Agaton Giller (ur.
9 stycznia
1831
w
Opatówku
, zm.
17 sierpnia
1887
w
Stanisławowie
), polski dziennikarz i pisarz, konspirator i działacz niepodległościowy, członek
Rządu Narodowego
; brat
Stefana Gillera
.
Był synem
burmistrza
Opatówka Jana Kantego Gillera i Franciszki ze Szpadkowskich. Kształcił się m.in. w
Kaliszu
,
Warszawie
i
Łomży
. Był autodydaktą. Studiował historię i literaturę polską. W czasie
Wiosny Ludów
próbował się przedostać na
Węgry
, jednak został aresztowany w
Raciborzu
przez
Prusaków
. Wypuszczony w lutym
1850
, podjął pracę nauczyciela domowego w
wielkopolskich
dworach ziemiańskich. W
1852
wyjechał do
Krakowa
i jako wolny słuchacz uczęszczał na wykłady na
Uniwersytecie Jagiellońskim
. Wyśledzony przez policję
austriacką
jako poddany
rosyjski
, został wydany
10 kwietnia
1853
żandarmerii rosyjskiej.
Więziony w
Cytadeli Warszawskiej
pod zarzutem działalności antyrosyjskiej. Skazany na
katorgę
w batalionach karnych we wschodniej
Syberii
. W kajdanach, przykuty do żelaznego drąga w 16 miesięcy odbył tę drogę na piechotę. W
1858
zwolniony z katorgi, został przymuszony do osiedlenia się w
Irkucku
. Tam założył polską szkołę, w której sam nauczał.
W październiku
1860
powrócił do kraju. Związał się ze środowiskiem
Delegacji Miejskiej
. Po masakrze manifestantów
8 kwietnia
1861
wydał odezwę Posłanie do wszystkich rodaków na ziemi polskiej, w której wzywał do zbratania stanów i wspólnego wystąpienia zbrojnego przeciwko Rosji.
16 października
został ranny w czasie masakry w
archikatedrze warszawskiej
. Od
1862
był korespondentem krakowskiego
Czasu
w
Królestwie Kongresowym
. Wszedł w skład
Komitetu Centralnego Narodowego
, starając się odwieść
czerwonych
od próby rychłego wybuchu powstania, jednocześnie namawiał
białych
do porzucenia iluzji pokojowego zakończenia tych niepokojów. Był zwolennikiem dobrze przygotowanej i rokującej szanse powodzenia akcji militarnej.
24 lipca
zredagował instrukcję dla organizacji narodowej do powszechnego, na dobry skutek obrachowanego powstania. Był autorem koncepcji utworzenia tajnego państwa polskiego. We wrześniu wyjechał do
Londynu
, gdzie zawarł porozumienie z redaktorami rosyjskiego
Kołokoła
.
Po wybuchu
powstania styczniowego
podał się do dymisji z KCN, uważając, że jest to działanie przedwczesne i sprowokowane przez Rosjan. Wkrótce jednak wszedł w skład Komisji Wykonawczej-rządu powstańczego. Przeszedł jawnie na stronę białych,
24 lutego
powrócił do KCN i forsował oddanie dyktatury
Marianowi Langiewiczowi
. Po tragicznej śmierci
Stefana Bobrowskiego
został najbardziej wpływowym członkiem
Rządu Narodowego
. Redagował wówczas liczne pisma powstańcze:
Strażnica
, Ruch i Wiadomości pola bitwy. Spod jego ręki wyszła Odezwa do obywateli zaborów pruskiego i austriackiego oraz Instrukcja dla agentów Rządu Narodowego za granicą.
Po otrzymaniu anonimowego wyroku śmierci odsunął się od pracy rządowej. Po upadku powstania przebywał m.in. w
Saksonii
i w
Szwajcarii
. W
1864
został skazany zaocznie w
Lipsku
na 4 lata więzienia za wydawanie tam nielegalnego pisma Ojczyzna. W
1867
osiadł w
Paryżu
. Współorganizował Legion Polski w
Turcji
. Współtworzył
Muzeum Narodowe Polskie
w
Raperswilu
. W
1880
był jednym z inicjatorów powołania
Związku Narodowego Polskiego
w
USA
.
Zmarł na zapalenie płuc w
1887
r. w Galicji. Został pochowany w
Stanisławowie
, jednak z powodu likwidacji cmentarza jego prochy zostały w
1981
roku sprowadzone do Polski i złożone na
warszawskich Powązkach
.
Dzieła
- Groby polskie w Irkucku, Kraków 1864
- Podróż więźnia etapami do Syberii
- Opisanie zabajkalskiej krainy
- Z wygnania, Lwów 1870
- Historia powstania narodu polskiego, Paryż 1867–1871
- Aleksander hrabia Wielopolski margrabia Gonzaga Myszkowski, Lwów 1878