Dożynki, Święto Plonów – ludowe
święto
połączone z obrzędami dziękczynnymi za ukończenie
żniw
i prac polowych. W czasach przedchrześcijańskich – etniczne
święto słowiańskie
, przypadające na
równonoc jesienną
(
23 września
).
Zwyczaj ten, praktykowany przez
Słowian
i plemiona bałtyckie, w różnych stronach Polski określany był jako wyżynki, obrzynki, wieniec, wieńcowe, okrężne. Na
Śląsku opolskim
nazywane żniwniok[1]. Obrzęd dożynek prawdopodobnie związany był pierwotnie z kultem roślin i drzew, potem z pierwotnym rolnictwem. Wraz z rozwojem gospodarki folwarczno-dworskiej w
XVI wieku
dożynki zagościły na dworach majątków ziemskich. Urządzano je dla żniwiarzy (służby folwarcznej i pracowników najemnych) w nagrodę za wykonaną pracę przy żniwach i zebrane plony[2].
Dawne zwyczaje dożynkowe
Diduch
- udekorowany snop zboża w trakcie święta plonów. Chram Mazowiecki
RKP
(2009)
Ofiarowanie pokarmów w trakcie obchodów Święta Plonów - Chram Mazowiecki
RKP
, 2007
Wieniec dożynkowy, z tyłu, na ołtarzu bochen chleba z ostanich zbiorów.
Lindów
, 2006
Tradycyjnie dożynki obchodzone były w pierwszy dzień jesieni. Święto poświęcone było tegorocznym
zbiorom
zbóż w czasie którego dziękowano bogom za plony i proszono o jeszcze lepsze w przyszłym roku.
Dożynkom towarzyszyły różne praktyki i do niedawna zachowane zwyczaje związane np. z ostatnią garścią, kępą lub pasem niezżętego zboża, które po żniwach czas jakiś pozostawiano na pustym już polu dla ciągłości urodzaju. Pozostawione na polu kłosy zwano przepiórką (na
Mazowszu
i
Podlasiu
), perepełką (na
kresach wschodnich
), brodą (we wschodniej części Mazowsza), kozą (w
Małopolsce
), pępem lub pępkiem (w poznańskiem); zwano je także wiązką, wiązanką lub garstką. Ścinane były uroczyście przez najlepszego kośnika, po czym wręczane były najlepszym żniwiarkom do uplecenia wieńca. Niemniej ważny był ostatni zżęty
snop
zboża
, który w celu udekorowania (zwyczaj ten na przełomie XVIII i XIX wieku niemal całkowicie zastąpił przybyły z Niemiec zwyczaj dekorowania
choinki
) przechowywano do
Święta Godowego
. W wielu regionach przyszłoroczny siew rozpoczynano z ziarna pozyskanego z tegoż właśnie snopa.
Obchody dożynek rozpoczynały się wiciem wieńca, z pozostawionych na polu zbóż, z kiści czerwonej
jarzębiny
,
orzechów
,
owoców
,
kwiatów
i kolorowych wstążek. Wieńce dożynkowe miewały zwykle kształt wielkiej korony lub koła. W przeszłości umieszczano w nich także żywe (z czasem sztuczne)
koguty
, kaczęta lub małe gąski, bo miało to zapewniać piękny i zdrowy przychówek gospodarski.
Wieniec dożynkowy nazywany bywał "plonem" bo też i uosabiał wszystkie zebrane plony oraz urodzaj. Niosła go na głowie lub wyciągniętych rękach najlepsza żniwiarka, czasami z pomocą parobków i innych żeńców. Za nią postępował orszak odświętnie ubranych żniwiarzy, niosących na ramionach przybrane kwiatami, wyczyszczone kosy i sierpy.
Wieniec niesiono do poświęcenia do kościoła, a następnie ze śpiewem w uroczystym pochodzie, udawano się do dworu lub do domu gospodarza dożynek. Wieniec dożynkowy przechowywany był w stodole do kolejnego roku, do nowego siewu. Wykruszone z niego ziarna wsypywano do worków z ziarnem siewnym. W czasie dożynek organizowano biesiady z poczęstunkiem i tańcami, dawniej poprzedzane rytualnymi obrzędami i modlitwami.
U schyłku
XIX wieku
, wzorem dożynek dworskich, zaczęto urządzać dożynki chłopskie, gospodarskie. Bogaci gospodarze wyprawiali je dla swych domowników, rodziny, parobków i najemników. W okresie międzywojennym zaczęto organizować dożynki gminne, powiatowe i parafialne. Organizowały je lokalne samorządy i partie chłopskie, a przede wszystkim koła
Stronnictwa Ludowego
, Kółka Rolnicze, Kościół, często także i szkoła. Dożynki w tamtych czasach były manifestacją odrębności chłopskiej i dumy z przynależności do rolniczego stanu. Towarzyszyły im wystawy rolnicze, festyny i występy ludowych zespołów artystycznych[2].
PRL
Po
II wojnie światowej
gospodarzami dożynek byli zwykle przedstawiciele władz administracyjnych i różnych szczebli, (od gminnych do centralnych) i miały charakter polityczny, (wyrażały poparcie dla ówczesnej władzy i polityki rolnej). Zachowywano w nich jednak elementy tradycyjne: uroczyste pochody z wieńcami i pieśni; odbywały się na ogół w którąś z niedziel bliskich równonocy jesiennej. Towarzyszyły im także różne festyny ludowe. Gospodarzem dożynek centralnych (ogólnopolskich) zazwyczaj był
I sekretarz
partii komunistycznej, wraz z nim celebrował tę uroczystość przewodniczący
Rady Państwa
(do
1952
prezydent
). Dożynki w czasach PRL były ważnym przedsięwzięciem propagandowym, mającym na celu podkreślenie siły tzw. "sojuszu robotniczo-chłopskiego", ważnego elementu władzy komunistycznej.
Wykorzystywano je także do innych celów propagandowych: np. dożynki centralne obchodzone
11 września
1949
odbyły się na
wrocławskim
Psim Polu
(przy nieistniejącej już ul. Dożynkowej) wzbogacone były inscenizacją historyczną nawiązującą do rzekomego wielkiego zwycięstwa
średniowiecznego
polskiego oręża nad Niemcami –
bitwy na Psim Polu
.
Dożynki Centralne
Dożynki Centralne w literaturze
Tadeusz Konwicki
we
Wniebowstąpieniu
opisuje Warszawę przed dożynkami[5].
Przebieg współczesnych dożynek
Po 1980 r. dożynki zmieniły swój charakter, pozostając świętem rolników o charakterze dziękczynnym (religijnym) i odbywają się na
Jasnej Górze
. Odbywają się także
Dożynki prezydenckie w Spale
.
Obecnie uroczystości dożynkowe mają zarówno religijny jak i ludowy charakter, powiązany z zabawą z okazji zakończenia zbiorów. Oczywiście podziękowania za plony składane są z reguły chrześcijańskiemu
Bogu
i
Matce Bożej
, rzadziej
słowiańskim bogom
- co nadal kultywują mniejszości wyznaniowe odwołujące się do etnicznych wierzeń Słowian.
Ceremoniom dożynkowym przewodniczą
Starosta
i Starościna dożynkowi. Najpierw wnoszone są wieńce dożynkowe wykonane z kłosów zbóż, owoców, warzyw, polnych kwiatów. Następnie Starosta i Starościna wręczają bochen chleba upieczonego z mąki pochodzącej z ostatnich zbiorów Gospodarzowi dożynek. Gospodarzem najczęściej jest
kapłan
, a w przypadku dożynek świeckich przedstawiciel lokalnej administracji państwowej bądź samorządowej. Następnie składane są symboliczne dary z najnowszych
plonów
, przetwory mięsne, owoce - często stanowią one wystawę osiągnięć lokalnych rolników. W przypadku kiedy uroczystość ma charakter religijny, odprawiany jest obrzęd
liturgiczny
. Dożynki kończy najczęściej festyn ludowy.
Zwyczajem stały się tez ostatnio liczące wielu uczestników
pielgrzymki
chłopskie do miejsc kultu religijnego, zwłaszcza do
sanktuariów maryjnych
, a w tym do sanktuarium na
Jasnej Górze
w
Częstochowie
. Tu odbywają się największe i najbardziej uroczyście obchodzone uroczystości dożynkowe. Uczestniczą w nich tłumy pielgrzymów i delegacje rolnicze z całej Polski, w tradycyjnych strojach z darami z płodów ziemi, z wieńcami i
chlebami
upieczonymi z mąki pochodzącej z tegorocznych zbiorów.
Przypisy
Źródła