Kryzys irański – nieudana próba rozciągnięcia przez
ZSRR
swojej strefy wpływów na
Iran
na przełomie
1945
i
1946
roku.
Po wybuchu
II wojny światowej
szach Iranu
Reza Szah Pahlawi
prowadził politykę proniemiecką. Po
ataku Niemiec na ZSRR
25 sierpnia
Armia Czerwona
od północnego zachodu, a od zachodu i południa wojska brytyjskie dokonały
uderzenia na Iran
. Skutkiem radziecko-brytyjskiej interwencji było osadzenie na tronie proalianckiego
Mohammada Rezy Pahlawiego
. ZSRR zabezpieczył sobie dostawy sprzętu i broni przez terytorium Iranu. W podpisanym w styczniu
1942
roku traktacie trójstronnym Iran otrzymał gwarancję swojej suwerenności i integralności terytorialnej oraz zapewnienie wycofania wojsk radzieckich i brytyjskich w terminie 6 miesięcy od zakończenia wojny. We wrześniu
1943
Iran wypowiedział wojnę
III Rzeszy
.
Po zakończeniu działań wojennych w
1945
roku Brytyjczycy wycofali się z Iranu, natomiast wojska radzieckie opóźniały swój powrót do kraju.
Stalin
starał się o uzyskanie dla ZSRR koncesji na wydobywanie
ropy naftowej
w 5 północnych prowincjach Iranu. Jednocześnie Sowieci usiłowali zapewnić sobie bazę polityczną w Iranie, współpracując z lewicowymi ugrupowaniami Tude oraz Farigh-e Dimukrat. W grudniu
1945
roku przy poparciu ZSRR i działaczy lewicowych ogłoszono utworzenie separatystycznej Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu, zaś
22 stycznia
1946
niezależnej
Republiki Kurdyjskiej
.
Zaniepokojone ekspansywną polityką radziecką rządy
USA
i
Wielkiej Brytanii
zdecydowały się na dyplomatyczną konfrontację i ostatecznie wymogły na Stalinie podpisanie
26 marca
1946
układu na mocy którego wojska radzieckie ostatecznie opuściły Iran. Politycy partii Tude zostali usunięci z rządu, parlament irański odrzucił ustawę przyznającą ZSRR naftowe koncesje, a separatystyczne republiki Azerów i Kurdów zostały zlikwidowane przez irańskie wojsko.
Bibliografia
- Encyklopedia Historyczna Świata. Tom X. Kraków: Wydawnictwo Opres, 2002. .
- Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki. Tom 5. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995. .