Witold Jan Doroszewski (ur.
1 maja
1899
w
Moskwie
, zm.
26 stycznia
1976
w
Warszawie
) –
językoznawca
polski, profesor
Uniwersytetu Warszawskiego
, członek
PAN
, redaktor
Słownika języka polskiego
.
Życiorys
Był synem Antoniego (fizykochemika, dyrektora Centralnego Laboratorium Chemicznego Ministerstwa Skarbu
Rosji
, przewodniczącego Naukowego Koła Polskiego w Moskwie) i Marii z Tynowskich. Kształcił się w gimnazjum w Moskwie (do 1917), podjął następnie studia językoznawcze na uniwersytecie moskiewskim; w 1918 przeniósł się na
Uniwersytet Warszawski
, ale w tymże roku został powołany do wojska i służył do 1920. W latach 1920–1923 kontynuował studia na UW (m.in. pod kierunkiem
Jana Baudouina de Courtenay
) i obronił w 1923 doktorat na podstawie pracy O znaczeniu dokonanym osnów czasownikowych (słownych) w języku polskim. Podjął pracę na uniwersytecie jako starszy asystent w Katedrze Języka Polskiego (1924–1927); w latach 1927–1929 uzupełniał studia w Ecole Nationale des Langues Orientales Vivantes w
Paryżu
i był tam lektorem języka polskiego. W 1928 został docentem w Katedrze Języka Polskiego UW, a w 1930 kierownikiem tej Katedry i profesorem nadzwyczajnym; od 1938 profesor zwyczajny. W latach 1935–1939 był dyrektorem Instytutu Fonetycznego UW; w 1968 odszedł ze stanowiska kierownika Katedry Języka Polskiego, a rok później przeszedł na emeryturę. Kierował również Pracownią Dialektologiczną
PAN
(w latach 1954–1969, od 1957 pod nazwą Zakład Językoznawstwa) w Warszawie. Na UW prowadził wykłady z języka polskiego,
słowotwórstwa
i
językoznawstwa
ogólnego; gościnnie wykładał na uniwersytecie w
Brukseli
(1934),
uniwersytecie Wisconsin
w
Madison
(w latach 1936–1937, gdzie zorganizował Katedrę Języka Polskiego), uniwersytetach w
Nancy
,
Bordeaux
i
College de France
w Paryżu (1939), w
Oxfordzie
,
Leeds
i
Londynie
(1958). W 1939 brał udział jako żołnierz w kampanii wrześniowej, a w latach 1940–1944 wykładał na tajnym Uniwersytecie Warszawskim.
Był członkiem czołowych polskich akademii i towarzystw naukowych – Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1930 członek-korespondent, 1936 członek rzeczywisty),
PAU
(1947 członek-korespondent) i
PAN
(1952 członek-korespondent, 1957 członek rzeczywisty). Był m.in. zastępcą przewodniczącego Komitetu Językoznawstwa PAN (w latach 1954–1966 i 1969–1974, w latach 1960–1961 pod nazwą Komitet Językoznawstwa i Słowianoznawstwa). W 1925 był w gronie członków założycieli Polskiego Towarzystwa Językoznawczego; pełnił funkcje sekretarza (1931–1934), wiceprezesa (1962–1964) i prezesa (w latach 1956–1958 i 1971–1974). W latach 1938–1939 i od 1966 był prezesem Towarzystwa Kultury Języka. Należał ponadto do: Bułgarskiej Akademii Nauk (1963), Międzynarodowego Komitetu Slawistów (w latach 1968–1975 przewodniczący, od 1975 członek honorowy), Polskiego Komitetu Slawistów (w latach 1969–1974), Serbskiej Akademii Nauk (1972), Austriackiej Akademii Nauk (1974 członek-korespondent), Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego (w 1974 członek założyciel), Societe de Linguistique w Paryżu, Linguistic Society of America, Institut d'Etudes Slaves w Paryżu, Instytutu Słowiańskiego w Pradze, Comitee International Permament des Linguistes. Organizował Koło Warszawskie Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego. Był członkiem, a w latach 1948-1959 - przewodniczącym zarządu
Stowarzyszenia Mieszkaniowego Spółdzielczego Profesorów UW
.
Zajmował się gramatyką opisową języka polskiego, dialektologią, słowotwórstwem, fonetyką, semantyką, leksykologią i dydaktyką języka polskiego. Jest uważany za twórcę warszawskiej szkoły dialektologicznej. Dokonał krytycznej analizy doktryny
Ferdinanda de Saussure'a
i zwrócił uwagę na związki tej doktryny z koncepcjami
Emile Durkheima
. Na podstawie analizy języka
Teodora Tomasza Jeża
(Język Teodora Tomasza Jeża, 1949) przedstawił obraz polskiego języka literackiego
XIX wieku
oraz określił ogólne prawa ewolucji języka (zasada
leksykalizacji
i krystalizowania się dominanty). Badał związki historii językoznawstwa z historią innych nauk humanistycznych; interesowało go również pokrewieństwo historyczne języków słowiańskich. Określił podstawowe metody badawcze w dialektologii. Sformułował zasady wydawania słowników. Był redaktorem naczelnym Słownika języka polskiego (11 tomów, Państwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1958-69; reprint, PWN 1996-97) zawierającego ok. 130 000 haseł napisanych na podstawie 5 milionów cytatów z 3 tysięcy utworów literackich, prac naukowych, artykułów prasowych i innych źródeł.
Współpracował z wieloma czasopismami, m.in. "Journal de Psychologie Normale et Pathologique", "Biuletynem Polskiego Towarzystwa Językoznawczego", "Pracami Językoznawczymi", "Studiami Warmińsko-Mazurskimi", "Pracami Filologicznymi", "Poradnikiem Językowym"; prowadził pogadanki radiowe w ramach Radiowego Poradnika Językowego. Uczestniczył w krajowych i międzynarodowych kongresach językoznawczych i slawistycznych. Na 30-lecie pracy naukowej dedykowano mu tom XVIII "Prac Filologicznych" (1961). W gronie jego studentów byli m.in.
Halina Auderska
, Jadwiga Puzynina,
Zofia Kurzowa
,
Jan Tokarski
. Był laureatem nagrody państwowej II stopnia (1955), odebrał doktoraty
honoris causa
Uniwersytetu Łódzkiego
(1960), uniwersytetu w Berlinie (1960) i uniwersytetu w Pradze (1968); odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim
Legii Honorowej
,
Medalem Komisji Edukacji Narodowej
,
Krzyżem Walecznych
,
Orderem Sztandaru Pracy
I klasy, Krzyżem Oficerskim i Komandorskim
Orderu Odrodzenia Polski
.
W jego dorobku jest około 800 publikacji naukowych.
Był żonaty z Janiną z Rogowskich, profesorem pedagogiki specjalnej Uniwersytetu Warszawskiego; syn Jan (ur. 1931) został profesorem
biofizyki
Centrum Medycznego Szkolenia Podyplomowego w Warszawie, syn Marek – profesorem
protozoologii
w Instytucie Biologii Doświadczalnej PAN.
Najważniejsze publikacje naukowe
- O Komisji Edukacyjnej (1916)
- Monografie słowotwórcze (1928–1931, 4 części)
- Jan Baudouin de Courtenay (1929)
- Zarys ogólnej klasyfikacji znaczeniowej sufiksów w językach słowiańskich (1929)
- Kilka uwag o metodach badań gwaroznawczych (1931)
- Mowa mieszkańców wsi Staroźreby. Opis i tezy teoretyczne (1934)
- Z zagadnień fonetyki ogólnej (1936)
- Język polski w Stanach Zjednoczonych A.P. (1938)
- Studium języka a studium literatury (1939)
- Język Warszawy (1945)
- Kategorie słowotwórcze (1946)
- Treść społeczna nauk humanistycznych a uniwersyteckie studia językowe (1947)
- Zasady poprawnej wymowy polskiej (1947, z Bronisławem Wieczorkiewiczem)
- Fizjologiczny mechanizm błędów językowych (1950)
- Podstawy gramatyki polskiej (1952)
- O normatywny charakter nauczania gramatyki (1953)
- Słowotwórstwo a geografia lingwistyczna (1954)
- Uwagi o metodach geografii lingwistycznej (1954)
- Z zagadnień leksykografii polskiej (1954)
- Jan Baudouin de Courtenay na tle swej epoki i jako prekursor nowych prądów w językoznawstwie (1955)
- Słownik języka polskiego (1958–1969)
- Studia i szkice językoznawcze (1962)
- Elementy leksykologii i semiotyki (1970)
- O funkcji poznawczo-społecznej języka (1973)
Książki popularne i poradniki językowe
- Myśli i uwagi o języku polskim (1937)
- Rozmowy o języku (1948–1954, 4 serie)
- Kryteria poprawności językowej (1950)
- Wśród słów, wrażeń i myśli. Refleksje o języku polskim (1968)
- O kulturę słowa (1962–1979, 3 tomy; zbiór artykułów o języku polskim)
Źródła
- Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 1: A-J, Wrocław 1983