Rusłan i Ludmiła (ros.: Руслан и Людмила) –
opera
Michała Glinki
– w pięciu aktach, do której
libretto
napisał Walerian Szyrkow, jej premiera miała miejsce w
Petersburgu
9 grudnia
1842
roku.
Historia powstania utworu
Po triumfie Życia za cara
intendent
teatrów carskich, Aleksander Szachowski podsunął Glince pomysł adaptacji poematu heroikomicznego
Puszkina
Rusłan i Ludimiła. Kompozytor i poeta znali się dobrze z petersburskich salonów. Współpracę nad nowym dziełem przerwała jednak wkrótce tragiczna śmierć Puszkina w pojedynku, w lutym 1837 roku. Glinka sporządził wówczas scenariusz opery i zaczął komponować muzykę mimo braku libretta, posiłkując się poematem. Po kilku miesiącach jeden z jego przyjaciół pisał: opera jest prawie ukończona, bez libretta, dziwaczna metoda[1].
Wiosną 1838 roku Glinka poznał kapitana gwardii cesarskiej z
Charkowa
Waleriana Fiodorowicza Szyrkowa, poetę-amatora. Szyrkow napisał na prośbę Glinki tekst
cavatiny
Gorisławy, postaci wymyślonej przez Glinkę i Kukolnika. Tekst spodobał się kompozytorowi, zaangażował więc Szyrkowa jako librecistę. Jego pierwszą pracą było napisanie tekstu do cavatiny Ludmiły. W sumie spod jego pióra wyszła większa część tekstu opery, choć swój udział w libretcie mieli też inni autorzy: Mikołaj Markiewicz adaptował tekst Puszkina do ballady Finna i chóru perskiego; Nestor Kukolnik napisał duet Ratamira z Finnem i finał V aktu; Giedieonow, dyrektor Teatru Wielkiego stworzył duet Finna z Rusłanem i finał II aktu[1].
Kompozycja posuwała się naprzód jeszcze bardziej bezładnie niż praca nad pierwszą operą. Dramatyczny rozwód Glinki w latach 1839-1840 przyniósł półtoraroczną przerwę w pracy nad utworem. Po kryzysie powstała większość scen na polu bitwy. Cenzura zażądała zmiany zakończenia (w oryginale Puszkina Rusłan ginie i zostaje wskrzeszony) i skreślenia fragmentu pieśni Bajana, w którym składa on hołd Puszkinowi, który nadal, mimo śmierci, był źle widziany na dworze. W sumie praca nad operą zajęła Glince pięć lat[1].
Osoby i pierwsza obsada
Rola[2] | Głos | Premiera 9 grudnia 1842 (Pierwsza obsada) |
---|
Swietozar, wielki książę kijowski, ojciec Ludmiły |
bas
| Siergiej Bajkow |
Ludmiła, córka Swietozara |
sopran
| Maria Stiepanowa |
Rusłan, rycerz ruski, ukochany Ludmiły | bas | Osip Pietrow |
Ratimir, książę chazarski, rywal Rusłana |
alt
| Anfisa Pietrowa |
Farłaf, rycerz samochwała z kraju Wikingów, rywal Rusłana | bas | D. Tosi |
Gorisława, niewolnica Ratamira | sopran | Emilia Lilejewa |
Finn, dobry czarownik |
tenor
| Lew Leonow |
Naina, zła czarownica | alt | E. V. Marcel |
Bajan, bard | tenor | N. I. Lichanski |
Treść
Akt I
Akcja utworu rozgrywa się w IX wieku na Rusi kijowskiej. Dwór kijowski świętuje zaślubiny córki kniazia Swietozara, Ludmiły z rycerzem Rusłanem. Bard Bajan sławi zwycięstwa ruskiego oręża (Dieło minuwszych dniej) ale i ostrzega o grożącym nowożeńcom niebezpieczeństwie. Nieszczęśliwi rywale Rusłana, Ratimir i Farłaf nie tracą nadziei na odmianę losu. Ludmiła smutna z powodu nadchodzącego rozstania z ojcem, żegna się z nim (Grustno mnie – Nie gniewis’). Swietozar błogosławi młodej parze (chór: Lel tainstwiennyj). Scenę błogosławieństwa przerywa grom i zpadnięcie ciemności (concertato: Kakoje czudnoje mgnowienie). Gdy powraca światło, okazuje się, że Ludmiła zniknęła. Swietozar obiecuje rękę córki temu, kto ją odnajdzie. Rusłan, Ratimir i Farłaf wyruszają na poszukiwanie zaginionej[3].
Akt II
Rusłan spotyka czarnoksiężnika Finna, który opowiada mu dzieje swej miłości do czarownicy Nainy (Dobro pożałowas', moj syn - Umczałas' goda połowina). Jako młody pasterz zakochał się w pięknej Nainie. Pragnąc zdobyć jej serce ćwiczył się w sztuce czarnoksięskiej, lecz gdy już ją wreszcie opanował, Naina stała się zgrzybiałą staruszką, przed którą uciekł i która dotąd złośliwie go prześladuje. Finn ostrzega Rusłana przed Nainą. Wyjawia mu też, że Ludmiłę porwał czarnoksiężnik Czarnomor. Rusłan musi zdobyć czarodziejski miecz, który go pokona[4].
Farłaf przerażony dogą spotyka straszną postać - czarownicę Nainę. Ta obiecuje mu zgubę Rusłana i rękę Ludmiły (Blizok uż czas)[4].
W drodze do zamku Czarnomora Rusłan dociera na straszne pole bitwy pełne trupów i kości poległych (O pole, pole!). Znajduje tam włócznię, tarczę i zbroję, miecze są jednak za lekkie[4]. Nagle wyrasta przed nim ogromna Głowa, strażniczka zmarłych. Rusłan zabija potwora i wydobywa spod niego miecz. Głowa przed śmiercią wyjawia Rusłanowi, że był niegdyś olbrzymim bratem karła Czarnomora. Okrutny brat, wiedząc że miecz może mu obciąć brodę, w której tkwi cała jego potęga, podstępnie zamordował brata-olbrzyma, a jego głowę uczynił na wieki strażniczką niebezpiecznego ostrza[5].
Akt III
Czarownica Naina pamiętając o przyrzeczeniu danym Farłafowi wyczarowuje na drodze księcia Ratamira wspaniały zamek, w którym tańczą perskie dziewice(Łożytsa w pole mrak nocznoj). Pojawia się też porzucona przez Ratamira piękna niewolnica Gorisława i w słowach pełnych bólu opowiada o swojej miłości (Kaije sładostnyje zwuki - Nie dla tiebia). Nadjeżdża zmęczony Ratimir. Pragnie zatrzymać się na nocleg, ale czarodziejski śpiew sprawia, że zasłuchany zapomina o Ludmile i nie poznaje Gorisławy. Na zamku pojawia się Rusłan. I on również oczarowany śpiewem zapomina o Ludmile. Sytuację ratuje pojawienie się Finna, który niweczy złe czary Nainy. Czarodziejski zamek znika. Rusłan, Ratamir, Gorisława i Finn ulatują w dalszą drogę na czarodziejskim dywanie[5].
Akt IV
Ludmiła pędzi smutne życie na dworze Czarnomora; myślom o samobójstwie przeciwstawiają się syreny (Wdali ot miłowo - O, szto mnie żyzń). W otoczeniu wspaniałego orszaku pojawia się Czarnomor (marsz Czarnomora, tańce wschodnie: turecki, arabski, lezginka)[5]. Zabawę przerywa przybycie Rusłana w towarzystwie Ratamira i Gorisłąwy, który wzywa Czarnomora do walki. Czarnoksiężnik przyjmuje wyzwanie, zsyła jednak na Ludmiłę sen[6].
Obydwaj walczący wznoszą się w powietrze. Rusłan zdobytym mieczem odcina Czarnomorowi brodę w której ukryta była jego czarnoksięska moc. Po zwycięstwie Rusłan spieszy do Ludmiły. Ta jednak pogrążona jest w głębokim śnie, z której nic nie jest w stanie jej wybudzić. Rusłan zabiera śpiącą dziewczynę i udaje się do Kijowa[6].
Akt V
Zapadła noc, wszyscy posnęłi, tylko Ratamir czuwa przy śpiącej Ludmile. Lecz Naina podkradłszy się zsyła na niego sen. Wezwany przez nią Farłaf, zabija Rusłana i uwozi Ludmiłę. Ratamir budzi się i zrozpaczony wzywa Finna. Czarodziej kropi martwe ciało Rusłana "żywą wodą" i przywraca rycerza do życia[6].
Tymczasem Farłaf przybywa na kijowski zamek. NIe jest jednak w stanie obudzić Ludmiły ze snu. Kiedy na zamku pojawia się Rusłan, Farłaf przerażony widokiem przeciwnika, którego niedawno zabił, ucieka. Pocałunek Rusłana budzi ze snu Ludmiłę. Radości wszystkich nie ma końca[6].
Losy sceniczne
Pierwsze lata
Przed premierą kilka numerów wykonano publicznie. W lutym 1842 roku , bawiący wizytą w Petersburgu
Franciszek Liszt
, na wieczorze u księcia Odojewskiego, odegrał kilka stronic z Rusłana, budząc zachwyt zebranych. Premiera przyniosła jednak rozczarowanie. Utwór , mimo skrótów dokonanych w ostatniej chwili przez hrabiego Wielohorskiego, uznano za zbyt długi. Widownia zaczęła pustoszeć przed końcem spektaklu[1]. Niczyjej uwagi nie uszło rówineż przedwczesne wyjście rodziny carskiej. Glince zarzucano nużącą "uczoność" i brak naturalności. Sam Wielohorski uznał operę za nieudaną[7].
W przedstawieniu premierowym nie mogła wystąpić Worobiowa, grająca rolę Ratamira. Zastąpiła ją debiutantka. Śpiewaczka wystąpiła dopiero w trzecim przedstawieniu, w którym rolę Rusłana przejął znakomity Siemion Gułak-Artiemowski. Opera powoli zdobywała względy publiczności. Do końca sezonu odegrano ją 32 razy. W następnym sezonie została wystawiona 12 razy, w kolejnym - 6 razy, potem - 2 i wreszcie tylko raz i odtąd, aż do 1864 roku nie była wznawiana[7].
Dalsze losy
Fiodor Szaliapin jako Farłaf
W 1864 roku operę wystawił nowo otwarty Teatr Maryjski w Petersburgu pod dyrekcją Anatola Ladowa. Spektakl wywołał wówczas sławną polemikę między Aleksandrem Sierowem a Władimirem Stasowem. Dyskusja przysporzyła dziełu sławy i zrodziła nowy gatunek opery-feerii, który uprawiał Rimski-Korsakow, a którego późnym wnukiem jest
Miłość do trzech pomarańczy
Prokofiewa
. W 1867 roku, na festiwalu słowianofilskim w
Pradze
, Bałakiriew wykonał po raz pierwszy partyturę bez skrótów. W 1868 roku opera weszła do repertuaru Teatru Wielkiego w Moskwie i już go nie opuściła. W 1901 roku
Szalapin
śpiewał tam swą ulubioną rolę Farłafa. W 1907 roku w postać Bajana wcielił się Leonid Sobinow[7].
W 1909 roku I akt opery usłyszał
Paryż
w znakomitej obsadzie: Zbrujewa, Lipkowska, Kastorski, Smirnow. Cały utwór został wykonany w Paryżu po raz pierwszy w 1930 roku w Théâtre de Champs-Elysées. W 1931 roku opera została po raz pierwszy wystawiona w
Londynie
. W 1950 roku miała miejsce premiera niemiecka, w
Berlinie
, poprzedzająca słynną produkcję
hamburską
(1969) dzieło George’a Blanchine’a. W 1963 roku operę poznała publiczność
mediolańskiej
La Scali[7].
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Piotr Kamiński: Tysiąc i jedna opera. T. 1. S. 466.
- ↑ Tabela na podstawie Piotr Kamiński: Tysiąc i jedna opera. T. 1. S. 465.
- ↑ Piotr Kamiński: Tysiąc i jedna opera. T. 1. S. 465. Józef Kański: Przewodnik operowy. S. 137.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Piotr Kamiński: Tysiąc i jedna opera. T. 1. S. 465. Józef Kański: Przewodnik operowy. S. 138.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Piotr Kamiński: Tysiąc i jedna opera. T. 1. S. 466. Józef Kański: Przewodnik operowy. S. 138.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Piotr Kamiński: Tysiąc i jedna opera. T. 1. S. 466. Józef Kański: Przewodnik operowy. S. 139.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Piotr Kamiński: Tysiąc i jedna opera. T. 1. S. 467.
Bibliografia
- Piotr Kamiński: Tysiąc i jedna opera. T. 1. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Muzyczne SA, 2008. .
- Józef Kański: Przewodnik operowy. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1985. .