Christian Wolff spopularyzował termin "ontologia"
Ontologia lub metafizyka (por.
metafizyka klasyczna
) – podstawowy obok
epistemologii
dział
filozofii
starający się badać strukturę rzeczywistości i zajmujący się problematyką związaną z pojęciami
bytu
,
istoty
,
istnienia i jego sposobów
,
przedmiotu
i jego własności,
przyczynowości
,
czasu
,
przestrzeni
,
konieczności
i
możliwości
.
Etymologia słowa "ontologia"
Etymologicznie
słowo wywodzi się z
języka greckiego
. To on oznacza "to, co jest", "cokolwiek", a więc "ontologia" może oznaczać "naukę o wszystkim, co jest".
Termin "ontologia" pojawił się w literaturze filozoficznej w
XVII wieku
. Po raz pierwszy użył tego słowa
Rudolf Goclenius
w słowniku filozoficznym zatytułowanym: Lexicon philosophicum quo tamquam clavae philosophiae fors aperiuntur (
Frankfurt
,
1613
). Termin ontologia nie wystąpił tam jako odrębne hasło, lecz jako grekojęzyczna
glosa
do hasła abstrakcja. Po raz pierwszy w pełnej formie słowa "ontologia" użył w swoim słowniku filozoficznym pomorski teolog
Johannes Micraelius
. Później używał go w swych pismach niemiecki teolog i filozof Johannes Clauberg, a spopularyzował je
Christian Wolff
w swym podziale filozofii na ontologię,
kosmologię
i
psychologię
(Philosophia prima sive Ontologia...).
Ontologia antyczna
Choć termin ontologia pojawił się dopiero w erze nowożytnej, już starożytni Grecy snuli rozważania nad istotą bytu. Pierwsi filozofowie – presokratycy – koncentrowali się na próbach rozwiązania tzw. zagadnienia
arche
, szukając odpowiedzi na pytanie co stanowi prazasadę i praprzyczynę rzeczywistości. Powstało wiele sprzecznych i wykluczających się odpowiedzi, co sprawiło, że zagadnienie arche straciło zainteresowanie na rzecz kwestii, które dziś określilibyśmy mianem humanistycznych. Zarówno
sofiści
jak i
Sokrates
koncentrowali swoje rozważania na etyce i innych kwestiach nie związanych bezpośrednio z teorią bytu. Dopiero dwaj najwięksi filozofowie starożytności –
Platon
i
Arystoteles
sprawili, że zagadnienia ontologiczne znalazły się w centrum rozważań filozoficznych. Platon, budując teorię idei, wprowadza do filozofii nową kategorię
transcendencji
, Arystoteles zaś stworzył dualizm
materii
i
formy
. Po Arystotelesie, w epoce hellenistycznej, nastąpił odwrót od kwestii przyrodniczych na rzecz etycznych.
Ontologia a metafizyka
Rozumienie terminów "ontologia" i "metafizyka" różni się w zależności od tradycji filozoficznej. W uproszczeniu "ontologia" to termin popularny w tradycji niemieckojęzycznej, a
metafizyka
– w anglosaskiej (por.
metaphysics
,
ontology
). W uproszczeniu, w
filozofii polskiej
o metafizyce mówią ci filozofowie, którzy pozostają w związku z tradycją katolicką (por.
neotomizm
) i odwołują się do Arystotelesa. Terminu ontologia używają natomiast ci, którzy związani są z
filozofią analityczną
i równocześnie zajmują się tradycyjnymi problemami filozofii, ale nie chcą, by kojarzono ich z rozważaniami na temat nieśmiertelności duszy.
Jeżeli podzielimy metafizykę według tradycyjnego i wywodzącego się od
Arystotelesa
,
scholastycznego
podziału na:
- metafizykę ogólną (
łac.
metaphysica generalis) zajmującą się w klasycznym ujęciu bytem jako bytem, i
- metafizykę szczegółową (
łac.
metaphysica specialis) zajmującą się sprawami Boga i duszy,
to ontologię możemy utożsamiać z działem metafizyki – metafizyką ogólną.
Jej podstawowym przedmiotem i punktem wyjścia rozważań może być:
XX-wieczne rozróżnienia
Uczniowie Husserla
Martin Heidegger
nazwą "ontologia fundamentalna" określał swoje badania dotyczące sensu bycia i bytu ludzkiego (
Dasein
), a metafizyką nazywał tradycję, z którą polemizował.
Nicolai Hartmann
rozróżnił dwa oblicza przedmiotu naszego doświadczenia: racjonalne i dające się wyjaśnić oraz irracjonalne, tajemnicze. Pierwszym zajmują się według niego nauki szczegółowe i ontologia jako nauka o bycie jako bycie, a drugim – metafizyka.
Roman Ingarden
za ontologię uznał badanie możliwych związków między ideami. Ujęta od strony metodologicznej, ontologia wedle Ingardena jest nauką aprioryczną, niezależną od doświadczenia wewnętrznego i zewnętrznego. Oparta jest na oglądzie ejdetycznym (zob.
fenomenologia
). Jest niezależna od jakichkolwiek twierdzeń o faktach. Jest filozofią pierwszą, co znaczy, że nie zależy od żadnych nauk a sama jest dla nich podstawą. Ontologia przygotowuje grunt pod badanie metafizyczne, które tak jak ontologia bada możliwości, zajmuje się faktami.
Filozofia analityczna
Tadeusz Czeżowski
dokonał podziału metafizyki, a właściwie jej współczesnych projektów, na:
- indukcyjną, rodzaj najogólniejszej supernauki, którą podzielił jeszcze na:
- materialistyczną – wychodzącą od fizyki
- idealistyczną – wychodzącą od psychologii
- neutralną – uwzględniającą oba punkty widzenia jednocześnie
- aksjomatyczną, która traktuje logikę nie tylko jako narzędzie, lecz także jako teorię badającą najogólniejsze własności przedmiotów
- intuicyjną, która posługuje się różną od nauk szczegółowych metodą: intuicją (
James
,
Bergson
,
Edmund Husserl
)
Peter F. Strawson
ze względu na stosunek do schematów pojęciowych, którymi posługujemy się odnosząc się do świata, wyróżnił metafizykę rewidującą i opisową. Metafizyka rewidująca chce tworzyć nowe i udoskonalać stare schematy pojęciowe uzurpując sobie prawo do stworzenia ostatecznych konstrukcji. Metafizyka opisowa natomiast uznaje prowizoryczność wszelkich ludzkich rozwiązań i stara się opisywać schematy pojęciowe z należnym im szacunkiem.
Podstawowe problemy ontologii
Spór o istnienie desygnatów pojęć ogólnych
Jednym z kluczowych problemów ontologii jest dyskusja na temat istnienia
desygnatów
pojęć ogólnych
mająca źródło w filozofii starożytnej (Platon, Arystoteles) i wyrastająca ze średniowiecznego
sporu o uniwersalia
.
Jabłko – konkretny przedmiot materialny
Świat wydaje się składać z bytów o różnej naturze. W języku mamy słowa na określenie konkretnych przedmiotów, jak jabłko czy stół (por.
konkret
,
indywiduum
,
przedmiot
), słowa na określenie rzeczy abstrakcyjnych (por.
abstrakt
, powszechnik,
przedmiot ogólny
), jak na przykład
Konstytucja 3 maja
czy słowa określające własności, na przykład bycie płaskim. Ontologia interesuje się szukaniem kryteriów wyróżniania poszczególnych rodzajów bytu/przedmiotów i rozważa sposoby ich istnienia.
Podstawowymi stanowiskami w tej kwestii są:
-
realizm skrajny
przypisujący istnienie desygnatom pojęć ogólnych na równi z przedmiotami konkretnymi;
-
realizm umiarkowany
według którego w konkretnych przedmiotach istnieje coś, co daje
ontyczną
podstawę dla pojęć ogólnych;
-
konceptualizm
mówiący, że desygnaty pojęć ogólnych istnieją w umyśle;
-
nominalizm
mówiący, że istnieją tylko konkretne przedmioty.
Problem zmiany i identyczności
Przedmioty mają określone własności. Zasada identyczności
Leibniza
mówi, że jeśli przedmiot x jest identyczny z przedmiotem y, to każda własność x-a jest też własnością y-a. Jednak wydaje się, że przedmioty mogą zmieniać się w czasie. Jeśli popatrzysz jednego dnia na jabłko, a potem popatrzysz na nie innego dnia i będzie miało dziurkę świadczącą o działalności robaka, to wydaje się, że będziesz patrzyć na to samo jabłko. Ontologię interesuje, co decyduje o tym, że przedmiot pozostaje tym samym mimo jego zmian w czasie (poszukiwanie własności istotnych, por.
istota
).
Natura czasu i przestrzeni
Jabłko leży na stole. W przeciągu kilku godzin lub dni zostanie zjedzone lub zgnije. Istnieje, jak każdy przedmiot materialny, w czasie i przestrzeni. Co to znaczy i jaka jest natura czasu i przestrzeni, to również typowe problemy ontologii.
Możliwość i konieczność
Ontologia zajmuje się również analizą modalności. Powie ktoś, że to jabłko mogłoby nie leżeć na stole, tylko gdzie indziej. Co to znaczy? A może w ogóle mogłoby nie istnieć? Skoro leży na stole, to może oznacza to, że nigdzie indziej nie mogłoby leżeć, bo wszystko co zaistniało, zaistniało z konieczności. Z tym wiąże się też kluczowy w ontologii problem
determinizmu
/
indeterminizmu
.
Obecnie całościowe systemy ontologiczne już praktycznie nie powstają, gdyż z jednej strony większość filozofów zgodziła się z argumentami, że takiego systemu nie da się zbudować na skutek trudności wykrytych przez
teorię poznania
, a z drugiej złożoność i obfitość danych dostarczanych przez nauki przyrodnicze uniemożliwia ich ogarnięcie przez nawet najbardziej genialnego filozofa. Do najbardziej znanych krytyków możliwości zbudowania spójnego i przekonującego systemu metafizycznego należą:
David Hume
,
Immanuel Kant
,
Fryderyk Nietzsche
,
pozytywiści logiczni
z
Rudolfem Carnapem
na czele (por. krytyka metafizyki).
Popularność terminu "ontologia" w informatyce (sieci semantyczne)
Termin "ontologia" cieszy się dużą popularnością w
informatyce
oraz badaniach nad
sztuczną inteligencją
i oznacza określony sposób formalizacji wiedzy.
Pojawił się on w kontekście informatycznym już w roku
1967
w badaniach dotyczących modelowania danych, ale dopiero w dobie zalewu informacją dostępną w Internecie i koniecznością jej przetwarzania zyskał szersze zainteresowanie. Ontologia zajmuje się odkrywaniem i opisywaniem „tego co jest”, pewnym fragmentem rzeczywistości, mniej lub bardziej dokładnie określonym. Aby zapewnić jednoznaczność przekazu wiedzy na temat określonej rzeczywistości, wykorzystuje się kategoryzację oraz hierarchizację. W niniejszym kontekście, pojęcia te można zdefiniować następująco:
- kategoryzacja – zdolność przyporządkowania symbolu występującego w komunikacie do określonej grupy obiektów, które to obiekty posiadają określone cechy, np. „kot” – klasa kotów, pojęcie kot (
ang.
concept). Zestaw tych grup można określić jako zewnętrzny model pojmowania świata.
- hierarchizacja – umiejscowienie określonej klasy w hierarchicznej strukturze. Instancja klasy poza oczywistymi charakterystykami wynikającymi z przynależności do klasy posiada także cechy dziedziczone z klas nadrzędnych.
Powstał zamysł, aby ten abstrakcyjny model świata stał się wyodrębnionym i sformalizowanym bytem. Celem było, aby mógł on stanowić punkt odniesienia dla stron przekazu, będąc swoistego rodzaju metajęzykiem. Ten model świata znany jest pod nazwą ontologii. Jego popularność w ostatnich latach sprawiła, że jest on tematem szeregu międzynarodowych konferencji, publikacji czy projektów badawczych.
Aby wyraźniej podkreślić cechy charakterystyczne ontologii, należy przedstawić kilka postulatów dotyczących cech ontologii (nie samej jej konstrukcji):
- nie stanowi listy, katalogu czy taksonomii obiektów, stwarza natomiast formalne przesłanki, wedle których takowe mogą być budowane
- jest oderwana od teorii poznania (epistemologii), powiązana jest z obiektem, a nie jego subiektywnym odbiorem
- musi uchwycić rzeczywistość na różnych poziomach atomizacji, jak również relacje pomiędzy tymi warstwami
- uznanie braku możliwości stworzenia jednej ogólnej ontologii, istnienie wielu ontologii
- w przeciwieństwie do nauki relacje między obiektami nie są ujęte funkcyjnie (zależności nie są ilościowe)
- nauka rozpoczyna proces od mierzenia i predykcji, ontologia zaś od budowania
taksonomii
Bibliografia
- Tadeusz Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach, Toruń 1948.
- Roman Ingarden, Spór o istnienie świata, tom I, Warszawa 1987
- Władysław Stróżewski, Ontologia, Wydawnictwo Aureus – Znak, Wydanie I, Kraków 2004, ,
Linki zewnętrzne