Unifikacja prawa – całokształt działań
legislacyjnych
przeprowadzonych w
Polsce
w latach
1918
-
1946
, polegających na zastąpieniu prawa państw zaborczych jednolitym dla całego kraju prawem polskim.
Porządki prawne II Rzeczypospolitej
Po odzyskaniu niepodległości w
1918
funkcjonowało na terenie Polski pięć porządków prawnych, pozostałych po państwach zaborczych:
Porządki prawne państw zaborczych były odmienne co do zasad i szczegółów w każdej ze swych gałęzi, zarówno w
prawie publicznym
, jak i w
prawie prywatnym
, co, oczywiście, rodziło liczne problemy (np. przez jakiś czas możliwa była legalna
bigamia
, zaś na Spiszu i Orawie istniała jeszcze
pańszczyzna
). Przyjęto fikcję, że prawa państw zaborczych stanowią polskie prawa dzielnicowe i wprowadzono
normy kolizyjne
, pozwalające na ustalenie właściwego prawa, jednak było jasne, że na dłuższą metę sytuacja taka jest nie do przyjęcia. Jej rozwiązaniem była właśnie unifikacja prawa, czyli jego ujednolicenie.
Komisja Kodyfikacyjna
O wadze problemu świadczy fakt, że już 3 czerwca
1919
Sejm
uchwalił
ustawę
o
Komisji Kodyfikacyjnej
– kolegialnym organie, którego zadaniem była unifikacja, a w dalszej kolejności –
kodyfikacja
polskiego prawa. Komisja była niezależna od jakichkolwiek innych władz, w szczególności od rządu i
ministra sprawiedliwości
. Działała do
1939
, a jej dokonania stanowią wspaniałą kartę w dziejach polskiej
legislacji
. Poszczególni członkowie Komisji opracowywali projekty aktów prawnych, które poddawano dyskusji na forum Komisji, a po zaaprobowaniu przedstawiano – w postaci gotowej do wprowadzenia –
Prezydentowi
. Akty prawne Komisji wchodziły w życie jako
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej
, a nie
ustawy
. Pozwalało to uniknąć politycznych ingerencji
Sejmu
w treść unormowań.
Swoją pracę Komisja rozpoczęła od ustalenia sposobu unifikacji. Wyłoniły się bowiem trzy koncepcje:
- pozostawienie praw zaborczych jako praw dzielnicowych z usunięciem jedynie konfliktów między nimi,
- rozciągnięcie na całą Polskę mocy obowiązującej jednego z praw dzielnicowych,
- tworzenie własnych aktów prawnych.
Zwyciężyła trzecia koncepcja, najambitniejsza i najtrudniejsza do zrealizowania, ale pozwalająca na rozwiązanie problemu w sposób kompleksowy. Po zakończeniu unifikacji zamierzano odczekać jakiś czas dla oceny funkcjonowania nowych aktów prawnych, a następnie przystąpić do
kodyfikacji
.
Unifikacja prawa publicznego i prawa karnego
W
prawie publicznym
unifikacja dokonywała się niejako siłą rzeczy, w następstwie wydawania aktów prawnych powołujących organy władzy publicznej
II Rzeczypospolitej
i nadających im kompetencje.
Od 1 stycznia
1929
, na podstawie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej – Prawo o ustroju sądów powszechnych z 6 lutego 1928 (
Dz. U. z 1928 r. Nr 12, poz. 93
), ujednoliceniu uległo sądownictwo powszechne.
W
prawie karnym
unifikacja zbiegła się z
kodyfikacją
. 1 lipca
1929
wszedł w życie Kodeks postępowania karnego – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 19 marca
1928
(
Dz. U. z 1928 r. Nr 33, poz. 313
). Kodeks ten obejmował również
prawo karne wykonawcze
. 1 września
1932
wszedł w życie
Kodeks karny
– rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11 lipca
1932
(
Dz. U. z 1932 r. Nr 60, poz. 571
). Autorem projektu pierwszego z tych kodeksów był
Juliusz Makarewicz
, drugiego –
Edmund Krzymuski
. Oba kodeksy były aktami nowoczesnymi, spójnymi wewnętrznie, obejmującymi całą regulowaną przez siebie gałąź prawa, dobrze napisanymi, stojącymi na najwyższym światowym poziomie. Niektóre przepisy Kodeksu postępowania karnego z 1928 obowiązywały aż do
1982
. Od 1 września
1932
obowiązywało również Prawo o wykroczeniach – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11 lipca
1932
(
Dz. U. z 1932 r. Nr 60, poz. 572
). Aktem prawnym regulującym postępowanie w sprawach o wykroczenia było rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 22 marca
1928
o postępowaniu karno-administracyjnym (
Dz. U. z 1928 r. Nr 38, poz. 365
), obowiązujące od 29 maja
1928
aż do 1 stycznia
1971
.
Unifikacja prawa cywilnego
Najtrudniejszą do zunifikowania
gałęzią prawa
okazało się
prawo cywilne
. 20 lat prac Komisji Kodyfikacyjnej okazało się zbyt krótkim okresem dla zakończenia jego unifikacji. W okresie międzywojennym w zakresie szeroko rozumianego (łącznie z
prawem pracy
i
prawem handlowym
) prawa cywilnego wydano:
- prawo wekslowe i prawo czekowe z 14 listopada 1924 (
Dz. U. z 1924 r. Nr 100, poz. 926
i 927), obowiązujące od 1 stycznia 1925, 1 lipca 1936 zastąpione ustawami z 28 kwietnia 1936 (
Dz. U. z 1936 r. Nr 37, poz. 282
i 283) o takich samych tytułach,
- ustawę z 29 marca 1926 o prawie autorskiem (
Dz. U. z 1926 r. Nr 48, poz. 286
),
- ustawy z 2 sierpnia 1926 o prawie właściwem dla stosunków prywatnych wewnętrznych (
Dz. U. z 1926 r. Nr 101, poz. 580
) – prawo prywatne międzydzielnicowe,
- ustawę z 2 sierpnia 1926 o prawie właściwem dla stosunków prywatnych międzynarodowych (
Dz. U. z 1926 r. Nr 101, poz. 581
) –
prawo prywatne międzynarodowe
,
- Kodeks postępowania cywilnego z 29 listopada 1930 (Dz.U.RP z 1930 Nr poz. 651) – obejmujący jednak tylko
proces cywilny
, obowiązujący od 1 stycznia 1933,
- Prawo o sądowym
postępowaniu egzekucyjnym
z 27 października 1932 (
Dz. U. z 1932 r. Nr 93, poz. 803
), obowiązujące od 1 stycznia 1933,
-
Kodeks zobowiązań
z 27 października 1933 (
Dz. U. z 1933 r. Nr 82, poz. 598
),
-
Kodeks handlowy
z 27 czerwca 1934 (
Dz. U. z 1934 r. Nr 57, poz. 502
), obowiązujący od 1 lipca 1934,
- Prawo upadłościowe z 24 października 1934 (
Dz. U. z 1934 r. Nr 93, poz. 834
),
- Prawo o postępowaniu układowym z 27 października 1934 (
Dz. U. z 1934 r. Nr 93, poz. 836
).
Akty te, podobnie jak wcześniej wymienione, były wzorem legislacji. Mimo wstrząsu wojennego a następnie zmiany ustroju, niektóre z nich funkcjonowały do końca lat 90. XX wieku. Do dziś zresztą obowiązują – z minimalnymi zmianami, co jest w polskim prawie absolutnym ewenementem – Prawo wekslowe i Prawo czekowe.
Komisja pozostawiła gotowe projekty aktów prawnych – prawa małżeńskiego osobowego (z
1929
) i majątkowego (z
1937
), prawa o stosunkach rodziców i dzieci (z
1938
, autorstwa
Stanisława Gołąba
) oraz
prawa rzeczowego
(z
1937
). Projektów z końca lat trzydziestych po prostu nie zdążono wprowadzić w życie, natomiast projekt prawa małżeńskiego osobowego okazał się zbyt kontrowersyjny ze względu na wprowadzaną w nim świeckość małżeństwa i dopuszczalność
rozwodów
.
Nie zdążono opracować projektów
prawa spadkowego
, przepisów ogólnych prawa cywilnego i
postępowania nieprocesowego
. W chwili wybuchu
II wojny światowej
prace nad
prawem spadkowym
były w stadium dyskusji nad jego założeniami. Przepisami ogólnymi prawa cywilnego zamierzano zająć się na samym końcu, po zunifikowaniu wszystkich innych gałęzi prawa cywilnego.
Końcowy etap unifikacji prawa cywilnego
II wojna światowa
oczywiście przerwała proces unifikacji. Zadanie to podjęły ponownie w
1945
władze
komunistyczne
, działając jednak we właściwy sobie sposób. Nie reaktywowano Komisji Kodyfikacyjnej, mimo że większość jej członków przeżyła wojnę – było nie do pomyślenia, by akty prawne opracowywał niezależny organ. Unifikacją zajęło się bezpośrednio
Ministerstwo Sprawiedliwości
pod rządem
Henryka Świątkowskiego
i szarej eminencji –
Leona Chajna
. Powołano w nim Departament Ustawodawczy kierowany przez Stefana Bancerza (jego zastępcą został
Seweryn Szer
), a w jego ramach – Komisję Prawniczą jako ciało doradcze, mogące tylko zgłaszać poprawki do przedkładanych mu gotowych projektów. Projekty aktów prawnych opierano na materiałach przedwojennej Komisji Kodyfikacyjnej. Gotowe projekty przedstawiano
Krajowej Radzie Narodowej
, która uchwalała je jako
dekrety
z mocą ustawy.
W tych warunkach unifikacja została przeprowadzona błyskawicznie. W okresie od lipca
1945
do listopada
1946
w ramach unifikacji prawa cywilnego wydano kilkanaście dekretów, regulujących prawo cywilne w zakresie, w jakim nie zdążono zrobić tego przed wojną. Do najważniejszych z nich należały:
- Kodeks postępowania niespornego z 18 lipca 1945 (
Dz. U. z 1945 r. Nr 27, poz. 169
),
- prawo osobowe z 29 sierpnia 1945 (
Dz. U. z 1945 r. Nr 40, poz. 223
),
- prawo małżeńskie z 25 września 1945 (
Dz. U. z 1945 r. Nr 48, poz. 270
) – dekret obejmował tylko prawo małżeńskie osobowe,
- prawo o aktach stanu cywilnego z 25 września 1945 (
Dz. U. z 1945 r. Nr 48, poz. 272
), które obowiązywało do 31 sierpnia 1955, gdy wszedł w życie kolejny dekret – z 8 czerwca 1955 (
Dz. U. z 1955 r. Nr 25, poz. 151
),
- prawo rodzinne z 22 stycznia 1946 (
Dz. U. z 1946 r. Nr 6, poz. 52
),
- prawo opiekuńcze z 14 maja 1946 (
Dz. U. z 1946 r. Nr 20, poz. 136
),
- prawo małżeńskie majątkowe z 29 maja 1946 (
Dz. U. z 1946 r. Nr 31, poz. 197
),
- prawo spadkowe z 8 października 1946 (
Dz. U. z 1946 r. Nr 60, poz. 328
),
- prawo rzeczowe z 11 października 1946 (
Dz. U. z 1946 r. Nr 57, poz. 319
),
- prawo o księgach wieczystych z 11 października 1946 (
Dz. U. z 1946 r. Nr 57, poz. 320
), które obowiązywało do 1 stycznia 1983, gdy weszła w życie ustawa z 6 lipca 1982 o księgach wieczystych i hipotece (
Dz. U. z 1982 r. Nr 19, poz. 147
),
- przepisy ogólne prawa cywilnego z 12 listopada 1946 (
Dz. U. z 1946 r. Nr 67, poz. 369
).
Akty te weszły w życie w okresie od 1 stycznia
1946
do 1 stycznia
1947
i – z zaznaczonymi wyżej wyjątkami – obowiązywały do czasu
kodyfikacji
prawa cywilnego w
1965
. Zmian w tym stanie prawnym dokonano dopiero 1 października
1950
, kiedy to:
- prawo małżeńskie z 1945, prawo małżeńskie majątkowe z 1946, prawo rodzinne z 1946 i prawo opiekuńcze z 1946 zastąpił kodeks rodzinny – ustawa z 27 czerwca 1950 (
Dz. U. z 1950 r. Nr 34, poz. 308
),
- przepisy ogólne prawa cywilnego z 1946 i prawo osobowe z 1945 zostały zastąpione przez nowe przepisy ogólne prawa cywilnego – ustawę z 18 lipca 1950 (
Dz. U. z 1950 r. Nr 34, poz. 311
).
Lata
1946
-
1965
nazywa się w nauce prawa cywilnego okresem prawa zunifikowanego.