Krzywa Wieża w Ząbkowicach
Ząbkowicki ratusz z XIX wieku
Budynek Poczty Głównej w Ząbkowicach Śląskich
Ząbkowice Śląskie (
niem.
Frankenstein,
cz.
Frankenštejn[1] [2]) –
miasto
w
woj. dolnośląskim
,
siedziba powiatu
ząbkowickiego
i
gminy miejsko-wiejskiej Ząbkowice Śląskie
.
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
woj. wałbrzyskiego
.
Według danych z 30 czerwca 2008 miasto liczyło 16 117 mieszkańców[3].
Położenie
Miasto Ząbkowice Śląskie położone jest w południowej części
województwa dolnośląskiego
w
powiecie ząbkowickim
, którego jest stolicą. Miasto leży na
Przedgórzu Sudeckim
nad
Budzówką
, która jest lewym dopływem
Nysy Kłodzkiej
. Ząbkowice Śląskie leżą na wysokości 280 m n.p.m. Na powierzchni 14 km² mieszka 17 tys. ząbkowiczan. Miasto leży na przecięciu kilku szlaków komunikacyjnych. Są to:
Do miasta można się dostać
autobusami
PKS-u
, czy też
koleją
. W mieście istnieje dworzec PKS-u i PKP.
Historia
Początki Ząbkowic Śląskich
Nie znamy dokładnej daty powstania Ząbkowic Śląskich, jednak z przekazów pośrednich wynika, że stało się to ok. 1280 r. Najstarszy dokument, w którym wymienia się "civitas Frankenstein" nosi datę 10 stycznia 1287 r.
Miasto powstało dokładnie w miejscu gdzie krzyżowały się ważne drogi handlowe: trakt z
Wrocławia
do
Pragi
z drogą biegnącą z biskupiej
Nysy
do
Świdnicy
. Ząbkowice ulokowano dokładnie w połowie drogi pomiędzy dwiema nieudanymi próbami wcześniejszych lokacji miejskich –
Przyłękiem
(Frankenberg) i
Kozieńcem
(Löwenstein). Nowo powstałe miasto, które z założenia miało przejąć po obu tych miastach funkcję bardziej znaczącego ośrodka miejskiego, przejęło również części ich nazw – od Przyłęku Frankenberga od Kozieńca Löwenstein, tworząc miasto o nazwie Frankenstein.
Rozwój miasta w średniowieczu
Miasto, oprócz korzystnego usytuowania na przecięciu ważnych szlaków, posiadało równie ważne świetne usytuowanie obronne, znalazło się ono bowiem na obszarze o stromo opadających zboczach, otoczonych mokradłami i rozlewiskami rzek
Budzówki
i Węży. Pierwsze obwarowania, jakie otrzymało miasto, były typu drewniano-ziemnego i najprawdopodobniej istniały aż do lat 30. XIV wieku, kiedy to zastąpiono je murem kamiennym. Najsłabsza militarnie była północna, od
Wrocławia
, strona miasta, z której to, jako jedynej, miasto nie miało naturalnej ochrony w postaci stromego zbocza. Wyrazem troski o rozwój miasta w
średniowieczu
były nadawane przywileje książęce. Ząbkowiccy mieszczanie już od momentu
lokacji
posiadali prawo wolnego połowu ryb we wszystkich rzekach i potokach w promieniu 1 mili. Już w 1298 r. Ząbkowice otrzymały
prawo składu
soli i ołowiu, polegające na obowiązku wystawiania tych artykułów w mieście przez przejeżdżających tędy kupców. W tym samym roku miasto otrzymało
prawo mili
, oznaczające zakaz zakładania w promieniu jednej mili od miasta kramów, jatek i karczem, monopolizując w ten sposób swoje interesy w okolicy. O tym, że Ząbkowice odgrywały w średniowieczu wszechstronnie ważną rolę świadczy również fakt ukształtowania się miasta jako ośrodka sądownictwa. Już od czasów lokacji w mieście funkcjonowały sądy wójtowskie i ławnicze. W 1325 r. ustanowiono w Ząbkowicach sąd dworski, a w 1351 r. miasto otrzymało wyższe prawa sądownicze. W Ząbkowicach, podobnie jak w innych miastach lokowanych na
prawie niemieckim
, władzę sprawował dziedziczny
wójt
, którego urząd był zbliżony pod względem społecznym do stanu rycerskiego. Ząbkowicki urząd wójta przez całe średniowiecze piastowała rodzina Reichenbach. Ostateczna likwidacja urzędu wójta i przejęcie władzy nad miastem przez radę miejską nastąpiło w 1536 r.
W XIV wieku, z powodu tarapatów finansowych,
Bolko II
książę ziębicki oddał miasto Ząbkowice w
zastaw
, po czym w 1351 r. jego następca
Mikołaj
ostatecznie sprzedał je czeskiemu królowi
Karolowi IV
, który uczynił go stolicą utworzonego wówczas dystryktu miejskiego, będącego pierwowzorem powstałego w XVIII wieku samodzielnego powiatu ząbkowickiego. Od tej pory aż do
wojen husyckich
władza zwierzchnia w mieście należała do namiestników królewskich.
Pod różnymi koronami
W latach 1454-1569 Ząbkowice były własnością czeskiego rodu
Podiebradów
.
Karol I
z Podiebradów, najpotężniejszy wówczas książę Śląska, w 1524 r. wybrał jako stolicę księstwa Ząbkowice [], budując w nich swoją rezydencję –
pierwszy renesansowy zamek
na Śląsku []. Od 1569 r., kiedy zakończyło się panowanie rodu Podiebradów, w imieniu cesarza Ząbkowicami administrował starosta. Wiek XVII nie był przyjazny w skutkach zarówno dla ząbkowickich mieszczan jak też dla miejskiej architektury, a wszystkiemu była winna
wojna trzydziestoletnia
, która w 1632 r. zawitała do bram Ząbkowic. W okresie do 1648 r. miasto było wielokrotnie szturmowane, plądrowane i podpalane. Wiek XVIII i XIX były okresem dynamicznego rozwoju miasta. Powstało wiele nowych kamienic i budowli, również o charakterze wojskowym, m.in. ok. 1763 r. powstał budynek komendantury wojskowej, w którym w 1778 r. posiadał przez kilka dni swoją kwaterę
Fryderyk II Wielki
, król pruski. Miasto liczyło wówczas ponad 4 tysiące mieszkańców i posiadało 444 domostwa plus 8 w wieżach. Również w 1778 r. wprowadzono numerację domostw położonych na terenie całego miasta. Pierwsze lampy naftowe w mieście zapłonęły już w 1815 r., ale problem oświetlenia nocnego rozwiązano generalnie dopiero po budowie gazowni miejskiej, co miało miejsce w 1863 r.
Rewolucja przemysłowa
Od 1806 r. Ząbkowice posiadały już własną drukarnię, w której od 1821 r. drukowano pierwszą gazetę miejską Frankensteiner Stadtblatt. Jeszcze na początku XIX w. Ząbkowice w całości były otoczone murami obronnymi z licznie zachowanymi wieżami i
bastejami
, a wokół miasta i zamku istniały fosy. Wieże bramne były wyższe od pozostałych, miały kształt kwadratowy a wybudowane były z cegły. Znajdowały się przy nich niewielkie domy bramnych, czyli ludzi odpowiedzialnych za otwieranie i zamykanie bram miasta. W innych wieżach murów obronnych miasta mieszkali biedacy i pospólstwo pozbawione dachu nad głową.
W 1815 r. przystąpiono do rozbiórki fortyfikacji miejskich. Jako pierwszą rozebrano Bramę Ziębicką, kolejno zlikwidowano górną partię murów miejskich pomiędzy Bramą Ziębicką a Bramą Wrocławską, aby następnie zasypać na tym odcinku fosę i utworzyć w jej miejscu promenadę. Pomimo tych przemian, urbanistyczny i architektoniczny kształt Ząbkowic nie uległ na przestrzeni sześciu wieków zasadniczym przeobrażeniom. Nastąpiło to dopiero w wyniku największego w dziejach miasta pożaru, który wybuchł w sobotę 24 kwietnia 1858 r. o godz. 14.30. Ogień, który zaprószyły bawiące się dzieci, szybko rozprzestrzenił się spod Bramy Srebrnogórskiej na całe miasto, a nawet na sąsiednią wieś
Sadlno
. W ciągu paru godzin zniszczeniu uległo właściwie całe miasto. Ogień strawił większość rynkowych kamienic, górną część krzywej wieży, doszczętnie zniszczył ratusz oraz pochłonął 27 ludzkich ofiar.
W II poł. XIX w. i na początku XX w. nastąpił najdynamiczniejszy w historii rozwój Ząbkowic. W śródmieściu, w miejsce strawionych ogniem domostw, zbudowano wiele nowych kamienic, powstały również nowe szpitale i szkoły, np. szkoła podstawowa nr 1 i gimnazjum nr 2. W tych samych latach wybudowano nowoczesne wodociągi miejskie (1894), a wkrótce potem nową kanalizację miejską. W 1858 r. miasto otrzymało bezpośrednie połączenie kolejowe z
Jaworzyną Śląską
, a w 1874 r. – z
Kamieńcem Ząbkowickim
. W 1905 w mieście mieszkały 8.404 osoby, w tym 98,9% Niemców, 0,6% Żydów i 0,2% Polaków. 77,7% mieszkańców było katolikami, zaś 21,7% - ewangelikami.[4]
W 1932 r., w wyniku wielkiej reformy w Niemczech zlikwidowano powiat ziębicki a miasto
Ziębice
wraz z okolicami włączono do wielkiego
powiatu ząbkowickiego
, którego stolicą pozostały Ząbkowice. Powiat ten przetrwał okres wojny i w niezmienionych granicach funkcjonuje również dziś.
Po wojnie
Miasto szczęśliwie uniknęło przejścia frontu i zniszczeń w 1945 r. Po
II wojnie światowej
Ząbkowice, przedwojenny Frankenstein, wraz z terenem Dolnego Śląska weszły w granice Polski; ludność miasta, wysiedlona do Niemiec, zastąpiona została polskimi osadnikami. W okresie powojennym, wiele indywidualnych osób angażowało się w proces renowacji i zachowania zabytków miasta. W 1964 r. odrestaurowano
Krzywą Wieżę
, którą po 23 latach ponownie udostępniono zwiedzającym, a w 1972 r. utworzono Regionalną Izbę Pamiątek przy ul. Krzywej. Tym niemniej i tu zaznaczyły się uwarunkowania społeczne, gospodarcze i polityczne PRL: architektura miasta uległa daleko idącym zaniedbaniom, których ukoronowaniem stało się wyburzenie zabytkowej, północnej pierzei rynku i zastąpienie jej niskiej jakości blokiem mieszkalnym. Lata 90. XX wieku to przede wszystkim renowacja i zmiana wyglądu rynku, kompleksowe odrestaurowanie ratusza miejskiego, zabezpieczenie ruin zamku oraz odrestaurowanie jego podziemi.
Zabytki
Kultura
W mieście istnieje kilka instytucji, które są animatorami życia kulturalnego miasta. Najważniejszą instytucją z dziedziny kultury w mieście jest Ząbkowicki Ośrodek Kultury. ZOK zajmuje się edukacja artystyczną, organizowaniem imprez rozrywkowo-kulturalnych w mieście, jest aktywatorem działań artystycznych w mieście. ZOK prowadzi również sekcje i koła zainteresowań, które zrzeszają mieszkańców miasta. Ząbkowicki Ośrodek Kultury prowadzi również kino. Do stałych imprez, organizowanych przez ośrodek należą m.in.:
- Weekend z Frankensteinem
- Polsko-Czeskie Dni Kultury Chrześcijańskiej
- Biesiada Wielkanocna
- Konkurs Piosenki "Wiosna Piosenki Śpiewa"
W mieście działa także Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy, oraz Izba Pamiątek Regionalnych im. J. Glabiszewskiego.
Kościoły i związki wyznaniowe
Kościół pow wezwaniem Św. Anny w Ząbkowicach Śląskich
Sport
W Ząbkowicach Śląskich istnieje Ośrodek Sportu i Rekreacji, który jest organizatorem wielu imprez stałych lub okazjonalnych. Posiada on w swych strukturach Halę widowiskowo-sportową (Słoneczną), "Orlika 2012", zespół boisk sportowych, Skate Park (na terenie stadionu) oraz siłownię (w hali). W mieście ponadto istnieją kluby sportowe: piłkarski
"Orzeł"
, jeździecki "Galop", Ludowe Zrzeszenie Sportowe "Rolnik" oraz klub "Polonia".
Klub jeździecki "Galop" prowadzi, prócz sekcji jeździeckiej, również sekcje gimnastyczno-woltyżerską. Zawodnicy tej sekcji odnoszą sukcesy nie tylko w kraju ale również na arenach światowych. Klub zajmuje się aktywną edukacją jazdy konnej. Prowadzi zajęcia w stopniach od podstawowego do zaawansowanego w różnych działach takich jak:
- ujeżdżenie
- skoki
- woltyżerka
Klub zajmuje się także
hipoterapią
, organizuje przejazdy bryczką, a zimą
skiring
i kuligi. Klub zdobył tytuł wielokrotnego Mistrza Polski w woltyżerce. Tytuł zdobył Adam Sułowski. Zajął on także trzecie miejsce w Amatorskich Zawodach w Ujeżdżeniu, i brał udział w Mistrzostwach Świata w
2000
roku oraz Mistrzostwach Europy w
1999
roku.
Edukacja
W mieście istnieją szkoły podstawowe, średnie, gimnazja i zamiejscowy ośrodek dydaktyczny Uniwersytetu Ekonomicznego z
Wrocławia
.
Szkoły podstawowe:
Gimnazja:
- Gimnazjum Publiczne nr 1 (dyr. Andrzej Raba)
- Gimnazjum Publiczne nr 2 ( dyr. Danuta Tracz)
Szkoły średnie:
Szkoły wyższe:
Współpraca zagraniczna
Miasto Ząbkowice Śląskie współpracuje z kilkoma miastami partnerskimi m.in. z
Czech
,
Niemiec
, czy
Rumunii
. Kontakty partnerskie z Miastem Cerveny Kostelec opierają się na wymianie doświadczeń w zakresie edukacji, kultury, sportu czy turystyki. Z miastem Wieloch Ząbkowice wymieniaja się doświadczeniami w zakresie edukacji, kultury a także w sferze gospodarki. Od
2001
roku (jeszcze nieoficjalnie) Ząbkowice Śląskie nawiązały kontakt z rumuńską gminą
Bran
.
Przyroda
Gmina Ząbkowice Śląskie, tak jak i miasto, nie są mocno zalesione. Jedynie niecałe 8% powierzchni gminy jest pokryte lasami. W okolicy miasta istnieją rezerwaty przyrody takie jak "
Skałki Stoleckie
" w okolicach wsi
Stolec
czy "
Muszkowicki Las Bukowy
" w okolicach wsi
Sieroszów
. W okolicach miasta występują złoża
magnezytu
,
niklu
,
chryzoprazów
czy
gabra
. Wydobywany jest także
sjenit
i materiały ilaste, które służą do wyrobu materiałów budowlanych.
Media
W mieście działa telewizja kablowa i wydawane są gazety:
- "Express Ząbkowicki"
- Telewizja Kablowa "Multimedia"
- "Wiadomości Powiatowe"
- "Informator Samorządowy"
- "Polski Tygodnik Regionalny"
- "Echo Tygodnia"
- "Panorama Ząbkowicka"
Bibliografia
- Ząbkowice Śląskie
2005
folder wydany staraniem UMiG Ząbkowice Śląskie wyd. I&KA
- Dolny Śląsk na weekend
2005
C. Skała, W. Brygier wyd. Pascal
- Ząbkowice Śląskie 1287-2007: ludzie, daty, fakty, Jerzy Organiściak, Bartosz Grygorcewicz, Marcin Dziedzic, Wyd. Lokalna Organizacja Turystyczna Ziemi Ząbkowickiej 2007,
.
Zobacz też
Linki zewnętrzne
Przypisy