Republika rzymska – państwo powstałe w
starożytnym Rzymie
, istniejące w latach
509 p.n.e.
–
27 p.n.e.
, które rozwinęło się z niewielkiego, monarchicznego państwa-miasta w środkowej części
Półwyspu Apenińskiego
do największej potęgi świata
antycznego
kontrolującej cały basen
Morza Śródziemnego
, po czym przekształciło się w
cesarstwo rzymskie
.
Za początek republiki przyjmuje się upadek króla
Tarkwiniusza Pysznego
, a za koniec przyjęcie przez
Oktawiana
tytułu "augustus" (wywyższony przez bogów), choć czasami za datę końca Republiki przyjmuje się też
triumfalne
przybycie Oktawiana Augusta do Rzymu po ostatecznym zwycięstwie nad
Antoniuszem
.
Początki
W
509 p.n.e.
zrażeni do monarchii mieszkańcy
Rzymu
usunęli
króla
Tarkwiniusza Pysznego
i ustanowili republikę. W momencie obalenia ostatniego króla Rzym dysponował rozległym (jak na miasto-państwo) terytorium, silną armią, szerokimi kontaktami handlowymi i dyplomatycznymi, nie tylko z sąsiednimi miastami latyńskimi, ale również z miastami etruskimi, greckimi koloniami na południu
Półwyspu Apenińskiego
oraz z odległą
Kartaginą
.
Ustrój
Władza w republice rzymskiej była podzielona między lud, senat i urzędników:
- najwyższą władzę prawodawczą i sądowniczą sprawował lud i wykonywał ją poprzez skomplikowany system zgromadzeń ludowych – zebrań całego ludu. Te różnego rodzaju zgromadzenia to
komicja trybusowe
(comitia tributa),
komicja centurialne
(comitia centuriata),
komicja kurialne
(comitia curiata) i
concilium plebis
czyli "zgromadzenie plebejskie".
- najwyższą władzę polityczną i administracyjną sprawował złożony z
patrycjuszy
senat
.
- władzę wykonawczą, w tym realizację uchwał senatu i ludu, sprawowali urzędnicy (magistratus) o ograniczonych kompetencjach i kadencji.
Urzędnicy dzielili się na zwyczajnych (ordinarii), regularnie wybieranych na kadencyjne urzędy:
-
konsulowie
- było ich dwóch, dowódcy armii. Najwyżsi urzędnicy rzymscy, zostawali namiestnikami najważniejszych prowincji. Posiadali inicjatywę ustawodawczą.
-
pretorzy
- prowadzili nadzór nad sądownictwem, sędziowie.
-
cenzorzy
- Powoływani na 1,5 roku co 5 lat. Prowadzili spis ludności (status majątkowy, liczba dzieci) oraz sporządzali listy senatorów. Dbali o budżet Rzymu oraz stali na straży moralności obywateli.
-
edylowie plebejscy i kurulni
- zajmowali się porządkiem publicznym (np. sprzątanie ulic), organizowali także igrzyska oraz rozdawali zboże. Sprawowali swój urząd przez rok.
-
trybuni ludowi
- ochraniali prawa plebejuszy. Wprowadzenie urzędu trybuna ludowego było wielkim ich sukcesem.
-
kwestorzy
- zajmowali się zbieraniem podatków. Sprawowali swój urząd przez rok.
oraz na nadzwyczajnych (extraordinarii), powoływanych w specjalnych okolicznościach:
Społeczeństwo czasów republiki
Społeczeństwo rzymskie okresu republiki dzieliło się początkowo na dwa stany:
patrycjuszy
i
plebejuszy
. Cała historia
V
i
IV w. p.n.e.
da się podsumować jako okres walk między
patrycjuszami
(dziedziczna elita, której pochodzenie nie jest całkiem jasne) a
plebejuszami
(resztą ludności Rzymu) o równouprawnienie polityczne i cywilne. W
494 p.n.e.
została ustanowiona funkcja
trybuna ludowego
dla ochrony
plebejuszy
przed nadużyciami
patrycjuszy
i miała miejsce pierwsza secesja (bunt)
plebejuszy
, zaś w
449 p.n.e.
– druga. W
367 p.n.e.
wybrano pierwszego
konsula
plebejskiego
. Za koniec konfliktu można uznać rok
287 p.n.e.
, w którym
plebejusze
uzyskali prawo stanowienia ustaw na swoich zgromadzeniach. W
II w. p.n.e.
ukonstytuował się nowy stan –
ekwici
. W hierarchii znajdował się on na drugim miejscu, to jest między patrycjuszami, a plebejuszami. Terminem ekwici (
łac
. equites – jeźdźcy) określano początkowo najbogatszą część pierwszej klasy majątkowej według podziału
Serwiusza Tuliusza
. Z czasem zaczęto do niej zaliczać również osoby z niższych klas i spoza kręgów arystokracji, które dorobiły się odpowiedniego majątku. Ekwici czerpali zyski z eksploatacji
prowincji
, co zagrażało interesom arystokracji. Dlatego też w II w. przed Chr. doszło do poważnego konfliktu między ekwitami a
arystokracją
. Konflikt ten zaważył mocno na końcowych dziejach republiki. Ukształtowanie się stanu ekwickiego było następstwem poważnych przemian społecznych i gospodarczych w państwie. Obrazu dopełniają
niewolnicy
, których początkowo było niewielu. Wynikało to ze struktury społeczeństwa, którego podstawę stanowili
chłopi
żyjący z własnej pracy na roli. Dopiero w okresie wielkich podbojów w
III
-
II w. przed Chr.
niewolnictwo
stało się masowe.
Podbój Italii
Konflikt wewnętrzny między dwiema grupami obywateli nie był jedynym problemem rzymskiej republiki. W
486 p.n.e.
rozpoczęła się trwająca około 50 lat wojna Rzymu z
Etruskami
i
Wolskami
. Był to początek wojen, podczas których Rzym opanował środkową Italię. W
390 p.n.e.
Rzym przeżył najazd
Galów
, którzy złupili miasto. Obronił się tylko
Kapitol
. Po tym wypadku zdecydowano się zaopatrzyć miasto w nowe mury obronne, których budowę zaczęto w
378 p.n.e.
(
mury serwiańskie
). Najazd
Galów
na Italię bardzo osłabił Etrusków, którzy po wielu latach wojen ulegli miastu znad
Tybru
. Podobny los spotkał inne ludy Italii.W
275 p.n.e.
Rzym zajął
Tarent
. Tarentowi nie pomogła nawet interwencja
Pyrrusa
, króla
Epiru
(zobacz:
wojna Rzymu z Tarentem i Pyrrusem
). Podbicie Wolsynie w 264 r. p.n.e. zakończyło ekspansję miasta Rzym na Półwyspie Apenińskim.
Podbite ludy musiały stać się sprzymierzeńcami Rzymu i wspierać miasto znad Tybru własnymi wojskami. Część zdobytych ziem zasiedlano kolonistami (Rzymianami lub sprzymierzeńcami), resztę pozostawiano dotychczasowym właścicielom. By ułatwić sobie kontrolę nad półwyspem, Rzymianie rozpoczęli budowę swoich słynnych
dróg
. Pierwszą była
via Appia
, której budowę rozpoczęto w
312 p.n.e.
Wtedy też powstał pierwszy rzymski
akwedukt
.
Bardzo charakterystyczny element rzymskiej kultury – walki
gladiatorów
– pojawił się w
264 p.n.e.
Wojny punickie
W tym samym roku zaczął się nowy okres w dziejach Rzymu. Spór między nadtybrzańską republiką a
Kartaginą
, wówczas największą potęgą morską w zachodniej części
Morza Śródziemnego
, o wpływy na
Sycylii
przekształcił się w zbrojny konflikt.
I wojna punicka
(
łac.
punicus – kartagiński) trwała 23 lata. Mimo ciężkich strat Rzymianie złamali morską potęgę Kartaginy, a sporna wyspa stała się pierwszą prowincją Rzymu. Tym samym miasto Romulusa wykroczyło poza Italię, by przez kolejne 350 lat nieustannie podbijać nowe krainy.
Pierwsze podboje pozaitalskie były odpowiedzią na napaści.
Galowie
znad
Padu
narazili się najazdami na Italię, a
iliryjscy
piraci atakowaniem rzymskich kupców. Po ich pobiciu Rzymianie musieli stawić czoła kartagińskiemu wodzowi
Hannibalowi
, który w
218 p.n.e.
wkroczył do Italii zaczynając
II wojnę punicką
. Przez 14 lat wojska Hannibala przebywały w Italii i mimo kilku wielkich zwycięstw (m.in.
nad Jeziorem Trazymeńskim
w
217 p.n.e.
i
pod Kannami
w
216 p.n.e.
) nie zdołały złamać Rzymu, który przeniósł wojnę na terytorium Kartaginy. W
202 p.n.e.
pod Zamą
Scypion Afrykański
pobił Hannibala. Kartagina przegrała wojnę i musiała zrzec się większości swych ziem, m.in.
Hiszpanii
. Rzym stał się pierwszą potęgą świata śródziemnomorskiego. Swój mocarstwowy status potwierdził już w
197 p.n.e.
, masakrując
pod Kynoskefalaj
w
Tesalii
armię macedońską. Siedem lat później
pod Magnezją
w
Azji Mniejszej
rzymskie legiony pokonały wojska
Seleucydów
, pierwszej potęgi świata helleńskiego, udowadniając, że są najlepszą armią na świecie.
Narodziny imperium i początki kryzysu
Państwo rzymskie zaczęło się błyskawicznie rozrastać. W
146 p.n.e.
ostatecznie podbite zostały Kartagina i
Grecja
. W
133 p.n.e.
władca
Pergamonu
w Azji Mniejszej zapisał Rzymowi całe swoje królestwo jako spadek. W tym samym roku padło iberyjskie miasto
Numancja
stawiające przez wiele lat opór
legionom
znad Tybru. W
121 p.n.e.
Rzymianie opanowali południową
Galię
, dwadzieścia lat później
Cylicję
w Azji Mniejszej, a w
96 p.n.e.
graniczącą z
Egiptem
Cyrenajkę
.
Sukcesy te zwiększyły zamożność wyższych klas społecznych, które nabywały wielkie majątki ziemskie. Pracowali w nich niewolnicy napływający tysiącami dzięki sukcesom rzymskich legionów. Ich praca zastępowała działalność drobnych posiadaczy ziemskich, którzy tworzyli trzon armii. Przebywając długo na wojnach w odległych krajach, tracili swoje ziemie na rzecz wielkich posiadaczy ziemskich. Ubywało więc średniozamożnych Rzymian, co fatalnie wpływało na liczbę dostępnych rekrutów, ze względu na obowiązujący cenzus majątkowy przy naborze do armii. Gdy większość społeczeństwa ubożała, bogaci Rzymianie zaczęli naśladować próżniaczy i zbytkowny styl życia wielkich centrów świata hellenistycznego. Rosnąca przepaść między biednymi i bogatymi wywołała ostry konflikt społeczny. By uzdrowić sytuację, jeden z trybunów,
Tyberiusz Grakchus
, zaproponował w
133 p.n.e.
reformę agrarną, która przewidywała rozdanie ubogim państwowej ziemi, którą zagarnęli bogaci. Pomysł spotkał się z silnym oporem. Grakchus został zamordowany. 10 lat później korzystne dla ubogich reformy próbował wprowadzić jego brat
Gajusz Grakchus
, ale podzielił los Tyberiusza. Pod koniec
II w. p.n.e.
Mariusz
przekształcił armię obywatelską, która coraz bardziej cierpiała na brak rekrutów, w armię zawodową, w której mogli służyć również najbiedniejsi (
proletariusze
). Tak zreformowana armia pobiła w
103
i
102 p.n.e.
germańskie
plemiona
Teutonów
i
Cymbrów
, które najechały Galię. Z pewnością nikt się wtedy nie spodziewał, że reforma Mariusza przywiedzie republikę do upadku.
Koniec republiki
W
91 p.n.e.
zbuntowali się italijscy sprzymierzeńcy Rzymu. Po trzech latach walk bunt został stłumiony, ale kraj pogrążył się w wojnie domowej między dwoma rzymskimi wodzami
Mariuszem
i
Sullą
. Ich zawodowe armie walczyły już dla swoich wodzów (i łupów rzecz jasna), a nie dla republiki, jak armia obywatelska. Obaj mordowali bez litości zwolenników konkurenta (zobacz:
proskrypcja
). Kresu wojnie nie położyła śmierć Mariusza w
86 p.n.e.
Pięć lat później zwycięski Sulla został dożywotnim dyktatorem. Próbował on zreformować Senat i przywrócić starożytne cnoty. Jego zamierzenia się nie powiodły. W
79 p.n.e.
zrzekł się dyktatury i wkrótce potem zmarł. Kraj jednak pogrążony był w wojnach. W Hiszpanii wciąż walczyli przeciwnicy Sulli (zobacz:
wojna Rzymu z Sertoriuszem
). Na wschodzie trwały
wojny z Mitrydatesem
, a w
73 p.n.e.
w Italii wybuchło wielkie
powstanie niewolników
pod wodzą
Spartakusa
. Po wielkich sukcesach na wschodzie (m.in. ostateczne pokonanie Mitrydatesa, zajęcie
Syrii
) na pierwszą postać w republice wyrósł
Pompejusz
. Nie był jednak na tyle silny, by rządzić samemu. W
60 p.n.e.
powstał pierwszy
triumwirat
:
Pompejusz
,
Juliusz Cezar
i
Krassus
podzielili się władzą w kraju, zachowując jednak całą fasadę republikańskiego ustroju. Triumwirat przetrwał do śmierci Krassusa
pod Karrami
w
53 p.n.e.
Cezar, który w latach
58
-
52 p.n.e.
podbił Galię, i Pompejusz zostali sami. W
50 p.n.e.
Cezar mimo senackiego zakazu wkroczył do kontrolowanej przez zwolenników Pompejusza Italii (zobacz:
Rubikon
). Wojna między dwoma wielkimi wodzami objęła całe imperium. W
48 p.n.e.
pod Farsalos
w Grecji zwyciężył Cezar. Cała władza znalazła się w rękach jednego człowieka.
15 marca
44 p.n.e.
przerażeni wizją powrotu monarchii spiskowcy, pod wodzą
Marka Brutusa
i
Gajusza Kasjusza Longinusa
zasztyletowali Cezara. Nie zdołali jednak przywrócić republiki, gdyż przeciwko nim stanęli dwaj najbliżsi współpracownicy Cezara
Marek Antoniusz
i
Marek Lepidus
oraz jego adoptowany syn i spadkobierca –
Cezar Oktawian
, którzy utworzyli
drugi triumwirat
. W
42 p.n.e.
pod Filippi
w Macedonii zabójcy zdobywcy Galii zostali pokonani.
Wkrótce potem Lepidus został odsunięty z triumwiratu, a imperium zostało podzielone na dwie części (Oktawian rządził na zachodzie, a Antoniusz na wschodzie). Podział nie mógł jednak trwać wiecznie. Terytorialne nadania Antoniusza dla synów jego kochanki, królowej Egiptu
Kleopatry
, stały się dla Oktawiana pretekstem do wypowiedzenia jej wojny. We wrześniu
31 p.n.e.
w
bitwie morskiej pod Akcjum
flota Oktawiana pokonała flotę Antoniusza i
Kleopatry
. W następnym roku Oktawian przybył do
Egiptu
. Antoniusz i Kleopatra popełnili samobójstwo, a następca Cezara przyłączył Egipt do imperium. Trzy lata później senat nadał mu tytuł augustus (boski). Tak narodziło się
Imperium Romanum
.
Zobacz też
Bibliografia
Linki zewnętrzne