Wołosi - zbiorcza nazwa różnych grup etnicznych zamieszkujących pierwotnie
Półwysep Bałkański
, posługujących się
językami wschodnioromańskimi
.
W skład tej grupy wchodzą np.
Arumuni
- czyli Wołosi z pogranicza grecko-albańsko-macedońskiego. Pochodzenia wołoskiego są również dzisiejsi
Rumuni
i
Mołdawianie
, choć od połowy XIX wieku już raczej nie określa się ich w ten sposób.
Pochodzenie i wieloznaczność
etnonimu
Wołoch
Określenie Vlach pochodzi od germańskich słów walh/wealh i oznaczało początkowo człowieka posługującego się
językiem celtyckim
, później
romańskim
[1]. Jest więc egzoetnonimem (nazwa nadana przez przedstawicieli obcej grupy). To samo pochodzenie mają słowa
Walon
,
Walijczyk
czy
Włoch
.
Pod etnonimem Wołoch, na przestrzeni wieków znanych było wiele różnorodnych społeczeństw, niekoniecznie spokrewnionych genetycznie czy kulturowo. W XII w. Wołochami określano koczowników ze stepów czarnomorskich -
Kumanów
, takie pochodzenie miał
Asen I
- władca średniowiecznej
Bułgarii
(a właściwie Państwa Bułgarów i Wołochów). W XVII wieku, w
Slawonii
etnonimem 'Wołoch' określano zarówno pasterzy górskich, jak i emigrantów z południa, przy czym terminem tym obejmowano również
Serbów
[2].
Pochodzenie i migracje
Ogólne zarysy genezy Wołochów są znane, jednak szczegóły nie są wyjaśnione – istnieje na ten temat kilka konkurencyjnych hipotez. Głównym punktem spornym jest lokalizacja kolebki Wołochów. I tak:
Hipotetyczne trasy migracji ludów romańskojęzycznych według teorii dako-rumuńskiej
- według teorii dako-rumuńskiej, która dominowała do niedawna w literaturze rumuńskiej Wołosi – a w każdym razie ten ich odłam, który później utworzył naród rumuński – są ludnością autochtoniczną na terenie późniejszej
Rumunii
(
Mołdawii
,
Wołoszczyzny
i
Siedmiogrodu
).
- poza Rumunią dominuje teoria, że Wołosi wywodzą się z południowych Bałkanów, skąd przywędrowali na tereny obecnej Rumunii pod koniec I tysiąclecia n.e. bądź nawet na początku II tysiąclecia n.e. Jako kolebkę Wołochów współcześni autorzy wskazują zwykle zromanizowane obszary
cesarstwa wschodniego
- obszary dzisiejszych
Macedonii
,
Serbii
i
Bułgarii
. Teoria ta jest akceptowana współcześnie także przez część badaczy rumuńskich.
Teoria dako-rumuńska od XIX wieku była mocno forsowana przez historyków rumuńskich. Wydaje się jednak, że powstała jako wsparcie tendencji państwowotwórczych w okresie powstawania Rumunii, a szczególne w czasie forsowania koncepcji tzw. "Wielkiej Rumunii" na przełomie XIX i XX wieku, spełniając funkcję argumentu dla roszczeń terytorialnych np. w sporze z Węgrami o
Siedmiogród
. W rzeczywistości nie ma żadnych dowodów na istnienie jakichkolwiek większych grup ludności romańskiej na terytorium obecnej Rumunii po wycofaniu się stamtąd Rzymian a przed X wiekiem.
Dodatkowych argumentów przeciwko teorii dako-rumuńskiej dostarczają badania lingwistyczne nad
językiem rumuńskim
:
- brak w nim słów pochodzenia wschodniogermańskiego (od
Gepidów
)
- występują natomiast wspólne słowa z
językiem albańskim
(co najmniej 50 słów)[1].
W każdym razie jest obecnie niekwestionowane, że
etnos
wołoski wywodzi się ze
zromanizowanej
ludności
trackiej
i
iliryjskiej
(a być może również
dackiej
) – czy to zamieszkującej
Półwysep Bałkański
, czy sąsiadujące z Bałkanami tereny karpackie i naddunajskie. Po rozpadzie administracji rzymskiej na Bałkanach i inwazji
Słowian
we wczesnym średniowieczu ludność romańska została wyparta w tereny górskie, gdzie przyjęła pasterski tryb życia. W
średniowieczu
Wołosi byli na Bałkanach istotnym elementem etnicznym.
Najstarsze pisemne wzmianki o Wołochach znajdujemy w źródłach bizantyńskich. W VIII wieku odnotowano w Macedonii Egejskiej miejscowość Vlahorihini, zaś w latach 976-980 sam lud żyjący na terenach dzisiejszego pogranicza grecko-macedońsko-albańskiego (tereny obecnie zamieszkiwane przez
Arumunów
). Kolejne bizantyjskie źródła pisane odnotowują ekspansję Wołochów:
Równoczesnie w X wieku część Wołochów miała przenieść się bardziej na południe, na obszary współczesnej
Grecji
, zachowując jednak łączność z pobratymcami pozostałymi na północy[3].
Po rozbiciu przez
Normanów
Cesarstwa Bizantyjskiego
w
Tesalii
i
Epirze
powstała
Wielka Wołoszczyzna
- jeden z przejściowych bytów politycznych w tym regionie. W XII-XIII razem z
Bułgarami
Wołosi utworzyli wspólny byt polityczny – drugie Cesarstwo Bułgarskie (oficjalnie Cesarstwo Wołochów i Bułgarów). Następnie, po ustąpieniu
Mongołów
w połowie XIII wieku, Wołosi na częściowo wyludnionych terenach między
Karpatami
a
Dunajem
i
Dniestrem
utworzyli kilka państewek, zjednoczonych później w dwa organizmy państwowe -
Mołdawię
i
Wołoszczyznę
. Na tych obszarach osadnictwo wołoskie nawarstwiło się na osiadłych tu Słowian i koczownicze
ludy tureckie
. W
XIX wieku
z połączenia księstw wołoskiego i mołdawskiego powstało pierwsze nowożytne państwo wołoskie -
Rumunia
, do której przyłączono później zasiedlone również przez Rumunów
Dobrudżę
,
Siedmiogród
i
Banat
.
Następna fala migracji, zwana
kolonizacją wołoską
, wyszła z południowych Karpat i wzdłuż łańcucha Karpat wschodnich i zachodnich dotarła aż do
Orawy
i
Moraw
. Migracja ta miała jednak etniczny charakter wołoski tylko w swej pierwszej fazie, do czasu wchłonięcia elementu ruskiego i polskiego.
W
XVI wieku
migracja ludności wołoskiej praktycznie zakończyła się. Stało się to za przyczyną m.in. umocnienia
systemu feudalnego
zarówno na terenach księstw naddunajskich, jak i Siedmiogrodu należącego do
Węgier
, a także przez zaawansowanie procesów asymilacyjnych, zastępowanie prawa osadnictwa wołoskiego prawem miejscowym itp.
Migracje te nie doprowadziły jednak do zaniku kultury wołoskiej na południowych Bałkanach - istnieje ona do dziś, choć w reliktowej formie. Silnie zasymilowane ludy wołoskie do dziś zamieszkują
Tesalię
(gdzie podczas II wojny światowej próbowano utworzyć arumuńskie państwo -
Księstwo Pindosu
),
Epir
i
Macedonię
. Asymilacja wynikła z braku własnego państwa i z intensywnego ograniczania kultury wołoskiej przez powstające od
XIX wieku
mocno nacjonalistyczne państwa.
Wyznanie
Wołosi byli na ogół
wyznania prawosławnego
. Charakterystyczną cechą jest upodobanie do
św. Dymitra
. Przy lokacji wsi, na ogół była też lokalizowana
cerkiew
wraz z uposażeniem. Charakterystyczne jest jednak to, że cerkiew była zależna od
kniazia
, który dysponował jej dobrami i osadzał
popów
. Cerkiew lokowana była w centrum osady, zaś
monastyr
na obrzeżu wsi.
Zajęcia
Panuje opinia iż Wołosi trudnili się jedynie
pasterstwem transhumancyjnym
(pół-osiadły tryb życia z pasterstwem w górach jako postawą egzystencji). Pogląd ten wziął się stąd, że w istocie do XX w. Wołosi bałkańscy zostali zmarginalizowani, głównie poprzez procesy asymilacyjne a także masowe migracje, i dotrwali jako etnos głównie w izolowanych enklawach w rejonach górskich, gdzie z natury prymitywne sposoby gospodarowania są trwalsze. Natomiast przed wiekami Wołosi posiadali również swoje elity, piśmiennictwo (w XVIII w. wydawane były gazety w języku wołoskim), kulturę, politykę (słynny
Ali Pasza
z
Tepeleny
był Wołochem) etc.
Wędrowni Wołosi zanosili na tereny górskie oryginalny sposób wypasu owiec przyjęty do dziś przez mieszkańców
Karpat
(
Łemków
,
górali
). W miarę asymilacji oraz wprowadzania prawa miejscowego przechodzili oni na rolniczy tryb życia. Budowali stałe wsie, przedstawiciele elit wołoskich (tzw. kniaziowie) obejmowali urzędy dostępując zaliczenia w poczet
szlachty polskiej
.
Język
Ludy romańskojęzyczne we współczesnej Europie Środkowej
Ze względu na brak źródeł pisanych niewiele wiadomo dziś o języku, którym posługiwali się Wołosi po wywędrowaniu ze swojej
bałkańskiej
kolebki w
średniowieczu
. Genetycznie zaliczyć go można do grupy
języków wschodnioromańskich
, przy czym ze względu na swoją historię można go zaliczyć do
języków kreolskich
("języków mieszanych")[4].
Zasadniczo dialekty wołoskie opierały się na
łacinie
, ale w formie odległej od klasycznej łaciny antycznej; będąc kontynuacją łaciny ludowej ("wulgarnej").
Podziały
Wśród Wołochów wyróżnia się kilka grup:
- Dakorumuni, czyli
Rumuni
- zamieszkujący
Rumunię
,
Mołdawię
,
Ukrainę
,
Serbię
,
Węgry
,
Słowację
i
Bułgarię
,
-
Arumuni
, zamieszkujący
Grecję
,
Albanię
,
Rumunię
,
Macedonię
,
Bułgarię
i
Serbię
,
-
Meglenorumuni
,
Kucowołosi
zamieszkujący
Grecję
i
Macedonię
,
-
Istrorumuni
, zamieszkujący
Chorwację
,
-
Morlachowie
w Górach Dynarskich, lud wymarły.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 1,2
Tadeusz A. Olszański
Wołosi - zapomniany lud Bałkanów, w: Płaj. Almanach karpacki, nr 21 (jesień 2000), ISSN 1230-5898 (zob.
fragm.
)
- ↑
Hammel, E. A. and Kenneth W. Wachter, 1995, The Slavonian Census of 1698
- ↑ Florin Curta, Southeastern Europe in the Middle Ages, 500-1250
- ↑ Aleksander Morgenbesser: Przyczynek do dziejów Mołdawii od założenia państwa aż do wygaśnięcia dynastyi Dragosza; Lwów, Nakładem autora 1892
Bibliografia
-
Juliusz Demel
Historia Rumunii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław - Warszawa - Kraków 1970
-
Tadeusz A. Olszański
Wołosi - zapomniany lud Bałkanów, w: Płaj. Almanach karpacki, nr 21 (jesień 2000), ISSN 1230-5898 (zob.
fragm.
)
- Piotr Nowicki Spotkałem nawet prawdziwych Wołochów, w: Płaj. Almanach karpacki, nr 17 (jesień 1998), ISSN 1230-5898
-
Grzegorz Jawor
Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu, wydanie II uzupełnione, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2004,
- Jan Szymik, Leszek Richter (red.) Wołoskie dziedzictwo Karpat, Sekcja Ludoznawcza ZG PZKO, Czeski Cieszyn 2008,