Język grecki klasyczny, inaczej greka klasyczna - stadium rozwojowe
języka greckiego
, używanego w okresie klasycznym (500 r. p.n.e. - 350 r. p.n.e.)
starożytnej Grecji
. Był to jeden z ważniejszych języków starożytności, rozpowszechniony na znacznych obszarach
Półwyspu Bałkańskiego
i
Azji Mniejszej
oraz na
Cyprze
. Dzisiaj ten język można studiować na
filologii klasycznej
. Był to język bogatej literatury, w okresie klasycznym działali
Tukidydes
,
Arystofanes
,
Platon
, mówcy ateńscy.
Zasięg głównych dialektów języka greckiego ok. 400 r. p.n.e.
Zróżnicowanie dialektalne
Klasyczny język grecki charakteryzował się dużym zróżnicowaniem - występowały liczne dialekty, ukształtowane już w
okresie archaicznym
, ich wczesne formy zaświadczone są m.in. w dziełach
Homera
(zob.
greka homerycka
). Wyróżnia się cztery główne zespoły dialektów:
- Zespół jońsko-attycki - obejmujący:
- a)
dialekt attycki
z
Attyki
i północnych wybrzeży
Morza Egejskiego
;
- b)
dialekt joński
z południowo-zachodnich wybrzeży
Azji Mniejszej
oraz
Cykladów
i
Sporadów Północnych
(łącznie z
Eubeą
);
- a)
dialekt dorycki
- właściwie grupa dialektów używanych na terenach
Lakonii
,
Mesenii
,
Argolidy
i
Koryntu
, a także
Krety
i wysp
Dodekanezu
oraz części
Epiru
i północnych
Wysp Jońskich
(m. in. na
Kerkyrze
).
- b) dialekty północno-zachodnie (włączane często do zespołu doryckiego), rozpowszechnione w północno-zachodniej części
Peloponezu
, oraz w
Etolii
,
Akarnanii
,
Fokidzie
, częściowo też w
Epirze
i na
Wyspach Jońskich
.
Wśród językoznawców nie ma zgody, czy słabo zaświadczony
starożytny język macedoński
z obszarów
Macedonii Greckiej
należy uznać za osobny
język helleński
, czy też włączyć go do dialektów greki klasycznej. Dialekty attycki, joński, dorycki i eolski - z racji dużego stopnia poświadczenia w tekstach literackich - nazywane są głównymi dialektami greki klasycznej. Wszystkie dialekty języka greckiego były wzajemnie zrozumiałe i mieszkańcy różnych rejonów
Hellady
nie mieli problemów z porozumiewaniem się.
Starożytni autorzy stosowali często określony dialekt jako wyróżnik formalny gatunku literackiego, np. epika i wczesna historiografia nawiązywały do języka
Homera
(opartego przede wszystkim na dialektach
jońskim
i eolskim), liryka subiektywna
Safony
i
Alkajosa
powstała w dialekcie eolskim, a liryka chóralna (
Pindar
) i
bukolika
(
Teokryt
) w
dialekcie doryckim
. W
dialekcie attyckim
wypowiadała się znaczna większość pisarzy okresu klasycznego. Z drugiej strony u wielu autorów tej epoki pojawiają się też ślady innych dialektów (np.
Ajschylos
i
Sofokles
obok dialektu attyckiego stosowali też joński i dorycki). Stosunkowo najmniej wpływów z innych dialektów ma
proza
attycka (
Tukidydes
,
Platon
,
Ksenofont
) oraz u mówców ateńskich (
Izokrates
,
Demostenes
,
Lizjasz
).
W
okresie hellenistycznym
liczne odmiany języka zlały się w jeden wspólny, dając początek
grece koine
(opartej jednak w znacznej mierze na dialekcie attyckim).
Gramatyka
Greka klasyczna jest językiem o rozbudowanej
fleksji
, odziedziczonej w dużym stopniu po języku
praindoeuropejskim
.
Deklinacja
Rzeczownik
posiada jeden z trzech
rodzajów
, a
przymiotnik
,
rodzajnik
, część
zaimków
i
liczebników
odmienia się przez nie (podobnie jak w
języku polskim
):
- rodzaj męski (masculinum)
- rodzaj żeński (femininum)
- rodzaj nijaki (neutrum)
- Ponadto rzeczowniki, przymiotniki, rodzajnik i zaimki odmieniają się przez trzy
liczby
:
- liczba pojedyncza (singularis)
- liczba podwójna (dualis) - zanika w czasach klasycznych.
- liczba mnoga (pluralis)
Rodzajnik
Greka posiada, podobnie jak większość współczesnych języków europejskich, a inaczej niż
łacina
i język polski,
rodzajnik
określony ὁ, ἡ, τό (nie ma go jednak jeszcze w języku
Homera
). Jest on używany podobnie jak
ang.
the,
fr.
le, la czy
niem.
der, die, das. Rodzajnik zgadza się w rodzaju, liczbie i przypadku z określanym rzeczownikiem. W grece klasycznej nie ma rodzajnika nieokreślonego.
Czasownik
Czasownik odmienia się przez 3 liczby i 3
osoby
, a ponadto:
- Optativus i coniunctivus używane są w zdaniach wyrażających życzenie, możliwość, warunek itp. Zakres ich użycia częściowo pokrywa się z polskim trybem przypuszczającym.
- Strona medium jest odziedziczona po
języku praindoeuropejskim
i oznacza bliższy związek
podmiotu
z działaniem. Może mieć znaczenie polskiej strony zwrotnej: λούομαι "myję się", ale także może oznaczać, że podmiot bierze w czynności żywy, fizyczny udział, działa dla własnej korzyści lub wykorzystuje własne zasoby lub zdolności, lub że podmioty działają na sobie wzajemnie.
- Strona bierna jest grecką innowacją i ma oddzielne formy tylko dla czasu przyszłego i
aorystu
, w pozostałych czasach dzieląc formy ze stroną medialną.
- oraz rzadko używane perfectum przyszłe (futurum perfectum).
Czasy greckie oznaczają zarówno czas jak i
aspekt
czynności. Ta cecha jest także dziedzictwem praindoeuropejskim.
- Pod względem czasowym dzielą się na:
- Czasy główne - oznaczające czynność lub stan obecny bądź przyszły: czas teraźniejszy, perfectum, przyszły oraz perfectum przyszłe.
- Czasy historyczne - oznaczające czynność bądź stan przeszły: przeszły niedokonany, aoryst i zaprzeszły.
- Pod względem aspektu dzielą się na:
- Aspekt niedokonany - wskazuje na czynność trwającą, ciągłą bądź powtarzającą się: czas teraźniejszy i przeszły niedokonany.
- Aspekt aorystu - wskazuje czynność momentalną, która rozpoczyna się i natychmiast kończy lub skupia się w jednym punkcie czasowym, bądź czynność jako pojedynczą całość, bez określania długości jej trwania czy zakończenia. Czasem, który wskazuje ten aspekt jest aoryst. Odpowiada mu na ogół polski czas przeszły dokonany.
- Aspekt perfectum - wskazuje czynność zakończoną a jej skutki trwają do czasu o którym mowa: perfectum i czas zaprzeszły oraz perfectum przyszłe. Czasowi perfectum może odpowiadać zarówno polski czas teraźniejszy jak i przeszły dokonany. Np. μέμνημαι znaczy "pamiętam (bo wcześniej zapamiętałem)", a okrzyk Archimedesa eureka! (ηὕρηκα heureka) oznacza dosłownie "znalazłem (i teraz już mam)".
Charakterystyczną cechą greckiej koniugacji jest
augment
, przybierany w odmianie czasów historycznych. W najprostszej formie ma on postać ἐ- dodawanego na początku wyrazu, np. γράφω "piszę" (czas teraźniejszy), ale ἔγραφον "pisałem" (imperfectum), ἔγραψα "napisałem" (aoryst). Gdy czasownik zaczyna się na samogłoskę, augment zlewa się z nią i ulega ona wzdłużeniu, i niekiedy dalszym przekształceniom: ἐσθίω "jem", ἤσθιον "jadłem". W czasach perfectum występuje inna charakterystyczna cecha - reduplikacja, polegająca na podwojeniu pierwszej głoski czasownika, np. γέγραφα "napisałem (i teraz jest napisane)".
Zobacz też