tamtejszego możnowładztwa sprawił, że konieczne okazało się utrzymanie niezależności tego kraju i powołanie nowego hrabiego. Ludwik zamierzał posłużyć się ponownie Wilhelmem Clito, jednak stany flandryjskie widziały raczej hrabiego w osobie
Teodoryku Alzackim
. Ludwik i Wilhelm odnieśli kilka sukcesów militarnych, ale ich zamiary przekreśliła śmierć Wilhelma w jednej z bitew (
1128
), w tej sytuacji Ludwikowi nie pozostało nic innego, jak uznać Teodoryka za prawowitego władcę Flandrii. Do swojej śmierci w
1137
Ludwik VI Gruby nie podejmował większych projektów, skupiając się na utwierdzaniu swej władzy w domenie.
Ludwik VII
był drugim synem Ludwika VI, który niespodziewanie stał się następcą tronu, po śmierci brata Filipa. Został koronowany kapetyńskim zwyczajem w roku
1131
w wieku 11 lat. Perspektywy jego rządów w chwili wstąpienia na tron wydawały się świetlane. Anglia była pogrążona w wojnie domowej między pretendentami do tronu
Stefanem z Blois
i
Godfrydem Plantagentem
, hrabią Andegawenii, i jego żoną
Matyldą
, a także w walkach ze
Szkotami
. Poza tym do króla zbliżył się
Tybald II z Szampanii
dotychczas nieustannie brużdżący, który skonfliktował się z bratem Stefanem z Blois, gdyż to pierwotnie on miał dziedziczyć koronę Anglii. Wielką szansą na wzmocnienie władzy króla było również zawarte tuż przed śmiercią Ludwika Grubego małżeństwo z
Eleonorą
, jedyną córką i dziedziczką księcia Akwitanii
Wilhelma X
. Wraz z tym małżeństwem Ludwik zyskiwał kontrolę nad ogromnym obszarem rozciągającym się od Loary do Pirenejów.
Jednak już pierwsze lata pokazały, że Ludwikowi brakuje umiejętności by wykorzystać nadarzającą się okazję. Andegawenów zraził inwestyturą Eustachego, syna Stefana, w Normandii. Również Tybaldowi było to nie w smak, wobec czego odmówił on pomocy królowi w buncie nowych poddanych w
Poitou
(
1138
) i w interwencji w
Tuluzie
(
1141
). Wszedł w konflikt również z papiestwem na tle inwestytury biskupstwa
Bourges
. Dalsze zaognienie stosunków spowodował zaaranżowany przez króla mariaż królewskiego seneszala Raula, hrabiego Vermandois z siostrą swej żony Petronelą. Problem tkwił w tym, że był on wcześniej żonaty z córką Tybalda. Konflikt wojenny wybuchły na tym tle trwał w l.
1142
-
1144
, zakończył się ugodą, na mocy, której Raul musiał zerwać z Petronelą za cenę zdjęcia ekskomuniki. Nie dopełnienie jednak tych warunków doprowadziło do nowej wojny, ostatecznie pokój został zawarty w
1144
. Raul mógł zostać z Petronelą, jednak król musiał ustąpić w kwestii arcybiskupstwa
Bourges
.
W Boże Narodzenie roku
1145
w Bourges, król ogłosił chęć wzięcia w
wyprawie krzyżowej
, propagowanej przez
Bernarda z Clairvaux
po upadku
hrabstwa Edessy
(
1444
). W ekspedycji tej swój udział zadeklarował również król Niemiec
Konrad III
. Krucjata okazała się zupełną klęską, która zamiast pomóc państwom
Outremer
, raczej im zaszkodziła, poza tym pewne nie do końca jasne czyny, których dopuścić się miała królowa Eleonora (mówiono o kazirodczym związku ze stryjem
Rajmundem
) doprowadziły do rozwodu z żoną (
1152
).
W tym czasie w królestwie zaszły niepokojące zmiany, Andegawenowie pogodzili się ze Stefanem z Blois (
1151
), syn Godfryda
Henryk
objął Normandię oraz został desygnowany na następcę Stefana w Anglii. Brat królewski Robert z Dreux zaczął podburzać możnych przeciw Ludwikowi, a organizacja krucjaty ogołociła królewską szkatułę. Jedynym zyskiem korony było odzyskanie
Gisors
i
Vexin
.
Największe konsekwencje miał jednak ślub byłej żony króla z młodym
Henrykiem Andegaweńskim
, co oddawało mu we władanie długi pas ziemi od Normandii, poprzez Andegawenię do Akwitanii i Gaskonii włącznie, rychła śmierć Stefana z Blois i objęcie tronu Anglii (
1154
), czyniło Henryka daleko bardziej silniejszym niż Ludwik VII. Co więcej wpływy Henryka nie kurczyły się a wzrastały. W
1156
r. jego brat
Godfryd
został hrabią
Nantes
, po jego śmierci (
1158
) Henryk przejął jego prawa do tego władztwa, w roku
1160
zhołdował całe księstwo Bretanii, które w
1171
roku objął jego syn
Godfryd
ożeniony z dziedziczką
Konana IV
, księcia tego kraju. Podjął również próbę zhołdowania hrabstwa Tuluzy (
1159
), do którego miał hipotetyczne prawa, jako książę Akwitanii, jednak twarda postawa Ludwika VII zmusiła Henryka do wycofania się, gdyż nie chciał on walczyć z własnym seniorem, plan ten jednak powiódł mu się później w
1173
roku. Podobnie postąpił z hrabią Owernii, a w
1177
zagarnął hrabstwo
La Marche
.
Ludwik VII był w trudnej sytuacji, także początkowo starał się nie drażnić swojego potężnego wasala. Zgodził się nawet na małżeństwo swej jedynej córki
Małgorzaty
(z drugiego małżeństwa z
Konstancją Kastylijską
) z najstarszym synem króla Anglii
Henrykiem
. Małżeństwo, do którego doszło w
1162
roku, czyniło młodego Plantageneta, naturalnym sukcesorem także w królestwie Francji, przynajmniej do narodzin pierwszego syna Ludwika VII
Filipa
z małżeństwa z
Adelą z Szampanii
w
1165
roku. Jednak zagarnięcie, pod pretekstem odebrania posagu, normandzkiej części Vexin, doprowadziło do zaognienia konfliktu.
Konflikt między obiema stronami rozgrywał się początkowo głównie na polu dyplomacji, choć nie brakło tez sporadycznych wojen. W tym czasie zarysowała się także aktywność Ludwika VII w sporach kościelnych. Udzielił on w
1164
roku schronienia w
Sens
zbiegłemu arcybiskupowi
Canterbury
Tomaszowi Becketowi
, skonfliktowanemu z królem Anglii. W
Sens
schronił się także papież
Aleksander III
, wygnany z Rzymu przez
Fryderykę Barbarossę
(
1163
). Pomoc Ludwika VII przyczyniła się do ukucia, pierwszy raz z historii, tytułu rex christianssimus ("król najbardziej chrześcijański"), który wkrótce na stałe przylgnął do królów Francji. Zamordowanie w
1170
Becketa rzuciło odium na króla Anglii, a Ludwik, który od początku wspierał męczennika stał się w powszechnym odczuciu obrońcą wiary.
Mimo to sytuacja Ludwika wciąż nie była najlepsza, wkrótce znalazł on jednak sposób na skruszenie potęgi swego wasala. Imperium Andegaweńskie nie było monolitem, Henryk II dzielił swe ziemie między synów. Pierworodny
Henryk
otrzymał Normandię (
1160
), a także Andegawenię i Maine (
1170
), drugi
Ryszard
Akwitanię i Gaskonię (
1169
), a
Godfryd
odziedziczył Bretanię (
1171
). Wszyscy trzej składali hołd lenny Ludwikowi VII, z ojcem łączyły ich tylko więzi rodzinne, Ludwik VII wykorzystał to wspierając i inicjując bunt synów Henryka przeciw niemu (
1173
-
1174
). Henrykowi udało się jednak pokonać własnych synów, a jego kontratak (
1177
) omal nie skończył się katastrofą dla Ludwika. Jedynie interwencja papieża Aleksandra III, uratowała pozycję Ludwika, który już do śmierci w
1180
starał się jedynie o zachowanie status quo. Jednym ze środków do urzeczywistnienia tego celu była elekcja królewskiego syna, Filipa, na współwładcę w roku
1179
, ostatnie tego typu wydarzenie w historii Francji.
Nowy król
Filip II August
rozpoczął swe panowanie od próby zdjęcia z siebie kurateli matki
Adeli z Szampanii
i
Filipa Alzackiego
, hrabiego Flandrii. Nim to się stało Filip Alzacki ożenił króla ze swoją siostrzenicą, Izabelą z Hainaut, która wniosła mu w posagu hrabstwo
Artois
i urodziła następce tronu
Ludwika
(
1187
). Małżeństwo to miało dodatkową zaletę, gdyż Izabela była potomkinią
Karola Wielkiego
, co nie było bez znaczenia dla prestiżu i legalności dynastii królewskiej.
Konflikt z Filipem Alzackim wybuchł już w
1180
roku. Zaogniła go śmierć Elżbiety (
1182
), żony Filipa, dziedziczki Vermandois i Valois, po które sięgnął Filip Alzacki, natomiast król opowiedział się za spadkobraniem siostry Elżbiety Eleonory. Konflikt zakończył pokój podpisany w Amiens w
1186
roku, gwarantujący królowi hrabstwa
Artois
,
Montdidier
i
Amiens
, a Eleonorze Valois oraz połowę Vermandois, druga połowa przypadła królowi, Filip Alzacki zatrzymywał jedynie hrabstwa Pérone,
Saint-Quentin
i miasto
Ham
.
Po tym sukcesie król zwrócił się przeciw
Henrykowi II
, powodem do tego była być może śmierć dwóch synów Henryka i wiernych sojuszników Filipa,
Henryka Młodego Króla
(
1183
) i
Godfryda
(
1186
). Nie bez znaczenia była także odmowa
Ryszarda z Akwitanii
poślubienia siostry Filipa Alicji, z którą był do tej pory zaręczony, król zażądał wobec tego zwrotu normandzkiej części
Vexin
. Walki trwały do
1188
roku i zakończyły się obietnica wspólnej wyprawy do Ziemi Świętej. Nie był to koniec konfliktu, tym razem Ryszard zbliżył się do Filipa Augusta, przeciw ojcu i faworyzowanemu bratu
Janowi
, Ryszard złożył hołd Filipowi Augustowi z Akwitanii i Gaskonii i razem dokonali najazdu na pozostałe francuskie ziemie Andegawenów. W
1189
Henryk II zmęczony wojną ustąpił swym przeciwnikom, uznał Ryszarda następcą tronu, Filip natomiast zachowywał podbite ziemie w
Berry
i uprawnienia senioralne w
Owernii
, rezygnując jednak z normandzkiej części Vexin. Henryk II wkrótce zmarł.
W
1190
roku Filip II August i
Ryszard Lwie Serce
, już jako król Anglii, wyruszyli razem na
krucjatę
. Na czas nieobecności Filipa regentami królestwa Francji została matka króla
Adela z Szampanii
i jego wuj
Wilhelm o Białych Dłoniach
, arcybiskup
Reims
. Pierwszym przystankiem na drodze do
Ziemi Świętej
była
Sycylia
, na której obaj władcy poróżnili się, powrócił stary spór o małżeństwo Alicji i Ryszarda. Król Anglii odmówił poślubienia siostry Filipa, gdyż w tym czasie finalizował małżeństwo z Berengarią, córką
Sancha VI
, króla
Nawarry
. Ostatecznie władcy dogadali się (
1191
), Ryszard zgodził się zapłacić Filipowi 10 tys. marek odszkodowania, zwrócić
Gisors
, zachował jednak normandzką część
Vexin
. Po tych wydarzeniach Ryszard udał się na
Cypr
, gdzie znajdowała się jego przyszła żona, przetrzymywana przez Bizantyńczyków, po podbiciu wyspy (
1191
), udał się pod mury
Akki
, gdzie znajdował się już Filip. W czasie oblężenia miasta zginął
Filip Alzacki
, z tego powodu po upadku twierdzy Filip August zdecydował się powrócić do Francji, przedtem jednak Ryszard wymógł na nim przysięgę, że nie będzie atakował jego posaidłości do jego powrotu.
Po powrocie do Francji król zajął Amiénois i całość Vermandois, resztę ziem Filipa nadał w lenno Eleonorze z Vermandois. Nie uszanował również przysięgi złożonej Ryszardowi i zaatakował
Vexin
i zajął
Evreux
oraz zawarł sojusz z
Janem
, który dążył do objęcia tronu swego brata. Ryszard powrócił do Francji dopiero w
1194
roku, po wykupieniu się z niewoli cesarza
Henryka VI
. Przeciągnął na swą stronę Jana, przyrzekając mu sukcesję po sobie, obiecaną wcześniej bratankowi
Arturowi z Bretanii
. Pięcioletnia wojna przynosiła Filipowi same klęski, tym bardziej, że wystąpił przeciw niemu także hrabia Flandrii Baldwin IX, który sprzeciwiał się aneksjom dokonanym przez Filipa na północy po śmierci Filipa Alzackiego. Poza tym król był w konflikcie z papieżem
Innocentym III
, który nie uznał za zerwane małżeństwa Filipa z
Ingeborgą
(
1193
) oraz trzeciego małżeństwa króla z
Agnieszką Merańską
(
1196
). Konflikt rozwiązała dopiero śmierć Agnieszki (
1201
) i przyjęcie z powrotem Ingeborgi (
1213
). Natomiast przed klęską w wojnie z Ryszardem Filipa Augusta uratowała nieoczekiwana śmierć przeciwnika w walce z feudałami z
Poitou
.
Nowym królem Anglii został
Jan bez Ziemi
, który był człowiekiem pozbawionym uzdolnień i energii brata. Jego sytuacja początkowa była tym gorsza, że na kontynencie jego władzę uznały jedynie Akwitania, Gaskonia i Normandia, pozostałe ziemie poparły Artura z Bretanii, który złożył z nich hołd Filipowi. Wspólny atak Filipa i Artura na Jana zakończyła się jednak klęską (
1200
), Artur musiał zrzec się na rzecz brata wszystkich posiadłości prócz Bretanii, z której stał się lennikiem Jana, Filip otrzymał jedynie
Evreux
,
Vexin
i część
Berry
oraz 20 tys. marek podatku lennego. Większy sukces Filip odniósł na północy, gdzie Baldwin IX zrzekł się wszystkich roszczeń do spadku po Filipie Alzackim.
Rozrosta domeny królewskiej za Filipa Augusta
Wydawało się, że Janowi udało się obronić istnienie imperium andegaweńskiego, mimo relatywnie dużych ustępstw na rzecz Filipa, jednak niedługo, w dużej mierze z jego własnej winy, wszystko miało się zawalić. Bowiem w
1200
roku poślubił
Izabelę
, dziedziczkę hrabstwa
Angoulême
, gdy ta była już zaręczona z Hugo IX z Lusignan, któremu w takim wypadku zwyczajowo należało się odszkodowanie. Jan nie uiścił należności, więc Hugo wypowiedział mu wojnę (
1201
) i złożył skargę do sądu królewskiego. Filip, wraz z innymi baronami, uznał Jana za winnego i zawyrokował odebranie wszystkich jego lenn (
28 kwietnia
1202
). Filipa poparł Artur z Bretani, który, zgodnie z umową zawartą z królem, miał przejąć wszystkie ziemie brata, prócz Normandii, która miała zostać włączona bezpośrednio do domeny. Artur obległ swą babkę
Eleonorę
w akwitańskim zamku Mirabeu (
1202
), został jednak pobity przez nadchodzącą odsiecz, pojmany i stracony w
Rouen
(
1203
). Skompromitowany i uznany za mordercę Jan, nie mógł liczyć na żadne wsparcie, to też Filip czynił szybkie postępy. W niedługim czasie zajął całą Normandię (
1204
), Andegawenię, Maine, Turenię (
1205
) i Bretanię (
1206
), a także, na krótko Poitou (
1205
-
1206
).
Sytuacja Jana pogarszała postawa angielskich baronów, którzy odmawiali mu pomocy finansowej i wojskowej w walkach na kontynencie. Jego sytuację skomplikował jeszcze konflikt z papieżem o obsadę arcybiskupstwa
Canterbury
. Filip August udzielił wsparcia i azylu wygnanemu papieskiemu kandydatowi
Stefanowi Langtonowi
, czym zaskarbił sobie wsparcie Innocentego III, gdy na Jana została nałożona ekskomunika (
1209
), a na jego królestwo
interdykt
(
1208
). W
1213
roku następca tronu
Ludwik
, książę
Artois
miał stanąć na czele planowanej inwazji na Anglię, jednak sprzeciw papieża, wywołany ustąpieniem Jana w sprawie Langtona i złożenie hołdu papieżowi z Anglii, uczyniły ten zamiar nierealnym. Filip starał powetować sobie tą porażkę we Flandrii (
1214
), jednak tam również nie odniósł sukcesu.
Ośmielony tymi niepowodzeniami Jan podjął próbę odzyskania straconych pozycji we Francji. Wszedł w sojusz z hrabią Flandrii,
Ferrandem
, hrabią Boulogne Renaldem i cesarzem
Otto IV
. Sojusznicy zaatakowali z dwóch stron, Jan od strony Poitou, a Otto z Ferrandem i Renaldem od północy. Armia Jana została rozbita pod La Roche-aux-Moines (
2 lipca
1214
), przez królewicza Ludwika, a Filip August pokonał
pod Bouvines
(
27 lipca
1214
) pozostałych przeciwników. Konsekwencje tej batalii były ogromne, Ferrand i Renald dostali się do niewoli, dobra tego ostatniego wraz z ręką jego córki przypadły młodszemu synowi Filipa Augsta,
Filipowi Hurepelowi
, Otto wrócił skompromitowany do Niemiec, których tron stracił wkrótce na rzecz
Fryderyka II
, a Jan musiał stawić czoła buntowi możnych, którzy zmusili go do podpisania Wielkiej Karty swobód (
1215
).
Filip postanowił powrócić do projektu inwazji na Anglię, zachęcany przez angielskich baronów, ofiarowujących młodemu Ludwikowi koronę. Filip oficjalnie nie popierał tego planu, nie chcąc działać wbrew papieżowi, który wciąż popierał swego angielskiego lennika. Inwazja Ludwika zbiegła się jednak ze śmiercią Jana bez Ziemi (
1216
), co spowodowało odwrócenie się angielskich baronów od francuskiego księcia, którzy większe korzyści dojrzeli w popieraniu młodocianego
Henryka III
. Ludwik pokonany w bitwie pod Lincoln (
1217
), układem w
Lambeth
zrezygnował ze swych roszczeń i powrócił do Francji.
Następny akt rywalizacji angielsko-francuskiej nastąpił już po śmierci Filipa Augusta (
1223
), gdy po zakończeniu rozejmu z Anglią (
1224
)
Ludwik VIII Lew
zdecydował się dokończyć podboju francuskich posiadłości
Plantagenetów
. Wspólnie z hrabią
La Marche
i
Angoulême
Hugo X z Lusignan podbił całe
Poitou
, jednak próba zajęcia Akwitanii i Gaskonii zakończyła się niepowodzeniem.
Równolegle do walk z Plantagenetami toczyła się wojna krzyżowa w hrabstwie Tuluzy. W kraju tym od
XII
wieku rozprzestrzeniała się
manichejska
herezja
katarów
, po cichu wspierana przez tuluzyjskich hrabiów. Teren ten był od czasów
soboru laterańskiego trzeciego
obiektem wzmożonej propagandy misyjnej papiestwa, która jednakże nie przynosiła spodziewanych skutków. Zabójstwo
legata
papieskiego
Piotra z Castelanu
doprowadziło do ogłoszenia przez papieża krucjaty skierowanej przeciw hrabiemu
Rajmundowi VI
. Filip nie udzielił poparcia temu przedsięwzięciu, gdyż uważał je za nieuzasadnione, poza tym nie miał zamiaru walczyć pod papieskim sztandarem przeciw własnemu wasalowi. Na czele krucjaty, składającej się głównie z północnego rycerstwa, stanął wobec tego
Szymon z Montfort
. Armia krzyżowców robiła szybkie postępy, a po pokonaniu w
bitwie pod Muret
Rajmunda i wspierającego go króla
Aragonii
Piotra II
, można było uznać wyprawę za zwycięską.
Sobór laterański
1215
roku ogłosił Szymona nowym hrabią Tuluzy, pozbawiając Rajmunda jego posiadłości. Jedynie jego syn uzyskał skrawek prawnie należącego mu się dziedzictwa. Filip August, niechętnie, przyjął hołd lenny od Szymona.
Jednak obaj Rajmundowie, ojciec i syn, nie zamierzali rezygnować ze swych praw, wspomagały ich w tym miasta, które masowo otwierały przed nimi swe bramy. W czasie odbijania Tuluzy zginął
Szymon z Montfort
(
1218
), pozostawiając nieletniego syna
Amalryka
. Na czele nowej wyprawy (
1219
), mającej odwrócić na korzyść papistów stan rzeczy w Langwedocji, stanął książę Ludwik (oficjalnie w imieniu własnym, nie króla), jednak nie odniósł on wielkich sukcesów. Do
1224
roku
Rajmund VII z Tuluzy
(jego ojciec zmarł w
1222
roku) kontrolował już całą
Langwedocję
.
Jednak Ludwik, gdy zasiadł na tronie, był zdecydowany na podbój Langwedocji. Papież
Honoriusz III
ofiarował królowi wysokie podatki na organizację wyprawy i ekskomunikował Rajmunda VII (
1225
), a
Amalryk z Montfort
scedował na króla swe prawa do hrabstwa (
1226
). Wyprawa roku
1226
odniosła pełny sukces, jednak śmierć króla nie pozwoliła go w pełni wykorzystać. Wojnę w Langwedocji zakończyły dopiero układy paryskie (
1229
). Zgodnie z ich literą do korony zostały włączone tereny Carcassone i
Beaucaire
(tzw. Dolna Langwedocja), hrabstwa Rouergue, Agenais i Quercy składałyby się na posag Joanny, jedynej córki i dziedziczki Rajmunda, wydanej za
Alfonsa z Poitiers
, młodszego syna Ludwika VIII, hrabiego
Poitou
i Owernii. Markizat Prowansji dostał się w posiadanie Stolicy Apostolskiej, jako odszkodowanie za koszty poniesione w organizacji krucjaty. Reszta (okręgi Tuluzy i
Albi
, wschodnia część dawnego hrabstwa) zostały przy Rajmundzie, a w momencie jego śmierci (
1249
), przypadły Alfonsowi i Joannie.
Wielki Wiek Francji Kapetyngów (1226-1328)
Początek panowania następcy Ludwika VIII,
Ludwika IX
(
1226
), był jednocześnie sprawdzianem trwałości monarchii Kapetyngów, a także okresem niepokojów wywołanych jej nagłym wzrostem w ostatnich dwóch dekadach.
W imieniu dwunastoletniego Ludwika regencję objęła jego matka
Blanka Kastylijska
. Jej stanowisko niemal od początku było podważane przez książąt pochodzących z bocznych linii dynastii, którzy nie chcieli zgodzić się na regencję Kastylijki, widząc raczej siebie w roli opiekunów młodego króla. Byli to wuj Ludwika
Filip Hurepel
, hrabia
Boulogne
oraz
Piotr I Mauclerc
, hrabia Bretanii, prawnuk
Ludwika VI
z linii Roberta de Dreux. Do grupy przeciwników Blanki należeli także Hugues X de Lusignan oraz
Henryk III Plantagenet
i niechętni Kapetyngom rycerze z
Poitou
. Wspierał ją natomiast
Tybald IV
hrabia Szampanii, początkowo przeciwny królowej, potem jej najwierniejszy sojusznik (prawdopodobnie platonicznie zakochany w Blance) oraz
Ferrand z Portugalii
, hrabia Flandrii. Silnego wsparcia udzielali jej także feudałowie
Ile-de-France
, którzy od czasów Ludwika VI stanowili pewną podporę monarchii.
Układ zawarty w
Vendôme
(
1227
), po krótkiej i szczęśliwej dla Blanki kampanii, nie uśmierzył ambicji buntowników. Otoczonego przez Piotra Ludwika IX musiała ratować milicja Paryża. Blanka wraz Tybaldem i Ludwikiem zebrali armię i wyruszyli na ziemie Piotra Mauclerca, którego oblegli i pokonali w zamku
Bellême
(
1229
). Jednakże przybycie króla angielskiego z armią odmieniło oblicze konfliktu (maj
1230
), wzmocniło Piotra Mauclerca, który złożył hołd Henrykowi ze swoich ziem. Wmieszanie się króla w Anglii w wewnętrzny, francuski konflikt zwiększyło także szeregi armii królewskiej, znalazł się wśród nich m. in.
Filip Hurepel
i Hugues X de Lusignan. Henryk III nie spodziewał się takiego obrotu rzeczy, postanowił nie ryzykować walnej bitwy, przemaszerował do swojej domeny w Gaskonii i odpłynął do Anglii (październik
1230
). W
1231
roku obaj królowie zawarli trzyletni rozejm, Piotr Mauclerc został zmuszony na ten czas opuścić Francję, choć jego lenno nie zostało ostatecznie zarekwirowane.
Tymczasem Ludwik IX dorastał, w roku
1234
został uznany za pełnoletniego, jednak wpływ matki na jego rządu utrzymywał się właściwie do jej śmierci (
1254
). Po uzyskaniu pełnoletności król ożenił się z
Małgorzatą
, córką Rajmunda Berengara V, hrabiego
Prowansji
. Blanka nigdy nie polubiła żony swojego syna.
W
1233
roku rozgorzała wojna o sukcesję w Szampanii między Tybaldem IV, który niedawno odziedziczył królestwo
Nawarry
po wuju, a jego siostrą stryjeczną
Alicją
, królową regentką Cypru. Królowi udało się uśmierzyć konflikt, zasądzając odszkodowanie należne Alicji (
1234
). Jednakże Tybald nie był w stanie spłacić okupu, więc w zamian za pokrycie odszkodowania przez Ludwika zrzekł się na jego rzecz
Blois
i całej zachodniej części swej ojcowizny, zachowując jednak Szampanię. Tenże rok był także świadkiem śmierci Filipa Hurepela, Roberta z Dreux i Ferranda z Portugalii, co znacznie przerzedziło grono ewentualnych przeciwników królewskiej władzy. Po powrocie do Francji i prewencyjnym najeździe króla na Bretanię, Piotr Mauclerc podporządkował się królowi (
1234
). Interwencja króla Anglii, na jego rzecz, również nie przyniosła skutku i w
1235
roku przedłużono rozejm. W
1237
dorósł syn Piotra
Jan I Rudy
, któremu zgodnie z wcześniejszymi układami, należała się teraz władza w Bretanii. W dwa lata później zniechęcony Piotr wyruszył, wraz z m. in. Tybaldem IV, a także władcami
Mâcon
, Burgundii,
Bar
,
Nevers
i
Foix
na krucjatę do Ziemi Świętej.
W
1237
roku odbyły się śluby królewskich braci,
Robert
, hrabia
Artois
, poślubił Mahaut z Brabancji, a
Alfons z Poitiers
, zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, Joannę z Tuluzy, córkę hrabiego Tuluzy, Rajmunda VII. Z związku z brakiem męskiego potomstwa Rajmunda, przed Alfonsem otwierała się perspektywa sukcesji w Langwedocji. Jednak Rajmund nie zamierzał się pogodzić ani z tym, ani z pozycją jaką posiadał po wojnach albigeńskich. W
1234
papież
Grzegorz IX
nadał mu w lenno markizat Prowansji, czym uczynił go swoim wasalem. W
1240
roku wybuchła wojna między nim, a władca Prowansji. W tymże roku najazdu na królewskie ziemie w Langwedocji (
Carcassonne
) dokonał Rajmund Trencavel, wywłaszczony z nich po okresie krucjat. Jednakże interwencja armii królewskiej położyła kres poczynaniom obu rycerzy, co wydatnie przyczyniło się do uspokojenia kraju i ugruntowania w nim władzy królewskiej.
W
1241
do pełnoletności doszedł Alfons z Poitiers i mógł w końcu objąć władzę w przyrzeczonym mu przez ojca
Poitou
. Jednak zawsze niechętny władzy Kapetyngów Hugo z Lusignan, hrabia
La Marche
, wypowiedział posłuszeństwo swojemu nowemu suzerenowi. Poparli go w oporze Rajmund z Tuluzy, Henryk III, cesarz
Fryderyk II Hohenstauf
oraz władcy Aragonii i Kastylii. Duża armia pod wodzą Ludwika XI ruszyła do księstwa Alfonsa (
1242
), zdobywając po drodze zamki Lusignana, król rozbił także dwukrotnie wojska interweniującego króla Anglii, pod
Taillebourgiem
i
Saintes
. Hugo nie miał w tej sytuacji innego wyboru, jak tylko złożyć hołd Alfonsowi. Wkrótce król rozprawił się także z Rajmundem VII (
1243
), jednak warunki na jakich przyjął jego kapitulację nie były zbyt wygórowane, pozostawały zasadniczo zbieżne z ustaleniami z roku
1229
. W tym roku Ludwik uregulował także stosunki z Henrykiem III, obaj władcy zgodzili się na przedłużenie rozejmu o pięć lat.
Rok
1244
okazał się przełomowym w panowaniu Ludwika IX, ciężka choroba i wieści o upadku Jerozolimy, skłoniły króla do złożenia przysięgi udania się na krucjatę, co uczyniło następny okres władzy Ludwika IX zasadniczo odmiennym od poprzedniego.
Rok wcześniej rozgorzał na nowo konflikt między cesarzem, a papieżem. Nowo wybrany
Innocenty IV
dążył do narzucenia supremacji władzy duchownej nad świecką, za co został wygnany (
1243
) z Rzymu. Prośbę papieża o azyl Ludwik oddał do decyzji baronów, z natury antykościelnych, co było sprytnym wybiegiem Ludwika, który nie chciał drażnić, ani papieża, ani cesarza. Wobec tego papież udał się do
Lyonu
, miasta leżącego na granicy Francji, gdzie zwołał sobór powszechny
1245
. Została na nim uchwalona decyzja o organizacji krucjaty, a także o ekskomunice Fryderyka II i konfiskacie jego ziem.
W
1246
roku Ludwik zaaranżował małżeństwo między
Karolem
, swoim najmłodszym bratem, a Beatrycze z Prowansji, siostrą swej żony i córką, zmarłego niedługo przedtem, księcia Prowansji Rajmunda Berengara V. Ludwik uczynił to by uniemożliwić, planowany wcześniej, związek między Beatrycze, a księciem Tuluzy, co uczyniłoby tego ostatniego panem dużego kompleksu ziem na południu Francji. Tymczasem to Karol odziedziczył wraz z ręką Beatrycze ziemie swego teścia: Prowansję i
Forcalquier
. W tym samym roku dołączył do nich, nadany mu przez Ludwika, apanaż w Andegawenii i Maine, opróżniony wcześniej przez zmarłego w
1232
roku brata Jana.
Rok
1246
przyniósł zawiązanie kolejnej antykościelnej ligi francuskiego możnowładztwa, tym razem było to raczej działanie oddolne (choć nie można wykluczyć wpływu cesarza), nie inspirowane przez Ludwika. Król jednak poparł cześć postulatów ligowców (
1247
). Innocenty uległ podwójnemu naciskowi i nadał liczne przywileje Kościołowi francuskiemu (między innymi: wykluczenie obcokrajowców z udziału w beneficjach, uzależnienie tychże od woli królewskiej, z możliwością uzasadnionego korzystania z ich zasobów).
Ludwik święty w na wyprawie krzyżowej
W
1248
roku Ludwik w końcu wyruszył na
wyprawę krzyżową
. Krucjata Ludwika uchodzi za jedną z najlepiej zorganizowanych, ogromne koszty (1 milion liwrów tureńskich), pokryło w dwóch trzecich duchowieństwo [8]. Ludwik zabezpieczył królestwo na czas swojej nieobecności, odnowił rozejm z Anglią i wyznaczył na regentów Blankę Kastylijską oraz, po jego rychłym powrocie z krucjaty, Alfonsa z Poitiers. Armia zgromadzona w
Aigues-Mortes
, w sierpniu wypłynęła z portu.
Po spędzeniu zimy w
Limassol
na
Cyprze
, armia krzyżowców wyruszyła do Egiptu (
1249
), którego zdobycie miało ułatwić późniejsze akcje w Ziemi Świętej. Pierwszym celem krzyżowców stała się
Damietta
, którą bez większych problemów zdobyto. Po pierwszym sukcesie w obozie łacinników nastąpił rozłam w kwestii dalszego kierunku wyprawy, ostatecznie przeważyło zdanie Roberta z Artois, by uderzyć na Kair, zamiast na Aleksandrię. Osłabionym śmiercią sułtana muzułmanom udało się przeszkodzić krzyżowcom w przekroczeniu Nilu, stracili jednak
Al-Mansura
(
1250
), w walce oto miasto zginął jednak brat króla Robert. Odcięci wkrótce w Al-Mansurze od zaopatrzenia znaleźli się, wraz z ciężko chorym królem, w niewoli. Królowa Małgorzata z trudem kierowała obroną Damietty, zadłużając się u Genueńczyków i Pizańczyków, w czasie obrony twierdzy powiła syna
Jana Tristana
. Przebywający w niewoli Ludwik zawarł dziesięcioletni rozejm z Egipcjanami, za cenę miliona bizantów okupu. Choć krucjata była przegrana, król nie wrócił od razu Francji, lecz udał się do
Królestwa Jerozolimskiego
, gdzie porządkował tamtejsze sprawy i odnawiał fortyfikację (
Cezareę
,
Jaffę
,
Akkę
i
Sydon
). Powrócił do kraju dopiero, gdy dotarły do niego wieści o śmierci matki (
1254
).
Okres pobytu Ludwika w
Outremer
nie był wolny od niepokojów we Francji. Na Wielkanoc
1250
roku wybuchło powstanie ludowe w Pikardii tzw. pastuszków (fr. pastoureaux). Przywódcą ruchu został wędrowny kaznodzieja, zwany Mistrzem z Węgier, który głosił potrzebę wyruszenia do Ziemi Świętej, by uwolnić Ludwika z rąk niewiernych. Szybko jednak ruch porzucił swe pierwotne ideały i zwrócił się przeciw duchowieństwu, atakując jego dobra i klasztory. Blanka, początkowa przyjazna pastuszkom, nakazał w końcu objąć członków ruchu ekskomuniką, po czym podjęła zbrojne wysiłki stłumienia ruchu. Królowa wkrótce, po przegranym sporze z kapitułą katedralną paryskiej
Notre-Dame
, w sprawie podatku nałożonego na Paryżan, zachorowała i usunęła się w cień (
1252
). Jej rolę zarządców królestwa przejęli Alfons i Karol.
Ludwik po swym powrocie dążył do uporządkowania stosunków z sąsiadami. W l.
1254
-
1259
trwały negocjacje z królem Anglii Henrykiem III, zakończone podpisaniem
traktatu w Paryżu
(
1259
), regulującego status ziem angielskich we Francji. Zgodnie z jego ustaleniami Henryk III zostawał wasalem króla Francji z
Gujenny
, ponadto otrzymywał hrabstwa Périgord i Limousion, a po śmierci Alfonsa z Poitiers hrabstwo Saintogne, natomiast po śmierci żony Alfonsa Joanny Agenais i Quercy. W zamian za to Henryk III zrzekał się wszelkich roszczeń do ziem odebranych Plantagenetom przez królów Francji. Rok wcześniej układem w
Corbeil
(
1258
) Ludwik uregulował status ziem Roussilon i
Katalonii
, które choć formalnie były częścią Francji, to już od czasów Hugo Kapeta zerwały wszystkie kontakty z metropolią i faktycznie stały się częścią Aragonii. W zamian za formalne zatwierdzenie przynależności tych ziem o Aragonii, król tego kraju, Jakub I, rezygnował ze wszelkich roszczeń do Langwedocji. Układ potwierdził ślub (
1263
) między
Izabelą
, córką Jakuba, a synem Ludwika
Filipem
.
Od czasu wyprawy krzyżowej prestiż Ludwika rósł, już za życia uważany był on za niemal świętego, do czego przyczynił się ascetyczny tryb życia króla i jego nienaganna moralność. W
1263
roku został poproszony przez Henryka III i angielskich możnowładców o rozstrzygnięcie sporu, sprawa dotyczyła tzw.
Prowizji oksfordzkich
, które narzucały królowi angielskiemu radę kontrolną, złożoną z 24 baronów. Ludwik całkowicie opowiedział się po stronie Henryka (
1264
), uważając, że poddani nie mają prawa kontrolować swego króla, chyba, że ten łamałby ich prawa i przywileje. Jednak arbitraż Ludwika nie zapobiegł wojnie między Henrykiem, a jego poddanymi, wygranej, nie bez trudności, przez Henryka, po walnej
bitwie pod Evesham
(
1259
), w której zginął przywódca buntowników
Szymon z Montfort Młodszy
. Ludwik interweniował we wewnętrzne spory angielskie raz jeszcze, tym razem broniąc rebeliantów, przed zbytnią mściwością Henryka.
W
1263
roku Karol Andegaweński przyjął propozycję
Urbana IV
, dotyczącą objęcia włazy w Królestwie Sycylii. Papież już od dłuższego czasu szukał kandydata do korony sycylijskiej, który nie umożliwiłby opanowania jej przez Hohenstaufów. Sam Karol otrzymał taką propozycję już w
1252
roku, odrzucił ją jednak z powodu braku przychylności dla sprawy Ludwika. Tym razem Ludwika nie żywił żadnych obiekcji i Karol wyruszył
1265
do Włoch.
26 lutego
1266
roku rozgromił armię swego konkurenta
Manfreda
w
bitwie pod Benewentem
. Natomiast w dwa lata później pokonał w
bitwie pod Tagliacozzo
armię innego Hohenstaufa
Konradyna
, którego po batalii kazał zabić. Karol był bardzo ambitnym władcą, dążył do opanowania państewek łacińskich w Grecji, a nawet samego Konstantynopola, jego celem było stworzenie potężnego śródziemnomorskiego imperium.
Tymczasem Ludwik postanowił ponownie udać się na krucjatę (
1267
), z zamiaru tym nosił się w zasadzie od swojego powrotu ze Wschodu (
1254
). Na czas swojej nieobecności mianował regentów: Mathieu de Vendôme, opata
Saint-Denis
i rycerza Simon de Nesle. Król już w momencie wyruszenia wyprawy był bardzo słaby, między innymi to było powodem tego, że krucjata wypłynęła dopiero w
1270
roku. Celem tej krucjaty nie była jednak Ziemia Święta, statki skierowały się do Tunisu. Powody tego kontrowersyjnego wyboru, były co najmniej dwa: wpływ Karola Andegaweńskiego, który w opanowaniu Tunezji widział swój własny interes, a także pogłoski o chęci przyjęcia chrześcijaństwa przez władcę Tunisu.
Wyprawa okazało się zupełną porażką, po kilku nieznacznych zwycięstwach, wojsko ugrzęzło w obozach trapione przez skwar i choroby. Zaraza nie ominęła również Ludwika, który zginął w męczarniach (
1270
). Karol Andegaweński i
Edward
, następca tronu Anglii, przybyli do Tunezji już po śmierci króla. Karol zdecydował się ogłosić koniec wyprawy, podpisał pokój z emirem i odtrąbił odwrót, Edward natomiast postanowił kontynuować wyprawę i wraz z częścią armii udał się do Ziemi Świętej. W czasie odwrotu przez Włochy, zginęli także Alfons z Poitiers i jego żona Joanna, zginęła również żona nowego króla Francji Filipa III Izabela. Król Ludwik Święty został pochowany w
Saint-Denis
w roku 1271.
Przypisy
- ↑ Mączak A., Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo w epoce wczesnonowożytnej, Warszawa 1986, s. 141-142.
- ↑ Hall A., Francja i wielcy Francuzi, Warszawa 2007, s. 45.
- ↑ Ibidem, s.46.
- ↑ Hołd lenny na południu, zawierany na granicy dwóch władztw, był raczej oznaką sojuszu dwóch równorzędnych władców, niż oznaką podległości; o różnicach między feudalizmem północnym, a południowym: Everard J., Hallam M., Francja w czasach Kapetyngów, Warszawa 2009, s. 80-83.
- ↑ Ibidem, s. 98.
- ↑ Ibidem, s. 110.
- ↑ Ibidem, s. 112.
- ↑ Hallam E. M., Everard J., op. cit., s. 281.
Bibliografia
-
Bloch Marc
, Społeczeństwo feudalne, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2002, .
-
Aleksander Hall
: Francja i wielcy Francuzi. Warszawa: ISKRY, 2007. .
- Elizabeth M. Hallam, Judith Everard: Francja w czasach Kapetyngów. 987-1328. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. .
-
Jacques Le Goff
: Święty Ludwik. Warszawa: Volumen, 2001. .
-
Jacek Kowalski
: Dzieje kultury francuskiej. T. I. Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, 2005. .
- Èdouard Perroy: Od początku dziejów do końca XV wieku. W: Èdouard Perroy, Roger Doucet, André André Latreille: Historia Francji. T. I: Od początku dziejów do roku 1774. Warszawa: Książka i Wiedza, 1969, ss. 90-268.
- Jerzy Pysiak: Wielki Wiek Francji Kapetyngów. W:
Henryk Samsonowicz
: Rozkwit średniowiecznej Europy. Warszawa: Bellona, 2001. .