Apostolski Kościół Ormiański (Święty Apostolski Katolicki Kościół Ormiański, Kościół gregoriański,
orm.
Հայ Արաքելական Եկեղեցի) - Kościół z grupy
Kościołów wschodnich
, przedchalcedoński, działający wśród
Ormian
- pierwotnie w
Armenii
i na
Bliskim Wschodzie
, obecnie również wśród
diaspory
ormiańskiej na całym świecie. Liczy około 6 milionów wiernych.
Historia
Chrześcijaństwo dotarło do starożytnej Armenii już w drugiej połowie
I wieku
. Pierwszymi nauczycielami Armenii byli
święty Bartłomiej apostoł
i
Juda Tadeusz Apostoł
. Chrystianizacja kraju, mimo początkowych prześladowań, postępowała szybko i w
301
(data tradycyjna: ostatnie badania wskazują, że mogło to być w
314
)
Grzegorz Oświeciciel
ochrzcił króla
Tiridatesa III
(
orm.
Trdat) z dynastii
Arsacydów
(orm. Arszakuni), który jako pierwszy na świecie wprowadził chrześcijaństwo jako religię państwową. Święty Grzegorz Oświeciciel zorganizował Kościół Armenii i założył siedzibę biskupią (później patriarszą) w
Eczmiadzynie
. Przyjęcie chrześcijaństwa wywarło ogromny wpływ na starożytną kulturę Ormian, która wkroczyła w fazę intensywnego rozwoju - w
406
święty
Mesrop Masztoc
stworzył
alfabet ormiański
, na potrzeby ormiańskich misjonarzy i wiernych przetłumaczono z
greki
i
aramejskiego
Biblię
i dzieła
ojców Kościoła
. Okres rozkwitu skończył się w
451
, gdy po przegranej wojnie przeważająca część Armenii znalazła się pod władzą
imperium perskiego
, a po jego rozbiciu przez
Arabów
- pod władzą
kalifatu
bagdadzkiego.
Z powodu wojny z Persami ormiańscy hierarchowie nie mogli uczestniczyć w
451
w
soborze chalcedońskim
, zwołanym by zająć się herezją monofizytyzmu. W Apostolskim Kościele Ormiańskim poparcie dla monofizytyzmu było tak powszechne, że uchwały soboru chalcedońskiego potępiające go jako herezję zostały jednogłośnie odrzucone na czterech kolejnych synodach - m.in. w Waharszapat (
491
) i w Dwinie (w
552
, a ostatecznie w
645
).
Tuż przed najazdem arabskim, w I połowie
VII wieku
, Apostolski Kościół Ormiański podzieliła herezja
paulicjan
. 200 lat później, w latach czterdziestych
IX wieku
, pojawiła się herezja tondrakian. Oba te ruchy religijne podważały przede wszystkim nadużycia hierarchii Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, piętnując przywiązanie kapłanów do bogactw. Oba zostały rozbite na skutek energicznej interwencji władz świeckich, przywołanych przez przestraszoną hierarchię kościelną. W Apostolskim Kościele Ormiańskim zaznaczyła się również fala
obrazoburstwa
, lecz nie pozostawiła po sobie trwałych następstw.
W latach
885
-
1079
Apostolski Kościół Ormiański znów stał się Kościołem państwowym niepodległego królestwa
Ani
pod rządami dynastii
Bagratydów
(orm. Bagratuni). Po upadku tego królestwa Ormianie masowo wyemigrowali do
Cylicji
, gdzie w dobie
wypraw krzyżowych
, w
1080
, stworzyli kolejne państwo, zwane
Królestwem Małej Armenii
, rządzone przez latynizującą dynastię Rubenidów. W tym okresie Apostolski Kościół Ormiański wydał kilku znakomitych teologów -
Grzegorza z Nareku
, Chosroesa Wielkiego, katolikosa Nersesa z Klaj, arcybiskupa
Tarsu
Nersesa z Lampon, świętego Jana Wanahana i Wartana Wielkiego.
Pod wpływem władz świeckich i bliskich związków Małej Armenii z Zachodem patriarchat (przeniesiony w ślad za wiernymi do Cylicji), zawarł w
1198
unię z Rzymem i zerwał z
monofizytyzmem
. Patriarchowie
Grzegorz VI
(
1194
-
1208
),
Jan VI
(
1208
-
1221
),
Konstantyn I
(
1221
-
1267
) i ich następcy, a także podlegli im biskupi na synodach w
Sis
(
1307
,
1346
) i w
Adanie
(
1317
) przyjęli katolicką naukę o Chrystusie i prymat papieża. Jednakże unia nie rozszerzyła się poza Małą Armenię i zakończyła się wraz z jej upadkiem w
1375
. Pozostałe ośrodki Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego unię odrzuciły, a na fali sprzeciwu wobec niej biskupi pozostali we właściwej
Armenii
odnowili patriarchat w
Eczmiadzynie
.
Od upadku Małej Armenii Apostolski Kościół Ormiański wraz z innymi Kościołami Wschodu podlegał świeckiej władzy muzułmanów - osmańskich Turków. W ich imperium
Ormianie
stanowili odrębny
millet
. W tych wiekach Apostolski Kościół Ormiański, jako narodowy Kościół Ormian, stał się jednym z filarów ich przetrwania w skrajnie niesprzyjających warunkach - rozproszeniu, prześladowaniach, ateizacji a nawet planowym
ludobójstwie
.
W
1439
na
Soborze Florenckim
unia została odnowiona, jednak obejmowała jedynie stosunkowo niewielką liczbę Ormian. W
1742
papież
Benedykt XIV
mianował arcybiskupa Abrahama Ardziwiana patriarchą, tworząc
Kościół katolicki obrządku ormiańskiego
z siedzibą w
Bejrucie
w
Libanie
i jurysdykcją nad południową częścią
imperium Osmańskiego
. Jego siedziba była później przeniesiona do Konstantynopola, ale w
1928
powróciła do Bejrutu.
Struktura
Apostolski Kościół Ormiański ma strukturę hierarchiczną z czterema
patriarchami
, z czego dwóm przysługuje tytuł
katolikosa
. Na jego czele stoi
patriarcha
eczmiadzyński
, noszący tytuł
Katolikosa Wszystkich Ormian
(dla podkreślenia duchowej zwierzchności nad pozostałymi
patriarchami
). Wskutek historycznych zaszłości stolice patriarsze są obecnie cztery:
Katedra w
Eczmiadzynie
- siedziba Katolikosa Wszystkich Ormian. Typowy przykład ormiańskiej architektury sakralnej.
-
Katolikos Wszystkich Ormian
rezyduje w
Eczmiadzynie
, mając honorowe pierwszeństwo przed pozostałymi patriarchami; patriarchat ten został ustanowiony na nowo w
1441
, gdyż pierwotny patriarchat w ślad za emigrującymi wiernymi został przeniesiony do Cylicji,
-
Katolikos Wielkiego Domu Cylicyjskiego
rezyduje obecnie w
Antelias
(
Liban
); między
484
a
1441
patriarchat cylicyjski przenosił się w ślad za władzami świeckimi do miast
Dwin
,
Ani
, Achtamar, Hromkla, aż na stałe pozostał w
Sis
, stolicy Królestwa Małej Armenii; po jego upadku, w
1446
uznał prymat patriarchatu w
Eczmiadzynie
; po
Ludobójstwie Ormian
w
1915
patriarcha cylicyjski uciekł do Jerozolimy, potem do
Adany
, następnie do
Aleppo
, zaś w
1930
osiadł w Antelias; sprawuje władzę duchowną nad wiernymi w Libanie i w syryjskich diecezjach
Damaszku
i
Latakija
; obecnie (od
1995
)
katolikosem
cylicyjskim jest
Aram I Kesziszjan
,
-
Patriarcha Jerozolimy i wspólnoty świętego Jakuba
, związany z kolonią ormiańską wokół Grobu Chrystusa, a zwłaszcza z tamtejszą ormiańską wspólnotą zakonną wokół ormiańskiej bazyliki świętego Jakuba; pierwszym poświadczonym przez źródła ormiańskim biskupem używającym tego tytułu był Abraham I (
638
-
669
); patriarchat jerozolimski nie rościł pretensji do przewodzenia Apostolskiemu Kościołowi Ormiańskiemu, lecz uznawał prymat najpierw patriarchatu cylicyjskiego, potem odnowionego eczmiadzyńskiego; jego misja jest rozumiana jako podtrzymywanie ormiańskiej obecności w miejscach świętych, poza tym sprawuje władzę duchowną nad wiernymi w
Izraelu
, arabskiej części
Palestyny
i w
Jordanii
,
-
Patriarcha Konstantynopola
; w
1461
sułtan
Mehmet II
tworząc system millet powołał zwierzchników poszczególnych grup narodowościowo-wyznaniowych, rezydujących przy Porcie Osmańskiej w
Konstantynopolu
;
prawosławny
patriarcha
Konstantynopola
został zwierzchnikiem wszystkich "Greków" (chrześcijan prawosławnych), a nowo powołany
patriarcha
ormiański - Ormian; działał jako łącznik między władzami tureckimi a patriarchatem eczmiadzyńskim, a dzięki poparciu władz tureckich podporządkował sobie de facto pozostałe
patriarchaty
; obecnie sprawuje władzę duchowną nad wiernymi w
Turcji
.
Należy jeszcze wspomnieć o patriarchacie w Achtamar (wyspa na jeziorze
Wan
), ustanowionym przez króla Gagika z Wasburagan między
929
a
953
. Patriarchat ten, choć istniał długo, miał tylko marginalne znaczenie i nie odrodził się po
Ludobójstwie Ormian
z
1915
.
Patriarchaty nie tworzą odrębnych Kościołów, lecz dzielą się władzą (terytorialnie) w ramach tego samego Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. Postulowane zjednoczenie Kościoła pod władzą jednego patriarchy odwleka się ze względu na spory polityczne i osobiste. W latach 50.
XX wieku
doszło nawet do rozłamu w Apostolskim Kościele Ormiańskim w
USA
i
Kanadzie
na tle obediencji cylicyjskiej i eczmiadzyńskiej.
Współczesność
Apostolski Kościół Ormiański liczy obecnie około 6 mln wiernych, żyjących głównie w szczątkowej
Armenii
postradzieckiej (3,4 mln). Działa również wśród ormiańskiej diaspory na całym świecie, najliczniejszej w państwach byłego
ZSRR
(1,1 mln) i w
USA
(0,5 mln) [dane z 1987]. Obecnie patriarchą eczmiadzyńskim jest
Karekin II Nersisjan
.
Apostolski Kościół Ormiański kultywuje wyznanie wiary w wersji przyjętej przez trzy pierwsze
sobory powszechne
:
sobór nicejski I
,
sobór konstantynopolitański I
i
sobór efeski
, odrzucając dodatki następnych soborów.
Obrządek
ormiański pochodzi głównie od świętego Bazylego z Cezarei i różni się od greckiego tylko szczegółami, spośród których najbardziej charakterystyczny wydaje się "pocałunek pokoju" w trakcie mszy. Występuje w dwóch odmianach terytorialnych: libańskiej i
lwowskiej
.
W
1997
goszczący w Rzymie patriarcha eczmiadzyński
Karekin I Sarkisjan
podpisał wspólną deklarację chrystologiczną z papieżem
Janem Pawłem II
, w której przyjął chalcedońską naukę o osobie Chrystusa, odrzucając w ten sposób
monofizytyzm
. Krok ten spotkał się jednak z ostrym sprzeciwem ortodoksyjnego duchowieństwa.
Inne Kościoły ormiańskie
Oprócz Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego istnieje również mniej liczny unicki
Kościół katolicki obrządku ormiańskiego
. Wśród Ormian istnieją również liczne, drobne denominacje protestanckie określane zbiorczą nazwą
Ormiańskiego Kościoła Ewangelickiego
.
Zobacz
Linki zewnętrzne