Karelowie (nazwa własna Karjalaizet) – lud
ugrofiński
zamieszkujący pogranicze
Finlandii
i
Rosji
(
Karelia
).
Kwestia pochodzenia Karelów nie jest dokładnie zbadana i istnieje na ten temat kilka
hipotez
. Wg jednej z nich narodowość karelska uformowała się na substracie złożonym z rdzennych
plemion
południowej Karelii i południowo-wschodniej Finlandii, skąd rozprzestrzeniła się w kierunku
Morza Białego
i na wschód od jeziora
Onega
. Inna hipoteza zakłada, iż Karelowie są potomkami
plemion
ugrofińskich
, które przybyły na te tereny w pierwszej połowie I tysiąclecia n.e. i zasymilowały lub wyparły żyjące tu wcześniej ludy.
Odrębność Karelów zaznacza się na przełomie I i II tysiąclecia n.e., kiedy stworzyli własny organizm państwowy.
Uważa się, iż współcześni Karelowie także stanowią rezultat etnicznego zmieszania się
średniowiecznych
Karelów z innymi, mniej licznymi
ugrofińskimi
ludami (m.in. Weś, część
Wepsów
i in.), które
zasymilowali
, przyjmując dużo z ich języka i kultury.
Grupy etniczne
Wśród Karelów wyróżnia się kilka
grup etnicznych
, różniących się używanym
dialektem
oraz pewnymi elementami kultury.
- Karelów właściwych – stanowiących największą część populacji, zamieszkujących większą część Karelii; wśród nich pewną odrębność posiadają:
- Karelowie Twerscy (
karel.
tiverin karielaizet) – zamieszkujący w okolicach
Tweru
; wykształcili się oni z Karelów właściwych po
1617
r. w wyniku masowego exodusu Karelów opuszczających przekazywany
Szwecji
Przesmyk Karelski
i ich osadnictwa w rejonie Tweru
- Lappi – zamieszkujący w rejonie
Siegoziera
, są oni potomkami ugrofińskiego ludu, który został całkowicie zasymilowany przez Karelów
- Zachodni Karelowie – kulturowo i językowo najbliżsi
Finom
, obecnie praktycznie całkowicie przez nich zasymilowani
- Liwwików (
karel.
liügilaizet) – zamieszkujących południe Karelii, głównie w
rejonie ołonieckim
- Ludyków (
karel.
lüüdilaizet) – zamieszkujących w pobliżu jeziora
Onega
Obszary zamieszkiwania
typowy krajobraz ziemi Karelów
Karelowie zamieszkują głównie w Rosji, zwłaszcza w należącej do tego państwa
autonomicznej
Karelię
, gdzie są ludnością rdzenną, a także w
obwodzie twerskim
– (23,2 tys.), oraz w obwodach:
leningradzkim
,
murmańskim
,
archangielskim
i in. Ogółem na terenie Federacji Rosyjskiej w
2002
r. żyło 93 344 osób tej narodowości. Karelowie zamieszkują też w
Finlandii
(kilkadziesiąt tysięcy) oraz na
Ukrainie
(ok. 2 tys.),
Białorusi
i w
Estonii
(po ok. 1 tys.).
Liczebność
Liczba Karelów systematycznie spada. Jeszcze przed
II wojną światową
żyło ok. 300–350 tys. osób tej narodowości (ok. 250 tys. w ZSRR i 50–100 tys. w Finlandii), zaś obecnie – tylko ok. 110 – 150 tys. Główną przyczyną spadku liczebności tego narodu są procesy asymilacyjne oraz liczne małżeństwa mieszane, z których potomstwo deklaruje się nie jako Karelowie, a jako Rosjanie lub Finowie. Właśnie w wyniku tych procesów liczba Karelów w rejonie Tweru spadła z ponad 140 tys. w
1926
r. do 23 tys. w
2002
.
Dokładna liczba Karelów w Finlandii nie jest znana, szacunki są bardzo rozbieżne – od 30 do 200 tys., niemniej jednak populacja ta, niezależnie od jej liczebności, jest w znacznym stopniu zasymilowana i praktycznie niczym nie wyróżnia się od
Finów
. Ponadto określenie liczebności fińskich Karelów jest trudne, gdyż Finowie za Karelów uznają osoby wywodzące się z historycznej Karelii, w tym także Finów osiadłych na obszarze Przesmyku Karelskiego po tym jak opuściła go ludność karelska. Na tej zasadzie wg Finów za Karela uchodzi m.in. były
prezydent Finlandii
Martti Ahtisaari
.
Udział Karelów w populacji Karelii
Od 2. połowy
XIX w.
Karelowie, zamieszkujący obszar Karelii stanowią mniejszość narodową, a ich udział w populacji kraju systematycznie spada. Za czasów
Związku Radzieckiego
szybki spadek odsetka mieszkańców Karelii deklarujących narodowość karelską wynikał z intensywnego osadnictwa rosyjskiego w Karelii, a także procesów asymilacyjnych i zawierania małżeństw mieszanych, które doprowadziły nie tylko do spadku udziału procentowego Karelów w populacji, ale wręcz do zmniejszenia się liczby osób tej narodowości z ponad 100 tys. w latach 40. do niespełna 80 tys. w końcu lat 80.). Po rozpadzie
ZSRR
główną przyczyną dalszego zmniejszania się liczby Karelów jest niski
przyrost naturalny
, a także większy niż w przypadku innych narodów poziom emigracji, zwłaszcza wśród ludzi młodych, którzy wyjeżdżają głównie do
Finlandii
, gdzie szybko asymilują się wśród Finów.
Jakkolwiek udział w populacji na poziomie 10% sugeruje, iż Karelowie stanowią niewielką mniejszość narodową w Karelii, faktycznie sytuacja jest bardziej złożona. W południowo-wschodniej Karelii Karelów pozostało bardzo niewielu. Także w ośrodkach miejskich w całej Karelii liczba Karelów jest niewielka, natomiast dominują oni liczebnie na prowincji (poza południowym wschodem kraju): na wsiach zwykle stanowią większość ludności, także w małych miasteczkach i
osadach typu miejskiego
udział Karelów w populacji wynosi ok. 25–50%.
Udział Karelów w populacji Karelii
rok
| procentowy udział Karelów w populacji rosyjskiej Karelii | liczba Karelów ( w tys.) |
---|
1897
| 42,3% | 90,9 |
1926
| 38,2% | 99,7 |
1939
| 23,2% | 108,8 |
1959
| 13,1% | 85,3 |
1970
| 11,8% | 84,1 |
1979
| 11,1% | 81,7 |
1989
1) | 10,0% | 79,0 |
2002
| 9,2% | 65,7 |
1) dane szacunkowe
Historia
Karelowie w źródłach historycznych
Karelowie wymieniani są w różnych źródłach historycznych: staroruskich kronikach,
skandynawskich
sagach
,
bullach
papieskich
, a nawet opisach podróży podróżników
arabskich
.
Pierwsza pisemna wzmianka o Karelach pochodzi z
VI w.
n.e. i znajduje się w księdze
Jordanesa
O pochodzeniu i historii
Gotów
. Opisując i wymieniając narody pokonane przez wodza gockiego Germanaricha wymienił on także lud o nazwie «Thiudos in Aunxis», które to miano obecnie rozszyfrowuje się jako
Czudowie
Ołonieccy
(w
języku karelskim
miasto
Ołoniec
nosi nazwę Anus, a w
fińskim
– Aunus). Zdaniem badaczy wyliczenie narodów znajdujące się w tej księdze jest jeszcze starsze i zostało przez Jordanesa przepisane z dokumentu, który nie dotrwał do naszych czasów.
Inna, relatywnie wczesna pisemna wzmianka o Karelach pochodzi z końca
VII
w. i dotyczy władcy
duńskiego
(lub
gockiego
) – Ivara Vidfamne, który poniósł klęskę i zginął w bitwie w niezidentyfikowanej miejscowości nazywanej Karelskie Zalewy (prawdopodobnie nazwa ta nawiązuje do rozpowszechnionego na
Przesmyku Karelskim
typu
wybrzeża
). Zdarzenie to zostało opisane w
Gesta Danorum
oraz w Sadze o Inglingach.
Natomiast pierwsze pisemne wzmianki o Karelach – Ludynkach pochodzą z napisanej w latach
921
–
922
księgi
muzułmańskiego
podróżnika
Ahmeda ibn Fadlana
,w której opisuje m.in. lud o nazwie Luud-aana, pod którą to nazwą kryje się południowy odłam dzisiejszych Karelów – Ludynkowie. Charakterystyczne jest, iż pochodzące z nieco późniejszego okresu kroniki
ruskie
traktują Ludynków i Karelów jako odrębne ludy.
Dzieje Karelów
Niezależnie od kontrowersji, jakie w nauce wywołuje kwestia pochodzenia Karelów, pewne jest, iż podstawą do wykształcenia się odrębnej od
Finów
narodowości było przyjęcie
prawosławia
i wpływy kultury słowiańskiej, zwłaszcza rosyjskiej.
W
VIII
–
XI w.
Karelowie utrzymywali ożywione kontakty handlowe ze
Słowianami
, a także z
Normanami
i
Bułgarami Nadwołżańskimi
. W okresie tym znaleźli się oni w sferze wpływów
Rusi Kijowskiej
, a po jej rozpadzie w
XII w.
– w zależności od
Republiki Nowogrodzkiej
. Początkowo, do lat 70.
XIII w.
była to zależność o charakterze lennym, a w latach następnych
Karelia
bezpośrednio weszła w skład państwa nowogrodzkiego.
W owym czasie główną dzielnicę kraju, o największym zaludnieniu i najbardziej rozwiniętą gospodarczo stanowiła południowo-zachodnia część
Karelii
, zwłaszcza
Przesmyk Karelski
, który skupiał prawdopodobnie blisko połowę całej karelskiej populacji. Ówczesnym centrum plemiennym (a potem administracyjnym) był
gród
Koriela (obecnie
Prioziorsk
).
W
1227
r. Karelowie zostali formalnie
schrystianizowani
przez ruskiego księcia Jarosława Wsiewołodowicza.
W wiekach następnych
prawosławni
Karelowie walczyli wspólnie z Nowogrodzianami przeciw niemieckim i szwedzkim próbom ekspansji w rejonie
Morza Bałtyckiego
.
W okresie zależności Karelów od
Nowogrodu
społeczeństwo przeszło od opisywanej we wspólnym dla
Finów
i Karelów
eposie
Kalewala
wspólnoty plemiennej o charakterze rodowym, do
feudalizmu
. Wraz z rozpadem wspólnoty
rodowej
w
XII
–
XIV
w. rozpoczął się proces konsolidacji plemion karelskich i wytworzenia się karelskiej wspólnoty
kulturowej
. W tym czasie także uformowała się ostatecznie
narodowość
karelska.
W
1478
r.
Karelia
wraz z innymi ziemiami dotychczas wchodzącymi w skład Nowogrodu weszła w skład państwa rosyjskiego.
W okresie następnym karelscy
chłopi
popadli w zależność
pańszczyźnianą
. Pewnym ewenementem było, iż najczęściej panem feudalnym byli nie rosyjscy możni, lecz
klasztory
prawosławne.
W końcu
XVI w.
ponownie rozpoczęła się szwedzka ekspansja w na ziemie Karelii. W
1581
Szwedzi
zdobyli Korielę i zajęli cały
Przesmyk Karelski
, a także pewne inne obszary, na których pozostawali do roku
1595
r., kiedy to ziemie te odzyskała
Rosja
. Jednak już po 16 latach, w
1611
r. po sześciomiesięcznym oblężeniu twierdza
Koriela
padła ponownie. W traktacie pokojowym z
1617
r. zwanym pokojem stołbowskim
Rosja
zmuszona była odstąpić
Szwecji
całość ziem
Przesmyku Karelskiego
a także pewne inne obszary. W wyniku tej cesji terytorialnej miał miejsce masowy exodus
prawosławnych
Karelów, którzy po opuszczeniu ojczystych ziem osiedlili się w innych częściach Karelii oraz w centralnej Rosji, zwłaszcza w rejonie
Tweru
, i pobliskich miasteczek
Lichosławl
,
Bieżeck
, Maksaticha i
Wiesiegonsk
, gdzie osiadło ok. 25.000–30.000 osób. Nie jest znana dokładna liczba wszystkich uchodźców, jest jednak pewne, iż swoje domy opuściła ponad połowa Karelów; powstała w wyniku karelskiego osadnictwa w pobliżu Tweru populacja tzw. Karelów Tweskich (która jako jedyna spośród wygnańców zachowała świadomość narodową) w
1926
r. była blisko połowę liczniejsza od populacji Karelów na ojczystych ziemiach (140,6 tys. wobec 99,7 tys.), co świadczy o skali migracji z początku
XVII wieku
). W latach
1937
-
39
na terenach tych, w ramach ówczesnego
obwodu kalinińskiego
funkcjonował
Karelski Okręg Narodowościowy
.
W połowie
XIX w.
w wyniku osadnictwa rosyjskiego w Karelii Karelowie zaczęli stanowić mniejszość na swych ziemiach.
W czasie zamętu i wojny domowej w Rosji, jakie nastały po wybuchu
rewolucji październikowej
Karelowie spróbowali uzyskać niepodległość. W
1918
r. w północnej części
Karelii
, w Uchcie (dzisiejsza
Kalewała
), proklamowane zostało niepodległe państwo karelskie. W wyniku intensywnych walk do
1920
r.
Armia Czerwona
odzyskała większość obszaru republiki, a do
1922
r. Rosjanie ostatecznie pokonali powstańców i udzielających im pomocy Finów i zlikwidowali Republikę w Uchcie.
W
październiku
1921
r. w północno-zachodniej części Karelii Karelowie ponownie wszczęli powstanie, tym razem o charakterze chłopskim, a spowodowane było ono brakiem żywności i zmuszaniem chłopów do pracy. Mimo pomocy ze strony
Finlandii
także to powstanie zostało stłumione przez
Armię Czerwoną
.
W okresie
ZSRR
Karelom przyznano autonomię: utworzono istniejącą do dziś (w zmienionej formie ustrojowej)
Republikę Karelii
(
1920
, od
1923
r. pn.
Karelska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka
) oraz
Karelski Okręg Narodowościowy
w rejonie Tweru (pewna autonomia od
1922
r., formalnie okrąg powstał w
1937
, istniał do
1939
r.).
Karelowie a Finowie
Jeszcze ok. tysiąca lat temu przodkowie dzisiejszych Karelów i przodkowie dzisiejszych
Finów
wchodzili w skład jednej grupy
plemion
bałtyckofińskich
, posiadającej wspólną kulturę, język i religię. Prawdopodobnie plemiona te dały by początek jednemu
narodowi
, gdyby nie czynniki zewnętrzne. Na fakt, iż mniejsza część owej grupy dała początek narodowi karelskiemu, a większość - Finom, wpływ miał głównie czynnik religijny i związana z nim kwestia kulturowo-polityczna. Wschodnia część plemion karelo-fińskich znalazła się bowiem pod politycznym i kulturowym wpływem prawosławnej Rusi, zaś zachodnia część - pod władzą katolickiej (a następnie luterańskiej) Szwecji. Spowodowało to powstanie różnic kulturowych pomiędzy oboma pokrewnymi grupami ludów i wytworzenie się wzajemnej niechęci, czy wręcz wrogości, wyrazem której było m.in. to, iż po zajęciu Przesmyku Karelskiego przez Szwecję (władającą wówczas ziemiami Finlandii), zdecydowana większość karelskich mieszkańców tych terenów zdecydowała się na opuszczenie ojczystej ziemi i osiedlenie się w głębi Rosji, byle tylko nie zostać pod władzą szwedzką (co odróżniało ich od luterańskich Finów, którzy w zasadzie nie mieli nic przeciwko szwedzkim rządom). Sytuację tę porównać można do stosunków obecnie panujących pomiędzy
Serbami
i
Chorwatami
- dwa posiadające wspólne korzenie ludy, używające
dialektu
jednego
języka
(
serbskochorwackiego)
, na skutek znalezienia się w sferze oddziaływań dwu różnych kultur, wytworzyły odrębną narodowość, kulturę i wzajemną niechęć, która w ostatnich latach
XX wieku
zaowocowała
czystkami etnicznymi
i mordami na tle narodowościowym. Analogiczna sytuacja do początku
XX wieku
łączyła/dzieliła Karelów i Finów.
Sytuacja zmieniła się po uzyskaniu przez Finlandię niepodległości (
1917
/
18
). Karelowie, którzy wspólnie z Finami od ponad stu lat znajdowali się w jednym państwie nie żywili już ku nim specjalnej wrogości, i ci spośród Karelów, którzy znaleźli się na terenach nowo powstałego państwa szybko ulegli
fennicyzacji (finizacji)
. Karelska kultura bowiem, pod względem rozwoju materialnego, stała niżej od kultury fińskiej - była typową kulturą chłopską, w której nie wykształciła się dotąd warstwa inteligencji, stąd pozostawanie pod jej wpływem było postrzegane jako wyraz zacofania. W tym samym czasie w ZSRR wśród Karelów zaczęła wykształcać się warstwa inteligencji narodowej; rozwój ten był jednak dość powolny - często wywodzący się spośród Karelów ludzie wykształceni, z powodu
oportunizmu
często przyjmowali rosyjską świadomość narodową.
W ostatnich latach istnienia ZSRR, a zwłaszcza po jego rozpadzie, liczni Karelowie z powodów ekonomicznych wyemigrowali do Finlandii, gdzie szybko ulegli fennicyzacji (spowodowało to szybki i znaczący spadek udziału Karelów w populacji Republiki Karelii). Głównym bowiem czynnikiem dzielącym dotąd Karelów i Finów był czynnik religijny, i gdy z powodu polityki planowej
ateizacji
w ZSRR, oraz procesów sekularyzacyjnych (w praktyce owocujących słabnięciem, czy wręcz zanikiem postaw religijnych) w Finlandii czynnik ten stracił swe znaczenie, zmiana poczucia przynależności narodowej stała się sposobem na, z jednej strony - wyrwanie się ze wciąż postrzeganej jako gorsza kultury karelskiej, a z drugiej - na niepozostawanie mniejszością narodową w kraju, który z racji lepszych perspektyw życiowych wybrało się na nową ojczyznę. Zmiana ta stała się tym łatwiejsza, im bardziej zanikła w społecznej świadomości pamięć o wzajemnej wrogości obu grup (zaistniała tutaj analogiczna sytuacja jak w przypadku wielu
polskich
mieszkańców
Śląska
- podczas gdy jeszcze dwa-trzy pokolenia wcześniej ich przodkowie zbrojnie walczyli o oderwanie się od Niemiec, w latach 70. i 80. potomkowie
powstańców śląskich
dość masowo przyjmowali
obywatelstwo
niemieckie i
emigrowali
do
RFN
).
Tradycje karelskie
W
XX w.
rodzime tradycje karelskie zostały praktycznie wyparte przez rosyjską (i radziecką) wersję kultury popularnej. Obecnie władze rosyjskiej Karelii oraz wschodnich prowincji Finlandii oraz organizacje pozarządowe czynią starania o zachowanie i rozpowszechnianie wśród młodego pokolenia wiedzy o tradycjach i kulturze karelskiej. Aktualnie centrum kulturalnym Karelów jest miasto
Pietrozawodsk
.
Folklor
Folklor
karelski obejmuje stare pieśni
epickie
(tzw.
runy
), których wykonywaniu towarzyszył
akompaniament
w postaci gry na lokalnym szarpanym instrumencie. Oparty na tradycyjnych, wspólnych dla Finów i Karelów runach, fińsko-karelski
epos
Kalevala
został w znacznej części spisany właśnie wśród Karelów, zamieszkujących okolice osady
Uchta (obecnie Kalewała)
w północnej Karelii.
Poza runami szeroko rozpowszechnione były także inne rodzaje twórczości: pieśni liryczne, obrzędowe (np.
ślubne
) i in., a także zawodzenia, zaklęcia, bajki (zwykle o zwierzętach), przysłowia, zagadki itp. W
XIX w.
pojawiły się rymowane piosenki i utwory nawiązujące formą do rosyjskich
czastuszek
. W Karelii środkowej od dawna wykonywano też fińskie pieśni
chóralne
, zwykle o
żartobliwej
treści oraz pieśni o treści miłosnej.
Tradycyjne zajęcia
Tradycyjnymi gałęziami Karelów było
rolnictwo
i
hodowla
zwierząt oraz
rybołówstwo
i
myślistwo
a także
rzemiosło
.
Jako sposób prowadzenia gospodarki rolnej przez długi czas utrzymywała się
trójpolówka
. Głównymi roślinami uprawnymi były:
żyto
,
jęczmień
,
owies
,
groch
,
rzepa
i
rzodkiew
, od lat 40.
XIX w.
–
ziemniaki
, a od początku
XX w.
także
brukiew
,
cebula
,
marchew
i
buraki
.
Hodowla obejmowała
bydło
, niskorosłe
konie
,
owce
, a na południu też
świnie
. Na północy chowano
renifery
.
Wcześnie wśród Karelów rozpowszechnił się wyrób
smoły
i
dziegciu
. Od średniowiecza rozwijało się prymitywne
hutnictwo
, którego podstawą były
dymarki
.
Tradycyjnymi rodzajami
rzemiosła
były
kowalstwo
,
bednarstwo
, wyrób broni,
tkactwo
,
ceramika
, obróbka drewna i
metali
oraz rzeźbienie w drewnie. Od
XIX w.
głównym źródłem dochodów był wyręb lasu i wstępna obróbka drewna przed wysłaniem go do innych części
Rosji
.
Obecnie nadal dla większości Karelów żyjących na terenach ojczystych ziem głównym źródłem utrzymania jest praca w zawodach związanych z szeroko pojętą eksploatacją
lasów
(
przemysł drzewny
, celulozowo-papierniczy i in.) a także
rolnictwo
.
Rodzina
Wśród Karelów bardzo długo funkcjonował tradycyjny typ
rodziny
. Do końca
XIX w.
wśród Karelów funkcjonowały wielkie 3–4 pokoleniowe rodziny, liczące nawet do 30 i więcej osób. W jej obrębie prowadzono gospodarkę i to rodzina była właścicielem majątku – domu, sprzętów, ziemi itd.
W
XX w.
Karelowie przyjęli wzorce obyczajowo-społeczne typowe dla współczesnych społeczeństw europejskich i nastąpił rozpad wielkiej rodziny. Obecnie przeciętne gospodarstwo domowe liczy 3 członków.
Odzież
Mężczyzna karelski (ok.
1900
r.)
Tradycyjna odzież Karelów przypomina ubiór stosowany przez Rosjan zamieszkujących północną część kraju.
Podstawą odzieży kobiet stanowiły różne rodzaje
koszul
, od
XVI
w. też sarafany (długie
suknie
bez
rękawów
), bluzy i
spódnice
. Na głowach noszono chusty.
Odzież męska składała się z
koszuli
ze skośnym kołnierzem oraz spodni z niskim krokiem. Charakterystycznym elementem męskiego ubioru była chustka wiązana u szyi oraz pasek z dzianiny.
W okolicach jeziora
Onega
noszony był także inny, rdzennie karelski typ spódnicy (hurstut), będący niezszytym płatem tkaniny; u Karelów
ołonieckich
noszono kilka warstw spódnic, jedna na drugiej. U północnych Karelów kobiety nosiły charakterystyczny typ koszul zapinanych (lub zawiązywanych) na plecach.
Typowe karelskie obuwie wykonywane było z brzozy, skóry lub futra. Znane były także
walonki
.
Odzież i obuwie były zwykle bogato zdobione różnego rodzaju motywami antropomorficznymi, roślinnymi i
geometrycznymi
.
Pożywienie
Podstawę tradycyjnej kuchni karelskiej stanowiły ryby słodkowodne w różnej postaci: solone, suszone i
wędzone
, a także pozyskiwane z lasów produkty roślinne i zwierzęce. Potrawę narodową stanowi zupa rybna (
ucha
) na północy zagęszczana
mąką
, a na południu – podawana z
ziemniakami
lub
kaszą
. Rozpowszechniony jest pewien rodzaj klusek z nadzieniem ziemniaczanym lub z kaszy, a także
owsa
bliny
. Wypiekany był także gatunek kwaśnego,
chleba
, a na północy i w środkowej Karelii – przaśny chleb w formie placka z dziurą w środku. Niektóre dania (np.
pierogi
) przyjęte od Rosjan uważających je pożywienie codzienne, u Karelów stanowiły żywność odświętną. Narodowym napojem od
XIX w.
pod wpływem rosyjskim stała się
herbata
, a na północy –
kawa
, które zastąpiły powszechny niegdyś kwaskowy napój wyrabiany na bazie
rzepy
.
Język
Karelowie posługują się
językiem karelskim
, a także – coraz częściej –
językiem rosyjskim
i
fińskim
. Ten ostatni praktycznie wyparł ojczystą mowę wśród Karelów zamieszkałych w
Finlandii
, gdzie jedynie ok. 5–10 tys. osób, głównie starszych, posługuje się karelskim.
dialekty i zasięg języka karelskiego ok.
1930
r. (od tego czasu obszar zamieszkany przez ludność karelojęzyczną skurczył się)
Legenda:
1 i
2 – dialekt karelski właściwy
3 – dialekt ludycki
4 – dialekt ołoniecki
5 – wywodzące się z karelskiego właściwego dialekty Karelów którzy po pokoju stołbowskim (
1617
r.) osiedlili się w różnych częściach
Rosji
właściwej, zwłaszcza w rejonie
Tweru
.
Ojczysty
język
Karelów należy
języków ugrofińskich
wchodzących w skład
rodziny uralskiej
; karelski umiejscawiany jest w obrębie podgrupy
bałtyckofińskiej
języków fińskich
.
Jest blisko spokrewniony z
fińskim
(dawniej traktowany był niekiedy, zwłaszcza przez badaczy fińskich, jako
dialekt
fińskiego
) oraz
estońskim
.
Jako odrębny od innych
języków bałtyckofińskich
, zwłaszcza
fińskiego
język karelski wykształcił się prawdopodobnie nie wcześniej niż w
XII
w.
Na rozwój języka silny wpływ wywarły
języki słowiańskie
, zwłaszcza
język rosyjski
, w mniejszym stopniu – także
bałtyckie
i
germańskie
(
szwedzki
). Język ten przyswoił sobie także pewną liczbę słów, zwłaszcza związanych z
religią
i
liturgią
, wywodzących się z
greki
. Język karelski zachował pewne
archaiczne
cechy, które w wyniku rozwoju zanikły w pokrewnym mu
języku fińskim
.
Przez długie lata język karelski pozostawał gwarą warstw niewykształconych, jako
język literacki
stosowano na ziemiach należących do
Rosji
–
język rosyjski
, a w
Finlandii
–
szwedzki
, a potem –
język fiński
, który, jako pokrewny karelskiemu szybko go wyparł.
Język karelski nie ma w żadnym kraju charakteru urzędowego (tzn. akty prawne nie są publikowane w tym języku), jednak w rosyjskiej
Karelii
cieszy się pewnymi przywilejami, m.in. w systemie oświatowym.
Dialekty
Język karelski posiada silnie zróżnicowane
dialekty
, zwykle grupowane w 3 zespoły:
Piśmiennictwo i literatura
Najstarszy znaleziony zabytek piśmiennictwa w języku karelskim pochodzi z
XIII
w., a do jego zapisu zastosowano
cyrylicę
. W latach następnych zapisy w tym języku pojawiały się sporadycznie. Język karelski, jako mowa niższych warstw społeczeństwa był w twórczości literackiej zastępowany językami rosyjskim i fińskim.
Największym zabytkiem literatury karelskiej jest pochodzący z I tys. n.e. epos
Kalevala
, który został spisany w
XIX w.
w języku fińskim.
W latach 30.
XX w.
pojawiło się piśmiennictwo w
alfabecie
opartym na
cyrylicy
, jednak od lat 40. do zapisu stosowano
alfabet łaciński
, przy czym zasady pisowni oraz dodatkowe litery zapożyczone zostały z ortografii fińskiej.
W latach 30. i 40. wydano języku karelskim ok. 50 książek.
Piśmiennictwo karelskie było prowadzone w kilku dialektach, dopiero w latach 80.
XX w.
wypracowana została jedna forma literacka języka karelskiego. Od tej pory powoli rozwija się piśmiennictwo karelskie, jednak jest to proces powolny, który ostatnio został jeszcze wyhamowany poprzez postępujący spadek osób posługujących się tym językiem.
Zobacz też
Linki zewnętrzne