Idol Światowida w Krakowie.
Idol (
gr.
eidolon odbicie) – wyobrażenie (posążek lub obraz) bóstwa, wykonane np. z drewna, kamienia, kości, gliny.
W
religiach pierwotnych
kult idola (
idolatria
) był wyrazem przeświadczenia, że pomiędzy wyobrażeniem
bóstwa
a nim samym istnieje bezpośrednia więź, granicząca czasem z tożsamością. Oddawanie religijnej czci idolowi było więc jednoczesną
adoracją
bóstwa. Podobny
magiczny
charakter miała też idolatria występująca w wielu religiach świata starożytnego (
Babilon
,
Egipt
,
Grecja
, częściowo
Izrael
i inne). Przyozdabianie idoli, namaszczanie, składanie im
ofiar
, obnoszenie w
procesjach
, okadzanie itp. były uważane za usługiwanie samym bóstwom.
W religiach
monoteistycznych
(
zaratusztrianizm
,
judaizm
) kult idoli (bożków pogańskich) był oficjalnie zakazany, aczkolwiek obdarzano specjalnym poszanowaniem obiekty takie jak Arka Przymierza, gdzie były przedstawienia figuralne Cherubów na Przebłagalni. Liczne malowidła przedstawiające sceny biblijne zachowały się w synagodze w Dura Europos (II-III w. po Chr.). Kult idoli nie był sankcjonowany jako element depozytu wiary ani w pierwotnym ani późniejszym
chrześcijaństwie
. Z czasem jednak kult obrazów (
ikonodulia
) przedstawiających
Jezusa
,
Marię
i świętych wprowadził pozornie pewne formy idolatrii do
katolicyzmu
i
prawosławia
.
W rzeczywistości obrazom oddaje się szacunek i cześć niższego rzędu i innej istoty niż Bogu, tylko Jemu przysługuje najwyższy stopień czci - latria. Brak w ortodoksji wschodniej i katolicyzmie utożsamiania obrazów z istotami przedstawianymi. Są obrazy pewne rodzaju "cieniami" czy wiernymi ich wyobrażeniami. Cuda związane z obrazami świętych itp. wynikają z funkcjonowaniu obrazu jako swoistego narzędzia w ręku Boga. Nie jest składnikiem ortodoksji zalecenie czy dogmat ortopraksyjny co do ikonodulii czy tym bardziej ikonolatrii (jakoby określone praktyki czy ryty per se dawały pożądany skutek).
Obrazy funkcjonowały w ramach synagog (Dura Europos) i kultu świątynnego (cherubim, wizje prorocze z dokładnymi opisami istot niebieskich). Obecnie w synagogach można spotkać przedstawienia postaci ludzkich, ukazanych jednak tak, by nie było widać ich twarzy. W manuskryptach średniowiecznych żydów europejskich przedstawiano niekiedy ludzi z głowami zwierząt.
Chrześcijaństwo wniosło o tyle zasadniczą zmianę, iż Druga Osoba Boska przyjęła naturę ludzką. Pojawiły się przedstawienia nie tylko narzędzi zbawienia (zwłaszcza krzyża) ale i samego Zbawiciela oraz Bożej Rodzicielki i świętych. Prawosławie i katolicyzm rzymski nigdy nie nauczały jakoby obrazy były miejscami przebywania czy emanacjami Boga i innych istot czy też by były istotami żywymi, mającymi wolę itp.
Najstarsze zachowane malowidła katakumbowe i reliefy sarkofagowe przedstawiają sceny ewangeliczne z ukazaniem twarzy ludzkich, pojawia się też Boża Rodzicielka. Najstarsze zachowane ikony pochodzą z VI w. (enkaustyczne, obecnie w klasztorze św. Katarzyny na Synaju), nie odbiegają zasadniczo od późniejszych przedstawień.
Funkcjonuje tradycja św. Łukasza jako malarza obrazu Theotokos, w V w. lokuje się tradycję powstania wizerunku Maryi z Blachernów (Blachernissa), podobnie silna jest tradycja Mandylionu.
Bibliografia