Nowa Ruda (
niem.
Neurode,
czes.
Nová Ruda) –
miasto i gmina
w
województwie dolnośląskim
, w
powiecie kłodzkim
.
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
województwa wałbrzyskiego
. Obecnie miasto pełni funkcje ponadgminnego ośrodka administracyjno-edukacyjnego dla mikroregionu noworudzko-radkowskiego.
Według danych z 31 grudnia 2008 miasto liczyło 23 812 mieszkańców.
Położenie
Nowa Ruda położona jest nad rzeką
Włodzicą
. Miasto położone u podnóża
Gór Sowich
zamieszkuje ponad 25 tysięcy mieszkańców co czyni je drugim miastem pod względem liczby ludności w powiecie (po Kłodzku), oraz piętnastym w województwie dolnośląskim. Nowa Ruda jest ważnym węzłem komunikacyjnym krzyżują się tutaj trasy wojewódzkie. W mieście znajduje się stacja kolejowa, dworzec autobusowy dzięki czemu można do Nowej Rudy dotrzeć
koleją
lub
autobusami
PKSu
. Miasto położone jest w
Sudetach Środkowych
. Podzielone jest na trzy dzielnice: Centrum,
Drogosław
i
Słupiec
.
Historia
Nowa Ruda miasto położone w dolinie rzeki Włodzicy swą historią sięga wieku
XIII
. Miasto założone zostało za czasów kolonizacji niemieckiej pod rządami króla czeskiego
Przemysława Otokara II
. Panował on w latach
1253
-
1278
. Pierwsza pisana wzmianka o Nowej Rudzie datowana jest na rok
1337
. Od
1352
r. dobra noworudzkie były własnością rodu Donynów. W latach
1350
-
1470
w mieście znacząco rozwinęło się rzemiosło takie jak tkactwo, szewstwo, oraz sukiennictwo. Poskutkowało to nadaniem cechu szewcom noworudzkim w
1404
r. oraz miejskim sukiennikom w roku
1416
. Podczas
wojen husyckich
miasto było parokrotnie najeżdżane w latach
1427
-
1429
i doszczętnie zniszczone. Odbudowywało się ono długo i powoli na podstawie nowo nadanych praw poprzez rodzinę Donynów, którzy prawa te nadali w
1434
r. Rok ten to także rok w którym po raz pierwszy wzmiankowana była kopalnia węgla kamiennego w mieście. Nowa Ruda w
1472
r. przechodzi pod władanie Jerzego Stillfrieda jednego z rycerzy króla
Czech
, którym był
Jerzy z Podiebradów
. Jerzy Stillfried zaślubia także siostrę Donynów – Annę von Donyn. Wiek
XVI
zapisuje się w historii miasta najazdem hrabiego Bernarda Thurna w
1622
r. Z racji tego iż Bernard I i jego syn Henryk byli orędownikami wyznania protestanckiego miasto zostaje zniszczone w czasie wojny trzydziestoletniej (
1618
-
1648
). Uwięzieni Stillfriedowie nawracają się jednak na
katolicyzm
w efekcie czego uzyskują wolność i ponowne prawo do dóbr noworudzkich. Miasto od
1742
r. zostaje włączone do Państwa Pruskiego na skutek zakupienia
ziemi kłodzkiej
przez króla Prus
Fryderyka II
. Stillfriedowie w ciągu następnych lat stali się właścicielami 1/3 obszaru ziemi kłodzkiej. Jednakże w
1810
r. Nowa Ruda wraz z przyległościami przeszła na własność rodziny Magnisów. Pozostali oni właścicielami miasta aż do
1945
r. Wcześniej bo już w
1855
r. Nowa Ruda stała się siedzibą powiatu, który obejmował dwa miasta – Nową Rudę i
Radków
, oraz 37 osad wiejskich. Miasto rozwijało się gospodarczo. Powstawały nowe zakłady włókiennicze, lecz przede wszystkim rozwijało się intensywnie górnictwo. Powstało wiele kopalni na terenie miasta m.in. kopalnia "Ruben" w Nowej Rudzie, "Johann Baptysta" w Słupcu, "Rudolph" w Przygórzu, oraz "Wenzeslaus" w Ludwikowicach Kłodzkich. Z rokiem
1871
miasto należało do
II Rzeszy Niemieckiej
. W
1879
r. doprowadzono do miasta kolej z Kłodzka, a w
1880
na stację w Nowej Rudzie wjechał pociąg z Wałbrzycha. Korzystny rozwój gospodarczy przerwał najtragiczniejszy pożar w dziejach miasta który miał miejsce
23 maja
1884
r. Spłonęła wówczas spora część śródmieścia, m.in. rynek i kościół parafialny. Działania wojenne podczas
I wojny światowej
szczęśliwie ominęły miasto, jednak nastąpiła stagnacja gospodarcza miasta, która pogłębiając się doprowadziła do odebrania statusu miasta powiatowego Nowej Rudzie w roku
1932
. W
1937
r. obchodzono uroczyście 600-lecie miasta, a słynny mieszkaniec miasta – prof.
Joseph Wittig
wydał obszerną kronikę Nowej Rudy.
II wojna światowa
, jej zawieruchy, szczęśliwie ominęły miasto nie niszcząc jego zabudowy. Jednak okres ten to czas największej katastrofy górniczej w historii noworudzkiego górnictwa. W kopalni "Ruben" na skutek zawału zginęło 187 górników.
Armia radziecka zajęła miasto bez walki dopiero po kapitulacji Niemiec 8 maja
1945
r. W czerwcu tegoż roku przybyli pierwsi Polacy. Początkowo prowadzone były spory z Czechami o to, do kogo ma należeć ziemia kłodzka. Jednak po ich rozwiązaniu Nowa Ruda znalazła się ostatecznie w granicach Polski i przyjęła obecną nazwę. Wybrano pierwszego polskiego burmistrza, którym został Edward Miernik. Administracja polska dokonała wysiedlenia dotychczasowej ludności miasta do Niemiec; w jej miejsce napływali Polacy z centralnej części kraju oraz przesiedleńcy z Kresów. Pojawili się też polscy górnicy z Francji, oraz Polacy z innych krajów. Spowodowało to trudności integracyjne społeczeństwa Nowej Rudy.
Miasto po wojnie znacznie się rozbudowało. Powstało wiele zakładów przemysłowych dających pracę mieszkańcom, głównie w przemyśle wydobywczym i włókienniczym. Powstawały kopalnie (Kopalnia Węgla Kamiennego "Piast", dawny "Ruben", oraz Kopalnia Węgla Kamiennego "Słupiec", dawniej "Johann Baptysta")2008[]. Wybudowano Zakłady Przemysłu Jedwabniczego "Nowar" oraz oddział
Dzierżoniowskich
Zakładów Radiowych "
Diora
". W
1954
r. Nowa Ruda po raz drugi w swej historii została stolicą powiatu. Do
1975
r., w którym ten status utraciła, była stolicą najmniejszego powiatu w ówczesnym województwie wrocławskim. W
1970
Noworudzianie otrzymali nowy budynek Miejskiego Ośrodka Kultury, w
1972
r. zorganizowano w mieście Festiwal Studentów Szkół Artystycznych, a w
1973
r. Nową Rudę połączono administracyjnie w jeden organizm miejski z sąsiednim miastem Słupiec (który niespełna kilka lat wcześniej uzyskał
prawa miejskie
). II połowa lat 70.
XX
w. to okres kolejnych tragicznych wypadków górniczych. W
1976
r. w KWK "Nowa Ruda" zginęło 17 górników, a w
1979
r. zginęło kolejnych 7 górników. W okresie
stanu wojennego
w kopalni miał miejsce strajk, który zakończył się aresztowaniami i procesami. Okres transformacji gospodarki nie ominął miasta. Mieszkańcy aktywnie włączyli się w przemiany zachodzące w ich mieście. Kandydaci Komitetu Obywatelskiego uzyskali w czasie pierwszych wolnych wyborów samorządowych wszystkie 28 mandatów w Radzie Miejskiej Nowej Rudy. W
1990
ukazał się pierwszy numer "Gazety Noworudzkiej" oraz podpisano umowę o współpracy partnerskiej z niemieckim miastem
Castrop-Rauxel
. Rok później z czeskim miastem
Broumov
i francuskim Wallers-Arenberg podpisano podobne umowy. Transformacja niestety odbiła się głębokim echem na mieście. Skutkiem tego była likwidacja wszystkich większych zakładów w mieście. W
1992
w stan likwidacji postawiona została KWK "Nowa Ruda", w
1994
r. zamknięto także pole "Piast". Pole "Słupiec" działało do
2000
r. kiedy także uległo likwidacji. Los taki spotkał także pozostałe zakłady przemysłowe miasta. W
2001
r. upadły Zakłady Przemysłu Jedwabniczego "Nowar" a nieco wcześniej filia dzierżoniowskiej "Diory". Obecnie bezrobocie jest głównym problemem miasta. W latach
1945
-
1975
Nowa Ruda należała do starego województwa wrocławskiego, lata 1975-1999 to okres przynależności do
województwa wałbrzyskiego
, a od
1999
r. Nowa Ruda należy do powiatu kłodzkiego, województwa dolnośląskiego.
Zabytki
-
Rynek
z
Ratuszem
z
1884
r. – zaliczany do najładniejszych w Polsce
- Fontanna z figurą
Jana Chrzciciela
i
Jezusa Chrystusa
z 1909 r. na rynku
- Dom – muzeum
Josepha Wittiga
– kronikarza Nowej Rudy.
- Muzeum Górnictwa z podziemną trasą i kolejką górniczą.
- Kościółek (
sanktuarium
Matki Bożej Bolesnej
) i
wieża widokowa
na Górze Wszystkich Świętych (dziel. Słupiec)
-
Kościół
pod wezwaniem
św. Mikołaja
(z okazałymi murami oporowymi i schodami od strony ul. Fredry)
- Kościół
św. Barbary
w
Drogosławiu
(dzielnica Nowej Rudy)
-
Barokowa
Kaplica
Loretańska
z lat 1765 - 1768 r. (ul. Cmentarna)
- Dawny zbór ewangelicki wybudowany w latach 1866 - 1868 (obecnie kościół pw. Bożego Ciała, ul. Kolejowa)
-
Wiadukt
kamienny w ciągu ul. Piłsudskiego, nad ul. Podjazdową (jeden z najstarszych na Dolnym Śląsku)
- Domy Tkaczy z podcieniami nad Włodzicą z XVIII w. (ul. Nadrzeczna)
- Zamek Stillfriedów z XIV w.
-
Most
kolejowy wzniesiony w latach 1879 - 1880
- Kościół św. Anny z 1644 r.
- Kościół Podwyższenia św. Krzyża z przełomu XIII/XIV w.
- Kościół Wniebowzięcia NMP z XVI w.
- Figura św. Jana Nepomucena
- Kamienice mieszczańskie
Inne ciekawe miejsca
-
Samolot
MiG-21
z
licytacji
WOŚP
(ustawiony obok stacji paliw Orlenu, pomiędzy dzielnicami Centrum i Słupiec)
- Kompleks Sportowy-Rekreacyjny CTS w dzielnicy Słupiec (hala widowiskowo-sportowa, boiska, korty tenisowe, AQUA Centrum – basen z szeregiem atrakcji)
Latem warto zwiedzić okolice:
Zimą można wybrać się na narty do pobliskich ośrodków narciarskich:
Kultura
Nowa Ruda jest centrum kulturalnym dla okolicznych miejscowości i gmin. W mieście działa Miejski Ośrodek Kultury, kino, Miejska Biblioteka Publiczna w Nowej Rudzie,
Noworudzki Klub Literacki Ogma
, działają dwa muzea: Górnictwa i Josepha Wittiga. Organizowane są imprezy zarówno plenerowe jak i salowe z zakresu teatru, muzyki, czy tańca.
Miejski Ośrodek Kultury
W Nowej Rudzie życie kulturalne toczy się głównie wokół Miejskiego Ośrodka Kultury którego początki sięgają
1971
r. MOK organizuje wiele imprez kulturalno-rozrywkowych, festynów, prowadzi zajęcia z dziedziny plastyki, muzyki, czy teatru. Ośrodek dysponuje dwiema salami. Jedną większą na 360 miejsc, która jest jednocześnie salą kinową. Prowadzone tutaj Kino MOK wyświetla seanse filmowe dla mieszkańców miasta i nie tylko. Druga sala, mniejsza, może pomieścić około 200 widzów. Używana jest podczas imprez estradowych, teatralnych i muzycznych licznie organizowanych w Nowej Rudzie. Spośród najważniejszych imprez organizowanych w mieście wyróżniają się:
- Międzynarodowe Noworudzkie Spotkania z Folklorem
- Dni Nowej Rudy
- Turniej Tańca Towarzyskiego
- Noworudzki Filmowy Zawrót Głowy
- Dni Japonii
Miejska Biblioteka Publiczna
Historia Miejska Biblioteka Publiczna w Nowej Rudzie sięga
1949
r. Biblioteka dysponuje pokaźnym księgozbiorem w którym znajduje się ponad 130 tysięcy woluminów. Biblioteka prenumeruje około 70 tytułów czasopism i gazet. Uzupełnieniem tychże zasobów są zbiory audiowizualne w którym znajduje się ponad 2,5 tysiąca pozycji. Biblioteka jest współorganizatorem kilku imprez a mianowicie:
Przy Miejskiej Bibliotece Publicznej w Nowej Rudzie działa
Noworudzki Klub Literacki Ogma
, który patronuje i zrzesza lokalnych poetów i twórców. Wydawane są tomiki poezji oraz antologia poetycka.
Szkolnictwo
W Nowej Rudzie znajdują się następujące placówki edukacyjne:
- Polsko-Czeska Wyższa Szkoła Biznesu i Sportu Collegium Glacense
- Zespół Szkół Ogólnokształcących im.
Henryka Sienkiewicza
w Nowej Rudzie
- Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Nowej Rudzie
- Centrum Szkoleniowo-Usługowe KaeRtur – Niepubliczna Placówka Kształcenia Ustawicznego, Niepubliczna Placówka Doskonalenia Nauczycieli
- Powiatowe Centrum Doradztwa i Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego w Kłodzku – Biblioteka Pedagogiczna w Nowej Rudzie
- Centrum Kształcenia Profesja - Szkoła niepubliczna zaoczna
Kościoły
Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:
Opieka zdrowotna
- W Nowej Rudzie istnieje Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej (organem założycielskim zakładu jest Starostwo Powiatowe w Kłodzku) Zakład posiada 2 przychodnie rejonowe na terenie miasta (dzielnica Centrum i Drogosław) , Ośrodek Zdrowia w Jugowie, Ośrodek Zdrowia w Bożkowie, oraz Szpital Rejonowy w skład którego wchodzą działy Wewnętrzny "A", Wewnętrzny "B", Pediatryczny, Zakład Opiekuńczo Leczniczy w Nowej Rudzie, Centralne Laboratorium Analityczne.
- W Nowej Rudzie znajdują się również przychodnie niepubliczne: Lekarska Spółdzielnia Specjalistyczna "EVITA" (3 przychodnie w dzielnicach: Centrum, Słupiec, Drogosław), Centrum Medyczne EUROMED NZOZ, NZOZ "Zdrowie", Przychodnia specj. "Optomet".
- W dzielnicy Centrum przy ul. Krańcowej zlokalizowana jest Podstacja Pogotowia Ratunkowego. Podstacja swoim zasięgiem obejmuje gminy: Nowa Ruda (Miasto), Nowa Ruda, Radków.
Sport i rekreacja
- Klub Sportowy Piast, ul. Sportowa 1
- Centrum Turystyczno-Sportowe Spółka z o.o., ul. Kłodzka 16
- Hala Widowiskowo-Sportowa, ul. Kłodzka 16
- "Aqua Centrum", ul. Kłodzka 16
- Górska Turystyka Konna OVERO Stefan Kobak, ul. Nowa Osada 5
- Stajnia Pod Lasem Janusz Cembryło, ul. Ugory 11
- Korty tenisowe, ul. Kłodzka (przy Hali Sportowej) oraz ul. Łużycka
Gospodarka
W Nowej Rudzie wydobywany był
węgiel kamienny
.
Kopalnia Węgla Kamiennego Nowa Ruda
została zamknięta w ramach
restrukturyzacji
górnictwa
. W Słupcu pracuje odkrywkowa kopalnia
gabra
–
kamieniołom
.
Sąsiednie gminy
Nowa Ruda
,
Radków
,
Bielawa
,
Pieszyce
,
Głuszyca
,
Stoszowice
,
Kłodzko
Transport
Drogi Wojewódzkie
Drogi Lokalne
Ścisłe centrum miasta ominąć można nowo wybudowaną obwodnicą. Dotychczas wybudowany został I oraz II etap. Do zrealizowania pozostał jeszcze III etap.
Kolej
Przewozy osobowe obsługuje spółka
Koleje Dolnośląskie SA
.
Połączenia kolejowe:
- Wałbrzych Główny,
- Kłodzko Główne,
- Międzylesie,
- Bystrzyca Kłodzka,
- Zielona Góra (sezonowo),
- Szczecin Główny (sezonowo),
- Jelenia Góra (sezonowo),
Miasta partnerskie
Struktura powierzchni
Według danych z roku 2002[2] Nowa Ruda ma obszar 37,04 km², w tym:
- użytki rolne: 61%
- użytki leśne: 17%
Miasto stanowi 2,25% powierzchni powiatu.
Demografia
Dane z 30 czerwca 2004[3]:
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni |
---|
jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
populacja | 24 697 | 100 | 12 863 | 52,1 | 11 834 | 47,9 |
gęstość zaludnienia (mieszk./km²) | 666,8 | 347,3 | 319,5 |
Ludność - podział na dzielnice:
- Nowa Ruda – Centrum — 10528
- Nowa Ruda – Słupiec — 10893
- Nowa Ruda – Drogosław — 3819[4]
Liczba ludności na osiedlach mieszkaniowych:
- Osiedle Wojska Polskiego — 3679
- Osiedle XXX-lecia — 1897
- Osiedle Piastowskie — 1637[4]
Według danych z roku 2002[5] średni dochód na mieszkańca wynosił 1236,49 zł.
Zobacz też
Media
- Twój Przyjaciel Domu
- Gazeta Noworudzka
- Telewizja Sudecka
- Wiadomości Gospodarcze
- NowaRuda24.pl– radiowy klimat Nowej Rudy, radio internetowe działające przy serwisie informacyjnym.
Znane osoby związane z miastem
-
Teresa Bazała
(ur. 1955) – polski polityk, poseł
-
January Brunov
(ur. 1964) – polski aktor
-
Joseph Ebers
(1845-1923) – niemiecki architekt
-
Franz Eckert
(1852-1916) – niemiecki kompozytor, współtwórca hymnu państwowego Japonii oraz hymnu Cesarstwa Koreańskiego
-
Edyta Geppert
(ur. 1953) – polska piosenkarka
-
Krystyna Herman
(ur. 1951) – polski polityk, poseł
-
Jaga Hupało
(ur. 1966) – polska kreatorka wizerunku
-
Jan Jankiewicz
(ur. 1955) – polski kolarz
-
Ryszard Jastrzębski
(ur. 1956) – polski polityk, poseł
-
Fritz Jung
(1903-1981) – niemiecki naukowiec i profesor na
Uniwersytecie Jana Gutenberga w Moguncji
-
Tomasz Leśniowski
(ur. 1968) - poeta, animator społeczno-kulturalny
-
Grzegorz Kołacz
(ur. 1966) – polski polityk,
-
Karol Maliszewski
(ur. 1960) – poeta, prozaik, krytyk literacki
-
Stanisław Orzechowski
(ur. 1939) – prałat, duszpasterz
-
Joachim Reinelt
(ur. 1936) - biskup Drezna i Miśni
-
Ernst Seger
(1865-1939) – niemiecki rzeźbiarz
-
Jadwiga Zofia Szostakiewicz
(1894-1970) – żołnierz AK, Sprawiedliwa Wśród Narodów Świata
-
Janina Teresa Szostakiewicz
(1925-2004) – żołnierz AK, Sprawiedliwa Wśród Narodów Świata
-
Mieczysław Szyszka
(ur. 1961) – polski polityk, senator
-
Olga Tokarczuk
(ur. 1962) – polska pisarka, eseistka, autorka scenariuszy, poetka
-
Krzysztof Tyniec
(ur. 1956) – polski aktor filmowy i teatralny, konferansjer, tancerz
-
Jacek Uczkiewicz
(ur. 1950) – polski polityk, poseł, były wiceminister finansów
-
Monika Wielichowska
(ur. 1973) – polska polityk, poseł
-
Robert Więckiewicz
(ur. 1967) – polski aktor filmowy
-
Joseph Wittig
(1879-1949) – niemiecki profesor teologii, filozof
Przypisy
Linki zewnętrzne