Kalwinizm afrykanerski to odrębna forma
kalwinizmu
w
Afryce Południowej
, wyznawana głównie przez potomków
europejskich kolonistów
-
Afrykanerów
(
Burów
)[1].
Historia
Uznaje się, że kalwinizm był jedną z głównych przyczyn ukształtowania odrębnej narodowości afrykanerskiej. Od
1652
do
Kraju Przylądkowego
napływali protestanccy emigranci, przede wszystkim z
Niderlandów
, a także osoby prześladowane z przyczyn religijnych z państw
niemieckich
i
Szkocji
. Bardzo duży wpływ wywarli wyznawcy kalwinizmu z
Francji
(
hugenoci
), którzy na skutek prześladowań religijnych ze strony
katolickiej
monarchii zaczęli osiedlać się w południowej Afryce począwszy od lat
1687
-
1691
; ta emigracja trwała przez następnych sto lat[2].
To początkowo wielonarodowościowe środowisko łączyła od początku wspólna religia- kalwinizm. Wkrótce wytworzył się wspólny język tej ludności-
afrikaans
i (od końca
XVIII w.
do końca
XX w.
) poczucie odrębności zarówno od pozostałej ludności europejskiej, jak i tubylczej ludności:
Hotentotów
i ludów
Bantu
. Kalwinizm afrykanerski wcześnie został nacechowany silnym
patriotyzmem
.
Południowoafrykański kalwinizm rozwijał się odrębnie od pozostałych Kościołów reformowanych na świecie. Przyczyną było odizolowanie geograficzne i niechętne nastawienie Afrykanerów do wszelkich religijnych innowacji "z zewnątrz". Z tego powodu w
RPA
europejskie
oświecenie
nie wywarło znaczącego wpływu, a do końca
XX w.
nie było szerszego dialogu teologicznego z innymi kierunkami protestantyzmu.
Okres wczesnego osadnictwa
Kalwinizm misyjny
Niderlandzkie osadnictwo w Afryce południowej odniosło sukces m.in. z powodu systemu prawnego w pierwszych koloniach. Te prawa zakazywały jakichkolwiek kontaktów z tubylcami (nawet ich nawracania na chrześcijaństwo) po to, żeby uniknąć zatargów i konfliktów zbrojnych. Osadnicy obawiali się tubylców i gardzili nimi, uważając ich niesłusznie za
kanibali
. Ciemny kolor skóry i "pogańskie obyczaje" sprzyjały identyfikowaniu tubylców z ludźmi potępionymi przez
Boga
(wg kalwińskiej doktryny o podwójnej
predestynacji
). Stopniowo jednak część tubylców zaczęła pracować jako robotnicy i służący w europejskich osadach i byli oni pierwszymi
autochtonami
, których zapoznano z doktryną kalwinizmu. Powstawały europejskie gospodarstwa rolne na terenach zamieszkanych do tej pory tylko przez nieliczne ludy
koczowników
i zbieraczy. Właściciele tych posiadłości uznawali, że mają prawo nie tylko do ziemi, lecz także do panowania nad tubylcami; osiedlali ich przymusowo jako
niewolników
i przymusowo nawracali. W ten sposób
niewolnictwo
zaczęło być postrzegane jako środek do ewangelizacji tubylców, a więc jako zjawisko pozytywne.
Południowoafrykański Holenderski Kościół Reformowany przyjął doktrynę, że "Królestwo Boże" będzie się rozszerzać wraz z nowymi terenami oddawanymi "przez
Opatrzność
" pod władzę Afrykanerów. Nakazowi ewangelizacji tubylców towarzyszył ścisły zakaz utrzymywania kontaktów bliższych, niż to konieczne do działalności misyjnej, a także obligacja zachowania czystości doktryny w "morzu pogaństwa".
Kształtowanie religii ludowej
Wśród Afrykanerów pojawiło się przekonanie o ich "powołaniu" przez Boga do misji na ziemi afrykańskiej. Uznali, że są pod specjalną opieką Opatrzności. Cierpienia, jakich doznali podczas przegranych
wojen burskich
oraz życie pod panowaniem
brytyjskim
umocniły w nich wiarę, że są to "plagi zesłane przez Boga", aby ich umocnić w wierze. Z drugiej strony optymizmem napawała łatwość, z jaką
Brytyjczycy
przyznali im szeroką autonomię i częściowy system
apartheidu
już 10 lat po klęsce. Ta rozpowszechniona (chociaż nie przyjęta oficjalnie) doktryna pozwalała Afrykanerom uznawać się za "naród wybrany", a tubylców traktować jak niemądre dzieci, które trzeba nauczyć "prawdziwej wiary" a karać w przypadku nieposłuszeństwa.
Kalwinizm nacjonalistyczny
Brytyjczycy opanowali
Kraj Przylądkowy
w latach
1797
-
1805
i przynieśli tam idee oświecenia: wprowadzili bardziej liberalny system prawny, z szacunkiem odnosili się do ciemnoskórych tubylców, nazywając ich "szlachetnymi dzikimi" o "nieskażonych duszach". Znieśli w
1835
niewolnictwo
oraz wprowadzili równość wszystkich wobec prawa, co dało ciemnoskórym możliwość wnoszenia pozwów przeciwko "białym" do sądów. Brytyjczycy rzadko odwoływali się do Boga, za to przyznawali prymat ludzkiemu rozumowi. Dla Afrykanerów takie działania były tożsame z najgorszą herezją, której towarzyszyło rujnowanie ich gospodarstw rolnych, odbieranie niewolników i konfiskaty ziemi bez odszkodowania.
Wielki trek
Warowny obóz (laager) stał się symbolem tożsamości i solidarności Afrykanerów.
Afrykanerzy, zgodnie z doktryną o rozwoju przez odseparowanie się, rozpoczęli w
1835
masową emigrację z Kraju Przylądkowego do
Transvaalu
- tzw.
Wielki trek
. W drodze musieli walczyć z plemionami
Xhosa
i
Zulusów
, nie mogąc liczyć na żadną pomoc z zewnątrz.
Bitwa nad Blood River
w grudniu
1838
stała się dla Afrykanerów symbolem: garstka 500 "białych", otoczonych w obozie obroniła się przed atakiem Zulusów, zabijając ich dziesiątki tysięcy bez żadnych strat własnych. W ten sposób powstała koncepcja "warownego obozu" laager, w którym Bóg pozwolił przetrwać "wybranym" zagrożonym przez "potępionych". Ta koncepcja ukształtowała nacjonalizm afrykanerski w drugiej połowie
XIX w.
Separatyzm religijny
Obawa przed zagrożeniem "z zewnątrz" spowodowała rozłam wewnątrz południowoafrykańskiego kalwinizmu. Afrykanerzy nie mieli zaufania do pastorów z Kraju Przylądkowego, podejrzewanych o sprzyjanie Brytyjczykom i ich "herezjom". W
1856
powstał odrębny Nederduitsch Hervormde Kerk, uznany oficjalnie w
RPA
w
1860
.
Z Niderlandów do Południowej Afryki wcześnie przeniknęły idee holenderskiego konserwatywnego ruchu Doleantie lub "Przebudzenie", przeciwnego oświeceniowym reformom w kalwinizmie. W RPA propagatorem tego ruchu był szkocki pastor Andrew Murray, popularyzujący slogan "Separacja jest siłą".
Kolejnym konserwatywnym ruchem religijnym z Niderlandów byli Doppers, którzy sprzeciwiali się śpiewaniu
hymnów
podczas nabożeństw (dopuszczali tylko śpiewanie
psalmów
). Grupa afrykanerskich zwolenników Doppersów (w tym przyszły prezydent RPA-
Paul Kruger
) utworzyła w lutym
1859
odrębny Kościół "Gereformeerde Kerk", tworząc w ten sposób trzeci Kościół reformowany obok "Nederduits Gereformeerde Kerk" (z
synodem
w
Kapsztadzie
) i państwowego w RPA "Nederduitsch Hervormde Kerk".
"Gereformeerde Kerk" stał się symbolem opozycji wobec wszystkiego, co brytyjskie. Jego wyznawcy akcentowali
purytanizm
nie tylko w kulcie i moralności, lecz nawet w ubiorze i mowie. Ich wpływ na politykę RPA był nieproporcjonalnie większy od ich liczebności.[3]
Afrykanerskie braterstwo
Do "Gereformeerde Kerk" należał pierwszy prezydent RPA
Paul Kruger
, który wydał wojnę "bezbożnym nowinkom" z zewnątrz. Dla Afrykanerów Brytyjczycy symbolizowali
imperializm
, chciwość, obce panowanie i bezbożność. Ta negatywna opinia i samoidentyfikacja Afrykanerów z prześladowanym "ludem
Izraela
", została umocniona w czasie
wojen burskich
, podczas których zginęło 28 000 Afrykanerów.
Wielu Afrykanerów wojna zrujnowała i powstało w ten sposób nowe zjawisko "biednych białych". Aby przeciwstawić się biedzie i utracie znaczenia politycznego i ekonomicznego, powstało tajne "
Afrykanerski Związek Braci
" ("Afrikaner Broederbond"), które do
1927
przyjęło filozofię kalwińską Abrahama Kuypera jako własną ideologię. Ten ruch był idealistycznym antyimperializmem i antykomunizmem. Legalne i nielegalne działania "Braterstwa" przyczyniły się do ustanowienia w RPA systemu
apartheidu
w
1948
. Jednak już w okresie międzywojennym w łonie ruchu powstały silne tendencje
faszystowskie
, które akcentowały nacjonalizm i odrzucały kalwinizm. Pro-faszystowskiej frakcji udało się przejąć władzę nad "Braterstwem" w
1950
i wykorzystać ten ruch do promowania własnych koncepcji
rasistowskich
, odrzucanych przez społeczność międzynarodową.
Radykalne zmiany
Po masakrach w Sharpeville (
1960
) i zamieszkach w
Soweto
(
1976
) "Braterstwo" musiało przyznać, że system apartheidu poniósł klęskę. Od tej pory "braterstwo" zaczęło pracować nad likwidacją segregacji rasowej, przyjmując nową nazwę Afrikanerbond ("Związek Afrykanerów")
W ślad za tym nastąpiły zmiany doktrynalne w "Nederduits Gereformeerde Kerk" (NGK). Tradycyjny afrykanerski kalwinizm został uznany za "nieodpowiedni" dla współczesnej epoki. Pojawiły się elementy
teologii wyzwolenia
o charakterze rewolucyjnym. Dużą popularność zdobył również
ewangelikalizm
na wzór
amerykański
. Jednak tradycyjna ludowa religia Afrykanerów nie umarła; wciąż istnieje tendencja rewizjonistyczna, usiłująca oddzielić kalwinizm jako religię od różnych sposobów jego wykorzystania przez władze państwowe, m.in. jako oficjalnej ideologii.
Bibliografia
- Irving Hexham,The Irony of Apartheid: the struggle for national independence of Afrikaner Calvinism against British imperialism, Edwin Mellen Press, New York, 1981,
Przypisy
- ↑ John Thomas MacNeill,The History and Character of Calvinism, 1954, Oxford University Press, , s.381
- ↑ John Thomas MacNeill, op.cit. s. 381
- ↑ Sheila Patterson, The Last Trek: A Study of the Boer People and the Afrikaner Nation, s. 183-184,